Luận văn Thạc sĩ Luật kinh tế: Pháp luật thu bảo hiểm xã hội bắt buộc từ thực tiễn với doanh nghiệp ngoài quốc doanh tại tỉnh Quảng Ninh”

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:84

Thêm vào BST

Báo xấu

36
lượt xem 7
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Mục đích nghiên cứu của đề tài là góp phần làm rõ một số vấn đề lý luận về thu bảo hiểm xã hội bắt buộc, các quy định pháp luật liên quan và thực tiễn thi hành tại các DNNQD trên địa bàn tỉnh Quảng Ninh, từ đó đề xuất các giải pháp nhằm nâng cao nâng cao hiệu quả thực hiện pháp luật thu BHXH bắt buộc tại các DNNQD ở địa bàn tỉnh Quảng Ninh cũng như hoàn thiện pháp luật về thu BHXH bắt buộc trong tương lai.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Luật kinh tế: Pháp luật thu bảo hiểm xã hội bắt buộc từ thực tiễn với doanh nghiệp ngoài quốc doanh tại tỉnh Quảng Ninh”

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC NGOẠI THƯƠNG ----------***--------- LUẬN VĂN THẠC SĨ PHÁP LUẬT THU BẢO HIỂM XÃ HỘI BẮT BUỘC TỪ THỰC TIỄN VỚI DOANH NGHIỆP NGOÀI QUỐC DOANH TẠI TỈNH QUẢNG NINH Ngành: Luật Kinh tế TRẦN THỊ THU HOÀI Hà Nội - 2020
BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC NGOẠI THƯƠNG ----------***--------- LUẬN VĂN THẠC SĨ PHÁP LUẬT THU BẢO HIỂM XÃ HỘI BẮT BUỘC TỪ THỰC TIỄN VỚI DOANH NGHIỆP NGOÀI QUỐC DOANH TẠI TỈNH QUẢNG NINH Ngành: Luật Kinh tế Mã số: 8380107 Học viên cao học: Trần Thị Thu Hoài Người hướng dẫn khoa học: TS Ngô Quốc Chiến Hà Nội - 2020
i LỜI CAM ĐOAN Tên tôi là Trần Thị Thu Hoài - tác giả của đề tài “Pháp luật thu bảo hiểm xã hội bắt buộc từ thực tiễn với doanh nghiệp ngoài quốc doanh tại tỉnh Quảng Ninh”, tôi xin cam đoan: - Luận văn này là công trình nghiên cứu thực sự của bản thân tác giả. - Các thông tin được đề cập trong luận văn là chính xác, trung thực và đã được nêu rõ nguồn gốc. - Tác giả xin chịu trách nhiệm về những thông tin trong luận văn. Hà Nội, ngày 21 tháng 11 năm 2019 Tác giả luận văn Trần Thị Thu Hoài
ii LỜI CẢM ƠN Tác giả xin trân trọng cảm ơn các thầy cô giáo Trường Đại học Ngoại Thương, nhất là các cán bộ, giảng viên khoa sau đại học đã tận tâm truyền đạt các kiến thức nền tảng và trao đổi kinh nghiệm thực tế giúp cho tác giả có được những hiểu biết cần thiết để hoàn thành luận văn này. Đặc biệt, tác giả xin được gửi lời cảm ơn sâu sắc tới thầy giáo, giảng viên TS. Ngô Quốc Chiến, người đã tận tình giúp đỡ và trực tiếp hướng dẫn tác giả nghiên cứu và hoàn thành luận văn này. Tác giả cũng xin cám ơn lãnh đạo Phòng Quản lý thu, Phòng Kế hoạch Tài chính, Phòng Thanh tra-Kiểm tra, Phòng Khai thác và Thu nợ - Bảo hiểm xã hội tỉnh Quảng Ninh đã tạo điều kiện, cung cấp thông tin, báo cáo số liệu để tác giả có thể hoàn thành luận văn. Xin cảm ơn bạn bè, đồng nghiệp và gia đình đã giúp đỡ, chia sẻ khó khăn và động viên tác giả trong suốt quá trình học tập và nghiên cứu để hoàn thành luận văn này. Xin chân thành cảm ơn! Hà Nội, ngày 21 tháng 11 năm 2019 Tác giả luận văn Trần Thị Thu Hoài
iii MỤC LỤC Trang LỜI CAM ĐOAN ...................................................................................................... i LỜI CẢM ƠN ........................................................................................................... ii MỤC LỤC ................................................................................................................ iii DANH MỤC BẢNG, SƠ ĐỒ.................................................................................. vi DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT................................................................................. vii TÓM TẮT LUẬN VĂN ........................................................................................ viii MỞ ĐẦU ....................................................................................................................1 CHƯƠNG 1: MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VÀ PHÁP LUẬT VỀ THU BẢO HIỂM XÃ HỘI BẮT BUỘC ....................................................................................8 1.1. Khái quát về bảo hiểm xã hội bắt buộc, thu bảo hiểm xã hội bắt buộc .....8 1.1.1. Khái niệm bảo hiểm xã hội.................................................................................. 8 1.1.2. Đặc trưng của bảo hiểm xã hội ......................................................................... 10 1.1.3. Khái niệm thu bảo hiểm xã hội bắt buộc ................................................11 1.2. Pháp luật về bảo hiểm xã hội và thu bảo hiểm xã hội bắt buộc ...............12 1.2.1. Pháp luật về bảo hiểm xã hội bắt buộc ........................................................... 12 1.2.2. Pháp luật về thu bảo hiểm xã hội bắt buộc .................................................... 16 1.3. Các yếu tố ảnh hưởng đến thực hiện pháp luật về thu bảo hiểm xã hội bắt buộc .................................................................................................................23 1.3.1. Yếu tố pháp luật và kinh tế ảnh hưởng đến thực hiện thu bảo hiểm xã hội bắt buộc............................................................................................................................ 23 1.3.2. Yếu tố thực thi pháp luật ảnh hưởng đến thực hiện thu bảo hiểm xã hội bắt buộc............................................................................................................................ 25 Tiểu kết Chương 1 ...................................................................................................29 CHƯƠNG 2: THỰC TRẠNG PHÁP LUẬT THU BẢO HIỂM XÃ HỘI BẮT BUỘC VÀ THỰC TIỄN ÁP DỤNG VỚI DOANH NGHIỆP NGOÀI QUỐC DOANH TẠI TỈNH QUẢNG NINH .....................................................................30 2.1. Thực trạng pháp luật về thu bảo hiểm xã hội bắt buộc ............................30 2.1.1. Trình tự, thủ tục thu bảo hiểm xã hội bắt buộc ............................................ 30
iv 2.1.2. Đánh giá các quy định của pháp luật thu bảo hiểm xã hội bắt buộc ........ 31 2.2. Giới thiệu chung về tỉnh Quảng Ninh và Bảo hiểm xã hội tỉnh Quảng Ninh .......................................................................................................................36 2.2.1. Giới thiệu chung về tỉnh Quảng Ninh ............................................................. 36 2.2.2. Quá trình hình thành và phát triển của BHXH tỉnh Quảng Ninh ........... 36 2.3. Đánh giá tình hình thu bảo hiểm xã hội bắt buộc tại các doanh nghiệp ngoài quốc doanh trên địa bàn tỉnh Quảng Ninh .............................................39 2.3.1. Những kết quả đạt được trong việc thu bảo hiểm xã hội bắt buộc tại các doanh nghiệp ngoài quốc doanh trên địa bàn tỉnh Quảng Ninh.......................... 39 2.3.2. Những hạn chế còn tồn tại trong áp dụng pháp luật về thu bảo hiểm xã hội bắt buộc tại các DNNQD trên địa bàn tỉnh Quảng Ninh................................ 46 Tiểu kết Chương 2 ...................................................................................................56 CHƯƠNG 3: PHƯƠNG HƯỚNG VÀ KIẾN NGHỊ NHẰM HOÀN THIỆN PHÁP LUẬT VỀ THU BẢO HIỂM XÃ HỘI BẮT BUỘC ................................58 3.1. Phương hướng hoàn thiện pháp luật thu bảo hiểm xã hội bắt buộc .......58 3.1.1. Phương hướng chung hoàn thiện pháp luật thu bảo hiểm xã hội bắt buộc ........................................................................................................................................... 58 3.1.2. Phương hướng hoàn thiện pháp luật thu bảo hiểm xã hội bắt buộc gắn liền với chế độ, chính sách bảo hiểm xã hội .............................................................. 59 3.1.3. Phương hướng hoàn thiện pháp luật thu bảo hiểm xã hội bắt buộc trong xu thế phát triển kinh tế xã hội hiện nay................................................................... 59 3.2. Các giải pháp tổ chức thực hiện pháp luật về thu BHXH bắt buộc cho tỉnh Quảng Ninh ..................................................................................................60 3.3. Một số kiến nghị cụ thể nhằm nâng cao hiệu quả thực hiện pháp luật thu bảo hiểm xã hội bắt buộc.....................................................................................64 3.3.1. Kiến nghị hoàn thiện pháp luật thu bảo hiểm xã hội bắt buộc .................. 64 3.3.2. Hoàn thiện một số nội dung về pháp luật thu bảo hiểm xã hội bắt buộc. 65 Tiểu kết Chương 3 ...................................................................................................69 KẾT LUẬN..............................................................................................................70 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO………………………………………...71
v DANH MỤC BẢNG, SƠ ĐỒ Trang Bảng 2.1: Kết quả thực hiện các chỉ tiêu cơ bản của BHXH tỉnh Quảng Ninh giai đoạn 2014-2018 .........................................................................................................40 Bảng 2.2: Biểu tổng hợp thu BHXH bắt buộc khối DNNQD ...................................42 tỉnh Quảng Ninh năm 2018 .......................................................................................42 Bảng 2.3. Tình trạng doanh nghiệp nợ đọng BHXH bắt buộc ..................................44 của DNNQD năm 2018 .............................................................................................44 Bảng 2.4: So sánh mức đóng BHXH, BHYT, BHTN và tiền lương thực tế ............55 tại 5 đơn vị ngành than ..............................................................................................55 Sơ đồ 2.1: Tổ chức bộ máy BHXH tỉnh Quảng Ninh ...............................................38
vi DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT Chữ viết tắt Chữ viết đầy đủ ASXH An sinh xã hội BHTN Bảo hiểm thất nghiệp BHXH Bảo hiểm xã hội BHYT Bảo hiểm y tế BNN Bệnh nghề nghiệp DN Doanh nghiệp DNNN Doanh nghiệp nhà nước DNNQD Doanh nghiệp ngoài quốc doanh HĐLĐ Hợp đồng lao động GDP Thu nhập quốc dân NSDLĐ Người sử dụng lao động TNLĐ Tai nạn lao động TNHH Trách nhiệm hữu hạn TTKT Thanh tra, kiểm tra UBND Ủy ban nhân dân WTO Tổ chức thương mại thế giới VPHC Vi phạm hành chính
vii TÓM TẮT LUẬN VĂN Luật BHXH năm 2014 có nhiều nội dung cải cách, bảo vệ tốt hơn quyền lợi của NLĐ, tăng cường khả năng bền vững cho hệ thống BHXH. Luật thể hiện rõ những điểm mới trên những nội dung cơ bản như mở rộng đối tượng tham gia, hoàn thiện các chế độ chính sách BHXH, đảm bảo sự bình đẳng trong tham gia và thụ hưởng BHXH của NLĐ ở các thành phần kinh tế, đảm bảo nguyên tắc đóng hưởng, sự bền vững của hệ thống BHXH, tổ chức thực hiện minh bạch, đơn giản, thuận tiện hơn. Đặc biệt là quy định cơ quan BHXH là cơ quan Nhà nước có chức năng thực hiện chế độ, chính sách BHXH, quản lý và sử dụng các quỹ BHXH, thanh tra việc đóng BHXH. Tuy nhiên, trong quá trình thực hiện cũng bộc lộ những hạn chế, bất cập như một số quy định trong chế độ BHXH hiện hành không còn phù hợp với thực tế, phát sinh những hạn chế, bất cập. Sử dụng các phương pháp nghiên cứu luật học truyền thống như phân tích, so sánh luật học, Luận văn đã làm rõ một số vấn đề lý luận về thu bảo hiểm xã hội bắt buộc, các quy định pháp luật liên quan và thực tiễn thi hành tại các DNNQD trên địa bàn tỉnh Quảng Ninh, từ đó đề xuất các giải pháp hoàn thiện pháp luật về thu BHXH bắt buộc và nâng cao nâng cao hiệu quả thực hiện công tác thu BHXH bắt buộc tại các DNNQD ở địa bàn tỉnh Quảng Ninh. Luận văn đã làm rõ các vấn đề sau: Một là, luận văn đã nghiên cứu cơ sở lý luận về thu BHXH bắt buộc để làm cơ sở cho các đánh giá về thực tiễn áp dụng pháp luật cũng như đề xuất các giải pháp. Có thể khẳng định BHXH là một chính sách xã hội không thể thiếu ở các nước. Công tác thu BHXH bắt buộc có vai trò quan trọng trong hệ thống BHXH, hoạt động thu BHXH đó chính là sự tạo lập một nguồn quỹ để trợ cấp cho những người tham gia khi chẳng may xảy ra rủi ro trong quá trình lao động hay khi về già không còn khả năng lao động. Luận văn đã phân tích các quy định cơ bản của pháp luật về thu BHXH bắt buộc tại Việt Nam. Khung pháp luật làm cơ sở nghiên cứu ở các chương sau. Các yếu tố ảnh hưởng đến hoạt động thu BHXH bắt buộc bao gồm yếu tố pháp luật, kinh tế và thực thi. Sự điều chỉnh của pháp luật với thực tiễn về
viii chế độ tiền lương, công tác quản lý, ý thức thực hiện của các chủ thể là vấn đề cần nghiên cứu trên cơ sở tham khảo từ thực tiễn. Hai là, Luận văn nghiên cứu thực trạng việc thực hiện pháp luật BHXH bắt buộc tại tỉnh Quảng Ninh trong những năm qua để làm rõ những bất cập trong quá trình thi hành và từ đó, trên nền tảng lý luận nêu trong Chương 1, đưa ra các giải pháp ở Chương 3. Kết quả nổi bật trong Chương này là đã nhận diện được các hạn chế, tồn tại về: Nhân sự của bảo hiểm xã hội; tình hình hoạt động kinh doanh của doanh nghiệp; ý thức chấp hành của tổ chức, cá nhân SDLĐ và NLĐ; quy định của pháp luật; ứng dụng công nghệ thông tin trong thu BHXH bắt buộc; xác định đối tượng đóng BHXH bắt buộc; xử lý vi phạm về phương thức đóng BHXH bắt buộc tại các doanh nghiệp; cơ sở tiền lương của việc đóng BHXH bắt buộc; thẩm quyền của cơ quan BHXH. Ba là, luận văn đã đưa ra một số kiếm nghị về hoàn thiện pháp luật và kiến nghị thực thi BHXH bắt buộc nhằm nâng cao hiệu quả thực hiện chính sách BHXH nói chung và tại tỉnh Quảng Ninh nói riêng. Những kiến nghị đáng chú ý về hoàn thiện pháp luật bao gồm: Hoàn thiện chính sách pháp luật về thu BHXH, xác định vài trò chủ nợ của cơ quan BHXH đối với các khoản tiền mà doanh nghiệp đến hạn mà chưa trích nộp trong việc thực khởi kiện, nâng cao hiệu quả của hoạt động thanh tra kiểm tra. Đồng thời kiến nghị cải cách thủ tục hành chính, nâng cao trình độ tác nghiệp đối với cán bộ làm công tác nghiệp vụ BHXH...
1 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Trong những năm gần đây, nền kinh tế nước ta đã có những bước phát triển đáng kể. Hội nhập kinh tế thế giới đã tạo điều kiện thuận lợi cho thu hút vốn đầu tư trong nước và ngoài nước, tạo môi trường phát triển thuận lợi cho doanh nghiệp trên khắp tất cả các tỉnh thành trên cả nước. Tuy nhiên bên cạnh những tích cực trong việc phát triển kinh tế, tại nhiều tỉnh thành cũng phát sinh nhiều vấn đề đáng quan tâm như vấn đề an toàn vệ sinh lao động, thực hiện pháp luật lao động…và đặc biệt là vấn đề thực hiện pháp luật bảo hiểm xã hội tại các doanh nghiệp. Luật BHXH năm 2014 đánh dấu bước phát triển về việc đảm bảo an sinh xã hội của đất nước, góp phần hoàn thiện các chế độ BHXH, đảm bảo nguyên tắc đóng hưởng, cân bằng quỹ BHXH, công bằng xã hội và tính khả thi trong việc thực hiện chính sách xã hội, hướng tới sự đồng thuận của toàn xã hội với chính sách BHXH của Nhà nước và nền tảng để hội nhập quốc tế. Luật BHXH năm 2014 có nhiều nội dung cải cách, bảo vệ tốt hơn quyền lợi của NLĐ, tăng cường khả năng bền vững cho hệ thống BHXH. Luật thể hiện rõ những điểm mới trên những nội dung cơ bản như mở rộng đối tượng tham gia, hoàn thiện các chế độ chính sách BHXH, đảm bảo sự bình đẳng trong tham gia và thụ hưởng BHXH của NLĐ ở các thành phần kinh tế, đảm bảo nguyên tắc đóng hưởng, sự bền vững của hệ thống BHXH, tổ chức thực hiện minh bạch, đơn giản, thuận tiện hơn. Đặc biệt là quy định cơ quan BHXH là cơ quan Nhà nước có chức năng thực hiện chế độ, chính sách BHXH, quản lý và sử dụng các quỹ BHXH, thanh tra việc đóng BHXH. Tuy nhiên, trong quá trình thực hiện Luật này cũng đã bộc lộ những hạn chế, bất cập như một số quy định trong chế độ BHXH hiện hành không còn phù hợp với thực tế, phát sinh những hạn chế, bất cập. Một số quy định trong pháp luật về BHXH hiện hành còn chưa phù hợp, như quy định cho phép NLĐ có dưới 20 năm đóng BHXH nhận trợ cấp BHXH một lần, chưa phù hợp với mục tiêu của BHXH là nhằm đảm bảo cuộc sống cho NLĐ khi hết tuổi lao động. Quy định về tính mức bình quân tiền lương, tiền công tháng làm căn cứ tính hưởng BHXH còn có sự khác
2 biệt giữa khu vực hành chính, sự nghiệp, doanh nghiệp nhà nước, lực lượng vũ trang và các doanh nghiệp ngoài khu vực doanh nghiệp nhà nước. Người hoạt động không chuyên trách thuộc đối tượng tham gia BHXH bắt buộc, hàng tháng đóng 22% theo mức lương cơ sở vào quỹ hưu trí, tử tuất để hưởng chế độ hưu trí và tử tuất, không được hưởng chế độ ốm đau, thai sản, tai nạn lao động, bệnh nghề nghiệp cũng như không thuộc đối tượng đóng BH thất nghiệp để hưởng trợ cấp thất nghiệp… Các quy định về thủ tục, hồ sơ tham gia và thụ hưởng các chế độ BHXH còn hạn chế, việc ứng dụng công nghệ thông tin trong công tác quản lý, thống kê, điều hành, giám sát chưa có sự liên thông trong hệ thống từ đó dẫn tới hiện tượng một số đối tượng lập hồ sơ giả hoặc làm sai lệch nội dung hồ sơ BHXH để hưởng các chế độ chính sách theo quy định. Còn trong lĩnh vực thu BHXH thì có những bất cập như việc đối tượng tham gia BHXH chưa đầy đủ, nhiều đơn vị sử dụng lao động cố tình trốn đóng BHXH cho NLĐ bằng cách không ký kết HĐLĐ hoặc chỉ ký hợp đồng dưới 1 tháng (để lách luật), NLĐ thì do áp lực thu nhập, việc làm nên ngại đấu tranh. Công tác phối hợp, quản lý đối tượng thuộc diện tham gia BHXH bắt buộc chưa chặt chẽ giữa cơ quan BHXH với các cơ quan liên quan như thuế, kế hoạch - đầu tư, lao động thương binh và xã hội. Mức đóng BHXH cho NLĐ còn thấp hơn nhiều với thu nhập thực tế của NLĐ dẫn đến tình trạng NLĐ được thụ hưởng các chế độ BHXH với mức thấp, không tương xứng với sức lao động đã bỏ ra. Mặt khác, tình trạng nợ đóng, chậm đóng BHXH còn xảy ra khá phổ biến, làm ảnh hưởng đến nguồn thu quỹ BHXH và quyền lợi của NLĐ. Công tác khởi kiện doanh nghiệp nợ BHXH ra tòa án đối với doanh nghiệp của liên đoàn lao động hiện nay đang gặp khó khăn, vướng mắc. Mặt khác, một số doanh nghiệp vi phạm về BHXH đã bị xử phạt VPHC nhưng không thực hiện nộp tiền phạt theo quy định. Ngày 20/6/2017, Quốc hội thông qua Luật số 12/2017/QH14 sửa đổi, bổ sung một số điều của Bộ luật Hình sự số 100/2015/QH13 và có hiệu lực thi hành kể từ ngày 01/01/2018. Những nội dung quan trọng được bổ sung là nhóm tội phạm trong lĩnh vực BHXH, gồm: Tội gian lận BHXH, BHTN (Điều 214) và Tội trốn đóng BHXH, BHYT, BHTN cho NLĐ (Điều 216). Năm 2018, quy định này vẫn chưa có văn bản hướng dẫn của cơ quan
3 nhà nước có thẩm quyền, cũng như chưa có văn bản hướng dẫn về hồ sơ, trình tự thực hiện chuyển hồ sơ vi phạm có dấu hiệu tội phạm về BHXH sang cơ quan điều tra để xử lý theo quy định của Bộ luật hình sự. Xuất phát từ tình hình thực tiễn và lý luận như trên tôi quyết định chọn đề tài “Pháp luật thu bảo hiểm xã hội bắt buộc từ thực tiễn với doanh nghiệp ngoài quốc doanh tại tỉnh Quảng Ninh” làm đề tài cho luận văn của mình với mục đích phân tích những hạn chế trong pháp luật về thu BHXH bắt buộc từ đó đề xuất một số giải pháp nhằm hoàn thiện quy định pháp luật. 2. Tình hình nghiên cứu đề tài Trong quá trình tìm hiểu và nghiên cứu vấn đề thu BHXH bắt buộc của các công trình nghiên cứu các chuyên gia trong ngành và ngoài ngành, luận văn thạc sĩ, luận án tiến sĩ, các tạp chí, báo nghiên cứu khoa học trong nước nhận thấy nghiên cứu về BHXH nói chung là một đề tài phổ biến nhưng những nghiên cứu chuyên sâu về pháp luật thu BHXH lại chưa có nhiều. Một số công trình khoa học nghiên cứu về thu BHXH có thể kể đến như: Luận án tiến sĩ của tác giả Phạm Trường Giang (2010) về Hoàn thiện cơ chế thu bảo hiểm xã hội ở Việt Nam. Luận án tiến sỹ bảo vệ tại Trường ĐH Kinh tế quốc dân năm 2010 này đã đánh giá các quy định của pháp luật và thực tiễn áp dụng các quy định của pháp luật về thu bảo hiểm xã hội ở Việt Nam với mục đích chính là đề xuất các giải pháp nhằm cân bằng quỹ bảo hiểm xã hội Việt Nam trong dài hạn. Luận văn của Nguyễn Thị Thúy (2014), Bảo hiểm xã hội bắt buộc trong Luật bảo hiểm xã hội và thực tiễn thi hành trên địa bàn thành thành phố Hà Nội, Luận văn thạc sĩ luật học, Khoa Luật - Đại học Quốc gia Hà Nội. Luận văn đã phân tích một số quy định của pháp luật, đưa ra thực trạng áp dụng tại thành phố Hà Nội và đề xuất một số nhóm giải pháp để hoàn thiện pháp luật về bảo hiểm xã hội bắt buộc. Luận văn của Đỗ Thị Hằng (2015), Pháp luật về hoạt động thu bảo hiểm xã hội của tổ chức Bảo hiểm xã hội Việt Nam. Luận văn đã nghiên cứu nội dung các quy định pháp luật và thực trạng áp dụng pháp luật về thu BHXH và đề xuất một số
4 kiến nghị nhằm hoàn thiện pháp luật về thu BHXH, nâng cao hiệu quả về thu BHXH của tổ chức BHXH Việt Nam. Luận văn của Nguyễn Thị La Giang (2015), Pháp luật về bảo hiểm xã hội bắt buộc và thực tiễn ở Hà Nội, Luận văn thạc sỹ Luật học, Khoa Luật- Đại học Quốc gia Hà Nội. Các kết quả nghiên cứu của luận văn là hệ thống hóa một số vấn đề lý luận và phân tích các quy định của pháp luật hiện hành, trong luận văn đã đưa ra một số giải pháp hoàn thiện các quy định của Luật bảo hiểm có giá trị tham khảo nhất định khi tiếp cận. Luận văn của Ong Quốc Thoại (2017), Thực tiễn thực hiện pháp luật quản lý thu bảo hiểm xã hội bắt buộc tại thành phố Hồ Chí Minh giai đoạn 2013-2015, Luận văn Thạc sỹ Luật học, Khoa Luật- Đại học Kinh tế thành phố Hồ Chí Minh. Luận văn đã nghiên cứu thực trạng công tác quản lý thu BHXH tại cơ quan BHXH thành phố Hồ Chí Minh làm rõ mặt tích cực, hạn chế, yếu kém, nguyên nhân và đề xuất một số giải pháp chủ yếu hoàn thiện công tác quản lý thu BHXH tại cơ quan BHXH thành phố Hồ Chí Minh góp phần phát triển bền vững quỹ BHXH và đảm bảo chính sách an sinh xã hội trên địa bàn. Như vậy, trong nội dung hầu hết các đề tài đã đưa ra một số cơ sở lý luận, đồng thời chỉ ra một số vấn đề thực tiễn cho việc hoàn thiện pháp luật BHXH bắt buộc. Đây là những nội dung luận văn sẽ kế thừa để nghiên cứu. Bên cạnh đó, luận văn phát triển và nghiên cứu sâu hơn qua việc phân tích khung pháp lý, những vấn đề đặt ra của BHXH hiện nay theo Luật BHXH năm 2014 và đặc biệt nghiên cứu quá trình áp dụng thực tiễn trong việc thu BHXH bắt buộc tại các doanh nghiệp ngoài quốc doanh ở địa bàn tỉnh Quảng Ninh. Chính vì vậy, luận văn không trùng lặp các công trình nghiên cứu trên. 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 3.1. Mục đích nghiên cứu Mục đích nghiên cứu của đề tài là góp phần làm rõ một số vấn đề lý luận về thu bảo hiểm xã hội bắt buộc, các quy định pháp luật liên quan và thực tiễn thi hành tại các DNNQD trên địa bàn tỉnh Quảng Ninh, từ đó đề xuất các giải pháp nhằm
5 nâng cao nâng cao hiệu quả thực hiện pháp luật thu BHXH bắt buộc tại các DNNQD ở địa bàn tỉnh Quảng Ninh cũng như hoàn thiện pháp luật về thu BHXH bắt buộc trong tương lai. 3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu Để đạt được mục đích nghiên cứu luận văn sẽ tập trung thực hiện các nhiệm vụ nghiên cứu cơ bản sau: - Phân tích làm rõ khái niệm về BHXH và thu BHXH; vai trò, ý nghĩa của thu BHXH. - Phân tích các quy định pháp luật Việt Nam về thu BHXH bắt buộc tại doanh nghiệp, tìm ra những hạn chế, tồn tại và nguyên nhân. - Đánh giá tình hình thực hiện pháp luật về BHXH bắt buộc tại DNNQD trên địa bàn tỉnh Quảng Ninh. - Đưa ra một số giải pháp hoàn thiện pháp luật về thu BHXH bắt buộc tại doanh nghiệp ngoài quốc doanh và nâng cao hiệu quả thực hiện tại tỉnh Quảng Ninh. 4. Đối tượng, phạm vi nghiên cứu 4.1. Đối tượng nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu là các quy định pháp luật về thu BHXH trong DNNQD tại Việt Nam và nghiên cứu thực tiễn áp dụng tại các doanh nghiệp ngoài quốc doanh trên địa bàn tỉnh Quảng Ninh. 4.2. Phạm vi nghiên cứu - Về đối tượng nghiên cứu: Luận văn không nghiên cứu toàn bộ các quy định pháp luật về BHXH mà chỉ tập trung nghiên cứu về thu BHXH bắt buộc, về thực tiễn thì tập trung nghiên cứu việc thực thi các quy định pháp luật về thu BHXH bắt buộc tại DNNQD. - Về địa bàn nghiên cứu: Trên phạm vi cả nước và thực tiễn áp dụng tại các doanh nghiệp trên địa bàn tỉnh Quảng Ninh.
6 - Về thời gian: Các nghiên cứu thực tế giới hạn chủ yếu trong thời gian từ năm 2016 đến năm 2018 (Luật BHXH năm 2014 có hiệu lực thi hành từ 01/01/2016). 5. Phương pháp nghiên cứu Để thực hiện các nhiệm vụ nghiên cứu nêu trên, Luận văn sử dụng các phương pháp nghiên cứu luật học truyền thống. Phương pháp tổng hợp, phân tích, so sánh được sử dụng để phân tích các quy định của pháp luật về BHXH, tổng hợp một số các khái niệm, quy định chung của pháp luật. So sánh về đối tượng tham gia BHXH, về tình hình quản lý thu BHXH, về thực trạng chấp hành về pháp luật BHXH. Phương pháp thống kê được sử dụng nhằm thống kê các số liệu về thu BHXH bắt buộc tại BHXH tỉnh Quảng Ninh. 6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của Luận văn Luận văn có ý nghĩa cả về lý luận và thực tiễn. Về lý luận, Luận văn làm rõ thêm các quy định của pháp luật về BHXH, vai trò, vị trí của BHXH trong hệ thống các chính sách an sinh xã hội ở Việt Nam từ đó đề xuất các giải pháp nhằm hoàn thiện cơ chế pháp luật thu BHXH bắt buộc tại các DNNQD và nâng cao áp dụng thực tiễn tại tỉnh Quảng Ninh. Về thực tiễn, Luận văn đã phân tích, đánh giá thực trạng cơ chế thu BHXH quy định tại Luật BHXH năm 2014, chỉ ra những hạn chế, bất cập trong áp dụng pháp luật thu BHXH bắt buộc trong DNNQD, trên cơ sở đó đề xuất một số biện pháp hoàn thiện pháp luật thu BHXH bắt buộc đối với các DNNQD tại BHXH tỉnh Quảng Ninh. 7. Kết cấu cấu luận văn Luận văn được kết cấu thành 3 chương như sau: Chương 1. Một số vấn đề lý luận và pháp luật về thu bảo hiểm xã hội bắt buộc.
7 Chương 2. Thực trạng pháp luật thu bảo hiểm xã hội bắt buộc và thực tiễn áp dụng với doanh nghiệp ngoài quốc doanh tại tỉnh Quảng Ninh. Chương 3. Phương hướng và kiến nghị hoàn thiện pháp luật về thu bảo hiểm xã hội bắt buộc.
8 CHƯƠNG 1: MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VÀ PHÁP LUẬT VỀ THU BẢO HIỂM XÃ HỘI BẮT BUỘC 1.1. Khái quát về bảo hiểm xã hội bắt buộc, thu bảo hiểm xã hội bắt buộc 1.1.1. Khái niệm bảo hiểm xã hội Con người muốn tồn tại và phát triển trước hết phải ăn, mặc, ở… Để thỏa mãn nhu cầu tối thiểu này, con người phải lao động làm ra những sản phẩm cần thiết. Của cải xã hội càng nhiều, mức độ thoả mãn nhu cầu càng cao. Tuy nhiên, trong thực tế cuộc sống cũng như trong quá tình sản xuất ngoài những điều kiện thuận lợi, con người gặp nhiều rủi ro như: Ốm đau, tai nạn, bệnh tật, dịch bệnh mất việc làm mất khả năng lao động, già cả, bị chết…. Để vượt qua những hoàn cảnh khó khăn cần có sự đùm bọc, chia sẻ từ xã hội. Yếu tố đoàn kết, giúp đỡ nhau trong xã hội đã tác động tích cực đến ý thức của con người, từ đó xuất hiện nhu cầu phải lập quỹ dự phòng để khắc phục hậu quả, tổn thất khi xảy ra rủi ro. Khi đó con người sẽ yên tâm, chủ động hơn trong công việc, góp phần ổn định kinh tế, bảo đảm an toàn xã hội. Trong hệ thống ASXH, BHXH ra đời khá sớm. Năm 1850 Thủ tướng Bismack của nước Phổ (nay là CHLB Đức) đã thiết lập hệ thống BHXH ở nước này, các quỹ ốm đau được thành lập (do hội tương tế quản lý) và công nhân bắt buộc phải đóng góp để đề phòng khi bị giảm thu nhập do ốm đau. Mới đầu chỉ có giới thợ tham gia và chỉ có bảo hiểm ốm đau, sau đó đã thu hút mọi tầng lớp xã hội và mở rộng ra các trường hợp khác. Luật bảo hiểm y tế được ban hành vào năm 1883. Và năm 1884 ban hành luật bảo hiểm rủi ro về nghề nghiệp (tức TNLĐ& BNN) do hiệp hội giới chủ quản lý. Năm 1889 Chính phủ Đức ban hành thêm bảo hiểm tuổi già và bảo hiểm tàn tật do chính quyền các bang quản lý. Đến thời điểm này BHXH đã có bước phát triển mới: Cơ chế đóng góp ba bên được thực hiện, không chỉ có người lao động mà cả giới chủ và Nhà nước cũng phải thực hiện nghĩa vụ đóng góp. Tính chất cộng đồng và chia sẻ đảm bảo ASXH đã được quán triệt (Nguyễn Văn Định, 2008, tr. 48). Mô hình BHXH ở Đức sau đó đã lan ra các nước trên thế giới và trở thành
9 chính sách cơ bản của mỗi quốc gia. Sự phát triển của bảo hiểm xã hội phụ thuộc vào tình hình kinh tế xã hội và khả năng quản lý của mỗi quốc gia. Để đảm bảo quyền lợi cơ bản cho NLĐ trên toàn thế giới và an sinh xã hội, Tổ chức lao động quốc tế đã ban hành Công ước số 102 ngày 04/6/1952 về quy phạm tối thiểu an toàn xã hội, có quy định chính chế độ trợ cấp gồm: Chế độ chăm sóc y tế; chế độ trợ cấp tai nạn lao động bệnh nghề nghiệp; chế độ ốm đau; chế độ trợ cấp thai sản; chế độ trợ cấp thất nghiệp; chế độ trợ cấp tàn tật; chế độ trợ cấp tuổi già; chế độ trợ cấp tiền tuất và chế độ trợ cấp gia đình. Ở Việt Nam, ngay từ năm đầu kháng chiến chống Pháp chính phủ đã áp dụng chế độ hưu trí cũ của Pháp để giải quyết quyền lợi cho một số công chức đã làm việc dưới thời Pháp sau đó đi theo kháng chiến nay đã già yếu. Đến năm 1950, Hồ Chủ Tịch đã kí sắc lệnh số 76/SL ngày 20/5/1950 ban hành quy chế công chức và sắc lệnh số 77/SL ngày 22/5/1950 ban hành quy chế công nhân. Trong giai đoạn này kế hoạch 5 năm lần thứ nhất đòi hỏi số đông lực lượng lao động. Vì vậy, ngày 27/12/1961 Chính phủ đã ban hành điều lệ tạm thời theo Nghị định số 218-CP về các chế độ BHXH cho công nhân viên chức nhà nước. Đối tượng tham gia BHXH là công nhân viên chức lực lượng vũ trang. BHXH là sự đảm bảo thay thế hoặc bù đắp một phần thu nhập cho NLĐ khi họ bị mất hoặc giảm thu nhập do bị ốm đau, thai sản, tai nạn lao động và bệnh nghề nghiệp, tàn tật, thất nghiệp, tuổi già, tử tuất, dựa trên cơ sở một quỹ tài chính do sự đóng góp của các bên tham gia BHXH, có sự bảo hộ của Nhà nước theo pháp luật, nhằm bảo đảm an toàn đời sống cho NLĐ và gia đình họ, đồng thời góp phần bảo đảm an toàn xã hội (Từ điển Bách khoa Việt Nam 1995, tr. 150). Khái niệm về BHXH ngoài cách tiếp cận trên còn được tiếp cận dưới những góc độ khác nhau: Dưới góc độ pháp luật: BHXH là một chế định bảo vệ người lao động sử dụng nguồn đóng góp của mình, đóng góp của người sử dụng lao động (nếu có) và được tài trợ, bảo hộ của Nhà nước nhằm trợ cấp vật chất cho người lao động được bảo hiểm và gia đình họ trong trường hợp bị giảm hoặc mất thu nhập bình thường
10 do ốm đau, tai nạn lao động hoặc hết tuổi lao động theo quy định của pháp luật hoặc lao động bị chết (Nguyễn Văn Định, 2008, tr. 49). Dưới góc độ tài chính: BHXH là quá trình chia sẻ rủi ro và san sẻ tài chính giữa những người tham gia BHXH theo qui định của pháp luật (Nguyễn Văn Định, 2008, tr. 49). Dưới góc độ pháp lý: Khái niệm BHXH được khái quát một cách cao nhất tại Luật BHXH năm 2014 đó là: “BHXH là sự bảo đảm thay thế hoặc bù đắp một phần thu nhập của người lao động khi họ bị giảm hoặc mất thu nhập do ốm đau, thai sản, tai nạn lao động, bệnh nghề nghiệp, hết tuổi lao động hoặc chết, trên cơ sở đóng vào quỹ BHXH”. Dù tiếp cận dưới góc độ nào thì mục tiêu chính của BHXH cũng được thể hiện rõ, nhằm bảo vệ NLĐ trước những biến cố cuộc sống và được bảo vệ bằng hệ thống chính sách. Khái niệm về BHXH thể hiện rõ mục đích phi thương mại và có sự bảo hộ của nhà nước thông qua quá trình đóng góp và quản lý quỹ BHXH, sự bảo hộ này nhằm mục đích bảo đảm an toàn xã hội và tạo động lực hữu hiệu để phát triển kinh tế. 1.1.2. Đặc trưng của bảo hiểm xã hội Một là, bảo hiểm cho NLĐ trong và sau quá trình lao động. Điều này có nghĩa là khi tham gia vào hệ thống BHXH, NLĐ sẽ được BHXH trợ cấp cho đến lúc chết. Khi còn làm việc, NLĐ được đảm bảo khi bị ốm đau, lao động nữ được trợ cấp thai sản khi sinh con, người bị tai nạn lao động được trợ cấp tai nạn lao động, khi không còn làm việc nữa thì được hưởng tiền hưu trí, khi chết thì được tiền mai táng và gia đình được hưởng trợ cấp tuất… Đây là đặc trưng riêng của BHXH mà không một loại hình bảo hiểm nào có được.1 Hai là, các sự kiện bảo hiểm và các rủi ro xã hội của NLĐ trong BHXH liên 1 PGS.TS. Mạc Văn Tiến, Đặc trưng cơ bản và các mối quan hệ của bảo hiểm xã hội, http://www.bhxhbqp.vn/bai-viet/dac-trung-co-ban-va-cac-moi-quan-he-cua-bao-hiem-xa-hoi-68, truy cập ngày 20/10/2019.