Luận văn Thạc sĩ Ngôn ngữ và Văn hoá Việt Nam: Văn học dân gian dân tộc Sán Dìu ở Thái Nguyên

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:175

Thêm vào BST

Báo xấu

41
lượt xem 4
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Luận văn nhằm mục đích nghiên cứu, tìm hiểu giá trị cơ bản về nội dung và nghệ thuật của các tác phẩm văn học dân gian dân tộc Sán Dìu ở Thái Nguyên. Trong điều kiện cho phép, chúng tôi có liên hệ so sánh giữa văn học dân gian dân tộc Sán Dìu với văn học dân gian các dân tộc anh em, từ đó thấy được nét độc đáo, riêng biệt của đối tượng nghiên cứu. Mời các bạn cùng tham khảo!

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Ngôn ngữ và Văn hoá Việt Nam: Văn học dân gian dân tộc Sán Dìu ở Thái Nguyên

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC TRẦN THỊ THANH TÂN VĂN HỌC DÂN GIAN DÂN TỘC SÁN DÌU Ở THÁI NGUYÊN LUẬN VĂN THẠC SĨ NGÔN NGỮ VÀ VĂN HÓA VIỆT NAM THÁI NGUYÊN – NĂM 2016
ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC TRẦN THỊ THANH TÂN VĂN HỌC DÂN GIAN DÂN TỘC SÁN DÌU Ở THÁI NGUYÊN CHUYÊN NGÀNH: VĂN HỌC VIỆT NAM MÃ SỐ: 60.22.01.21 LUẬN VĂN THẠC SĨ NGÔN NGỮ VÀ VĂN HÓA VIỆT NAM Người hướng dẫn khoa học: PGS. TS Nguyễn Hằng Phương THÁI NGUYÊN – NĂM 2016
LỜI CẢM ƠN Để hoàn thành luận văn tốt nghiệp này, tác giả xin bày tỏ lòng biết ơn chân thành và sâu sắc nhất của mình tới PGS.TS Nguyễn Hằng Phương, người đã tận tình chỉ bảo, hướng dẫn trong quá trình nghiên cứu và hoàn thành luận văn. Tác giả xin trân trọng cảm ơn quý thầy cô trong Ban giám hiệu; Ban chủ nhiệm; Quý thầy, cô trực tiếp giảng dạy, giúp đỡ trong suốt quá trình học tập, nghiên cứu khoa học. Tác giả xin chân thành cảm ơn Bảo tàng tỉnh Thái Nguyên, Thư viện tỉnh Thái Nguyên, Sở văn hóa - thông tin tỉnh Thái Nguyên, Ủy ban nhân dân xã Nam Hòa, Trường THPT Trần Quốc Tuấn. Cảm ơn các nghệ nhân, các ông bà, cô chú, anh chị và bạn bè ở huyện Đồng Hỷ, huyện Phú Lương, huyện Phú Bình, tỉnh Thái Nguyên - những người đã giúp đỡ tôi trong quá trình sưu tầm tư liệu để hoàn thành luận văn. Cuối cùng, xin được bày tỏ lòng yêu thương và biết ơn sâu sắc đến gia đình, đồng nghiệp - những người đã tạo mọi điều kiện giúp đỡ, động viên tác giả trong quá trình học tập và hoàn thành luận văn. Thái Nguyên, tháng 10 năm 2016 Tác giả Trần Thị Thanh Tân
LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các tư liệu trích dẫn đều có nguồn gốc rõ ràng, các kết quả trong luận văn là trung thực và chưa từng được ai công bố ở bất kỳ công trình nào khác. Tác giả luận văn Trần Thị Thanh Tân
i MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN………………………………………………………………...i LỜI CẢM ƠN……………………………………………………………………ii MỤC LỤC……………………………………………………………………....iii MỞ ĐẦU………………………………………………………………………...1 1. Lý do chọn đề tài……………………………………………………………....1 2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề………………………………………………….....2 3. Đối tượng, phạm vi nghiên cứu………………………………………….........5 4. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu………………………………………….....6 5. Phương pháp nghiên cứu………………………………………………….......7 6. Cấu trúc luận văn………………………………………………………….......8 7. Đóng góp của luận văn……………………………………………………......8 NỘI DUNG.........................................................................................................10 Chương 1: KHÁI QUÁT VỀ DÂN TỘC SÁN DÌU Ở THÁI NGUYÊN VÀ MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ LUẬN LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI………………...10 1.1. Khái quát về dân tộc Sán Dìu ở Thái Nguyên……………………………..11 1.1.1. Vài nét về dân tộc Sán Dìu ở Việt Nam………………………………….11 1.1.2. Sơ lược về dân tộc Sán Dìu ở Thái Nguyên………………………..........12 1.2. Văn học dân gian và văn học dân gian dân tộc Sán Dìu ở Việt Nam……...22 1.2.1. Khái niệm văn học dân gian……………………………………………...22 1.2.2. Văn học dân gian dân tộc Sán Dìu ở Việt Nam………………………….28 * Tiểu kết ………………………………………………...................................29 Chương 2: PHÁC HỌA DIỆN MẠO VĂN HỌC DÂN GIAN DÂN TỘC SÁN DÌU Ở THÁI NGUYÊN…………………………….…………………31
ii 2.1. Khái quát về văn học dân gian dân tộc Sán Dìu ở Thái Nguyên…………..31 2.1.1. Hiện trạng văn học dân gian dân tộc Sán Dìu ở Thái Nguyên………..….31 2.1.2. Các thể loại văn học dân gian dân tộc Sán Dìu ở Thái Nguyên…………33 2.2. Những nhận xét sơ bộ về văn học dân gian dân tộc Sán Dìu ở Thái Nguyên………………………………………………..55 2.2.1. Đa dạng, phong phú, độc đáo về thể loại………………………………...55 2.2.2. Văn học dân gian Sán Dìu ở Thái Nguyên đang dần mai một………….56 * Tiểu kết ……………………………………………………………………...59 Chương 3: MỘT SỐ THỂ LOẠI VĂN HỌC DÂN GIAN TIÊU BIỂU CỦA DÂN TỘC SÁN DÌU Ở THÁI NGUYÊN……………………………………61 3.1. Truyện cổ tích……………………………………………………………..61 3.1.1. Các tiểu loại truyện cổ tích………………………………………………61 3.1.2. Một số nội dung cơ bản………………………………………………….66 3.1.3. Một số đặc điểm nghệ thuật tiêu biểu……………………………………73 3.2 Hát Soọng Cô………………………………………………………………77 3.2.1. Các dạng thức hát Soọng Cô……………………………………………..77 3.2.2. Một số nội dung cơ bản………………………………………………….89 3.2.3. Một số đặc điểm nghệ thuật tiêu biểu…………………………………..101 * Tiểu kết …………………………………………………………………….112 KẾT LUẬN…………………………………………………………………...115 TÀI LIỆU THAM KHẢO PHỤ LỤC 1. Một số bài hát Soọng Cô dân tộc Sán Dìu ở Thái Nguyên (chưa xuất bản)
iii 2. Một số câu tục ngữ, câu đố dân tộc Sán Dìu ở Thái Nguyên. 3. Một số truyện cổ tích dân tộc Sán Dìu ở Thái Nguyên (chưa xuất bản) 4. Phỏng vấn các nghệ nhân dân tộc Sán Dìu 5. Một số hình ảnh về văn hóa dân gian dân tộc Sán Dìu ở Thái Nguyên
1 MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài: 1.1. Dân tộc Việt Nam là một cộng đồng bao gồm 54 dân tộc, bên cạnh dân tộc Việt là dân tộc chủ thể còn có các dân tộc thiểu số khác sống rải rác trên mọi miền đất nước. Thành phần các dân tộc có khác nhau nhưng đều chung nguồn gốc Bách Việt. Từ buổi đầu dựng nước đến nay, các dân tộc thiểu số đã tham gia tích cực trong việc xây dựng và bảo vệ đất nước, xây dựng truyền thống lịch sử, văn hóa của đại gia đình dân tộc Việt Nam. Văn học dân gian các dân tộc thiểu số có những thành tựu độc đáo với những sắc thái riêng biệt. Giá trị của văn học dân gian dân tộc thiểu số trong đời sống cộng đồng là vấn đề khoa học đáng để nghiên cứu. Từ đó, diện mạo của nền văn học dân gian Việt Nam được nhìn nhận đầy đủ, chính xác hơn trên mối quan hệ tổng thể văn học dân gian các dân tộc. Ðó là một nền văn học dân gian thống nhất, đa dạng. Việc tìm hiểu văn học dân gian dân tộc thiểu số còn thể hiện đường lối dân tộc, đường lối văn hóa văn nghệ của Ðảng ta, đó là bình đẳng dân tộc, phát huy truyền thống văn hóa tốt đẹp của các dân tộc anh em trong đại gia đình dân tộc Việt Nam, nhằm góp phần vào việc xây dựng nền văn hóa văn nghệ Việt Nam thống nhất và mang tính chất dân tộc phong phú. 1.2. Từ trước đến nay, đã có một số công trình hoặc bài viết nghiên cứu ở phạm vi rộng, hẹp khác nhau về người Sán Dìu ở Thái Nguyên, cho ta biết đôi nét về nguồn gốc, cư trú, phong tục và văn hoá truyền thống của người Sán Dìu. Các công trình, bài viết cung cấp khá đầy đủ về một số khía cạnh dân tộc học, văn hoá học nhưng chưa có công trình nào tìm hiểu về văn học dân gian dân tộc Sán Dìu ở Thái Nguyên. Thêm vào đó, trong quá trình thực hiện đề tài chúng tôi đã đến điền dã và sưu tầm văn học dân gian của người Sán Dìu lưu truyền trong dân gian với số lượng đáng kể ở một số loại hình văn học dân gian. Với đề tài này, người nghiên cứu hi vọng được nâng cao tầm hiểu biết về lý luận và thực tiễn trong nghiên cứu văn học dân gian, đặc biệt nghiên cứu văn học dân gian của dân tộc ít người ở Việt Nam. Từ đó tạo điều kiện thuận lợi cho công việc giảng dạy của bản thân người nghiên cứu trong tương lai trên chính quê hương mình. Từ đó, có thể nhìn nhận đầy
2 đủ và chính xác hơn diện mạo của nền văn học dân gian Việt Nam trong mối quan hệ tổng thể văn học dân gian các dân tộc. 1.3. Tự hào là người con dân tộc Sán Dìu, đồng thời sống tại địa phương có nhiều người dân tộc Sán Dìu sinh sống, song tôi cảm thấy xót xa khi những tác phẩm văn học dân gian, di sản vô giá của dân tộc mình đang dần mất đi. Thực hiện đề tài là nguyện vọng chính đáng của chúng tôi bởi bản thân người nghiên cứu đang công tác và giảng dạy môn Ngữ văn tại miền núi - nơi có nhiều người Sán Dìu sinh sống. Vì vậy việc nghiên cứu, tìm hiểu văn học dân gian dân tộc Sán Dìu ở Thái Nguyên sẽ giúp tôi hiểu rõ hơn về văn hoá tinh thần của người Sán Dìu. Từ đó, có ý nghĩa thiết thực trong việc nâng cao chất lượng giảng dạy Văn học dân gian của các dân tộc thiểu số. Trong quá trình thực hiện đề tài, chúng tôi sẽ tiến hành sưu tầm tại địa phương mình đang sinh sống và điền dã các tác phẩm văn học dân gian dân tộc Sán Dìu lưu truyền trong dân gian để làm cơ sở nghiên cứu. Vì vậy, việc nghiên cứu về văn học dân gian của dân tộc Sán Dìu giúp tôi hiểu rõ hơn về văn hóa tinh thần của dân tộc mình. Nghiên cứu những nét cơ bản về giá trị nội dung, nghệ thuật văn học dân gian trong đời sống văn hóa của người dân tộc Sán Dìu ở Thái Nguyên sẽ góp phần khẳng định, bảo tồn và phát huy nét đẹp truyền thống vốn có của các dân tộc thiểu số Việt Nam nói chung và dân tộc Sán Dìu nói riêng... Xuất phát từ thực tiễn nghiên cứu cùng lý do nghiệp vụ trên, chúng tôi chọn đề tài nghiên cứu cho luận văn là: “Văn học dân gian dân tộc Sán Dìu ở Thái Nguyên”. Mong rằng qua công trình này, tôi sẽ góp một phần công sức nhỏ bé vào việc giới thiệu, giữ gìn, bảo tồn và phát huy văn học dân gian dân tộc Sán Dìu ở Thái Nguyên; đồng thời, tạo thêm một cơ sở, một nguồn tư liệu về văn học dân gian để giúp giáo viên Ngữ văn ở tỉnh Thái Nguyên có thể thực hiện tiết dạy Ngữ văn địa phương một cách thuận lợi hơn. 2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề: Mỗi dân tộc đều có những nét văn hóa đặc thù riêng. Những giá trị văn hóa đậm đà bản sắc dân tộc đó đã tạo thành nền văn hóa thống nhất và đa dạng của đại
3 gia đình 54 dân tộc Việt Nam. Nghiên cứu văn học dân gian dân tộc Sán Dìu ở Thái Nguyên nhằm giữ gìn và phát huy các giá trị văn hóa của cộng đồng các dân tộc Việt Nam, đồng thời ứng dụng vào những công việc có ý nghĩa thiết thực ở địa phương. Từ trước đến nay, tuy chưa có những công trình nghiên cứu chuyên sâu về văn học song nền văn hóa dân tộc Sán Dìu nói chung và văn học dân tộc Sán Dìu ở Thái Nguyên đã được một số tác giả đề cập đến, cụ thể như sau: Trước hết có thể nhắc tới cuốn Người Sán Dìu ở Việt Nam của tác giả Ma Khánh Bằng do Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội ấn hành năm 1983. Trong cuốn sách này, tác giả đã giới thiệu khái quát về văn hóa vật chất, tinh thần của người Sán Dìu ở Việt Nam. Đây là cơ sở quan trọng cho việc tìm hiểu nguồn gốc và đặc điểm cơ bản của dân tộc Sán Dìu. Cuốn Các hình thái tín ngưỡng tôn giáo ở Việt Nam của tác giả Nguyễn Đăng Duy được Nhà xuất bản Văn hóa thông tin ấn hành năm 2001 đã trình bày khá đầy đủ về tín ngưỡng, tôn giáo, nguồn gốc, nội dung của các hình thái dân gian đặc trưng ở một số vùng miền, một số dân tộc ít người, trình bày nguồn gốc và những giáo lí cơ bản của các loại hình tôn giáo trong đời sống hiện nay. Cuốn sách Lễ hội các dân tộc Hoa, Sán Dìu ở Việt Nam của tác giả Diệp Trung Bình do Nxb Văn hóa dân tộc, Hà Nội ấn hành 2002 đã đề cập khá toàn diện về lễ hội của người Sán Dìu như lễ: Lễ Tháo Khoán, Lễ Kỳ Yên, Lễ Đại Phan, Lễ Cấp Sắc… Đặc biệt, trong những năm gần đây, trước xu thế hội nhập văn hóa giữa các dân tộc, các nhà nghiên cứu trẻ đã có nhiều công trình nghiên cứu về văn hóa dân tộc Sán Dìu nói chung và nền văn học dân tộc Sán Dìu nói riêng. Mặc dù, địa bàn cư trú của người dân tộc Sán Dìu khá rộng song Thái Nguyên là địa phương có nhiều người dân tộc Sán Dìu sinh sống nhất cả nước. Việc tìm hiểu về văn hóa dân gian dân tộc Sán Dìu và văn học dân gian dân tộc Sán Dìu (cụ thể là hát Soọng Cô) ở Thái Nguyên là điều dễ hiểu.
4 Năm 2005, nhà nghiên cứu Vũ Diệu Trung trong bài viết Lễ cấp sắc của người Sán Dìu ở Thái Nguyên (Thông báo khoa học) do Nxb Khoa học xã hội ấn hành đã bước đầu tìm hiểu về lễ cấp sắc của người Sán Dìu trên địa bàn tỉnh Thái Nguyên dưới góc nhìn văn hóa. Không quá cầu kỳ trong cách ăn uống, nhưng cộng đồng người Sán Dìu cũng có những nét riêng, độc đáo trong ẩm thực, góp phần làm phong phú nền văn hóa Thái Nguyên. Năm 2008, tác giả Nguyễn Thị Quế Loan trong luận án Tiến sĩ Tập quán ăn uống của người Sán Dìu ở Thái Nguyên đã đề cập tới đặc trưng trong văn hóa ẩm thực của dân tộc này. Nhìn chung, các công trình trên do mục đích nghiên cứu khác nhau đã tìm hiểu về văn hóa của người Sán Dìu ở nhiều góc độ: lễ hội, ẩm thực, tôn giáo… Tuy nhiên, việc nghiên cứu chuyên sâu về văn hóa tinh thần nói chung và văn học dân gian của dân tộc Sán Dìu ở Thái Nguyên nói riêng chưa được các tác giả quan tâm tìm hiểu. Năm 2012, tác giả Diệp Thanh Bình trong cuốn Dân ca các dân tộc Pu Péo, Sán Dìu, Dao, Cao Lan, Lô Lô được Nxb Văn hóa dân tộc ấn hành đã đề cập đến sinh hoạt dân ca (Soọng Cô) của dân tộc Sán Dìu song chỉ mang tính chất giới thiệu những bài dân ca Sán Dìu mà không đi sâu tìm hiểu đặc trưng về nội dung và nghệ thuật. Có những luận văn, đề tài đã nghiên cứu về văn học dân gian các dân tộc thiểu số nói chung, song đề tài nghiên cứu về văn học dân gian dân tộc Sán Dìu ở Thái Nguyên gần như không có. Gần đây, Sở Văn hóa - Thông tin và Thể thao tỉnh Tuyên Quang, Thái Nguyên cũng có đề tài Bảo tồn hát Soọng Cô của dân tộc Sán Dìu với mục đích: sưu tầm lời kể của nghệ nhân, chọn người để luyện tập các điệu hát Soọng Cô nhằm phát huy những giá trị văn hóa phi vật thể của dân tộc Sán Dìu ở Thái Nguyên; Năm 2011, có luận văn Khảo sát loại hình hát Soọng Cô của dân tộc Sán Dìu ở Thái Nguyên và Tuyên Quang của tác giả Nguyễn Thị Mai Phương (Đại học
5 sư phạm). Song, do phạm vi tư liệu sưu tầm nên đề tài chưa khám phá hết giá trị của loại hình dân ca này ở địa bàn tỉnh Thái Nguyên. Như vậy, công tác sưu tầm, nghiên cứu về văn học dân gian dân tộc Sán Dìu ở Thái Nguyên còn rất khiêm tốn và mới được đề cập ở mức độ nhất định. Các đề tài nghiên cứu chưa khám phá hết giá trị của loại hình dân ca cũng như những thể loại văn học dân gian khác của dân tộc Sán Dìu ở vùng văn hóa này. Tuy nhiên, các công trình nghiên cứu trên là những gợi mở, là tiền đề khoa học có giá trị cho việc nghiên cứu đề tài luận văn của chúng tôi. Qua quá trình khảo sát, phân tích một số tác phẩm văn học dân gian tiêu biểu của dân tộc Sán Dìu ở Thái Nguyên, chúng tôi sẽ nghiên cứu hi vọng góp thêm một tiếng nói khẳng định ảnh hưởng của văn học dân gian đến đời sống văn hóa, tinh thần của con người. 3. Đối tượng, phạm vi nghiên cứu 3.1. Đối tượng nghiên cứu - Đối tượng nghiên cứu của đề tài là văn học dân gian dân tộc Sán Dìu ở Thái Nguyên. - Tìm hiểu thêm văn học dân gian dân tộc Sán Dìu ở địa phương khác đề so sánh khi cần thiết. 3.2. Phạm vi nghiên cứu 3.2.1. Phạm vi tư liệu nghiên cứu Chúng tôi tiến hành khảo sát văn học dân gian dân tộc Sán Dìu ở Thái Nguyên trong một số công trình: 1. Diệp Trung Bình (1987), Dân ca Sán Dìu, Nxb Văn hóa Dân tộc, Hà Nội. 2. Lê Trung Vũ, Diệp Thanh Bình, Đỗ Quang Tụ, Nguyễn Liễn, Lâm Quý, Lò Giàng Páo (2012), Dân ca các dân tộc Pu Péo, Sán Dìu, Dao, Cao Lan, Lô Lô, Nxb Văn hóa dân tộc, Hà Nội.
6 3. Diệp Minh Tài (2001), Soọng Cô dân ca dân tộc Sán Dìu, Sưu tầm, dịch thuật và biên soạn, Tài liệu chưa xuất bản. 4. Một số tác phẩm văn học dân gian dân tộc Sán Dìu và những tư liệu liên quan đến đề tài mà chúng tôi thu thập được trong quá trình điền dã. 3.2.2. Phạm vi vấn đề nghiên cứu Trong giới hạn của một đề tài luận văn thạc sĩ, chúng tôi chủ yếu nghiên cứu những nội dung cơ bản và một số yếu tố về thi pháp tiêu biểu trong phần lời của tác phẩm văn học dân gian dân tộc Sán Dìu ở Thái Nguyên (Những yếu tố khác dùng để phân tích tham khảo khi cần thiết). 4. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 4.1. Mục đích nghiên cứu - Luận văn nhằm mục đích nghiên cứu, tìm hiểu giá trị cơ bản về nội dung và nghệ thuật của các tác phẩm văn học dân gian dân tộc Sán Dìu ở Thái Nguyên. Trong điều kiện cho phép, chúng tôi có liên hệ so sánh giữa văn học dân gian dân tộc Sán Dìu với văn học dân gian các dân tộc anh em, từ đó thấy được nét độc đáo, riêng biệt của đối tượng nghiên cứu. - Thông qua việc điền dã, sưu tầm, nghiên cứu về văn học dân gian dân tộc Sán Dìu, luận văn đưa ra một số định hướng, biện pháp nhằm bảo tồn, giữ gìn và phát huy các giá trị văn hóa nói chung và văn học dân gian dân tộc Sán Dìu nói riêng ở Thái Nguyên. - Một trong những mục tiêu quan trọng mà luận văn muốn hướng tới là dùng kết quả sưu tầm, nghiên cứu để ứng dụng vào việc giảng dạy nội dung Ngữ văn địa phương ở các đơn vị trường trung học cơ sở trên địa bàn tỉnh Thái Nguyên. 4.2. Nhiệm vụ nghiên cứu Tìm hiểu văn học dân gian dân tộc Sán Dìu ở Thái Nguyên; Tìm hiểu về địa bàn cư trú, văn hóa, đời sống vật chất, tinh thần của người dân tộc Sán Dìu ở Thái Nguyên và đóng góp của văn học dân gian vào đời sống văn hóa tinh thần của
7 người dân tộc Sán Dìu; đề xuất một số giải pháp nhằm bảo tồn, lưu giữ các tác phẩm văn học dân gian… 5. Phương pháp nghiên cứu Nghiên cứu về văn học dân gian dân tộc Sán Dìu ở Thái Nguyên, tác giả sưu tầm, tham khảo các sách, báo, tạp chí, bài viết có liên quan hoặc đề cập đến vấn đề nghiên cứu. Để tìm hiểu, nghiên cứu về văn học dân gian dân tộc Sán Dìu, luận văn sử dụng một số phương pháp: - Phương pháp điền dã: Đây là phương pháp chúng tôi sử dụng để thu thập tư liệu về văn học dân gian dân tộc Sán Dìu ở Thái Nguyên. Thường vào những ngày nghỉ cuối tuần và nghỉ hè, chúng tôi tìm đến các làng bản ở Thái Nguyên có người dân tộc Sán Dìu sinh sống để sưu tầm. Các tác phẩm đều được sưu tầm từ các nghệ nhân dân gian, những người già trong làng, những người am hiểu về văn hóa, văn học dân gian dân tộc Sán Dìu trên địa bàn tỉnh Thái Nguyên. - Phương pháp thống kê, phân loại: Sau khi sưu tầm tác phẩm văn học dân gian, chúng tôi đọc kĩ nhằm tìm hiểu sơ bộ tác phẩm đó. Sau đó đối chiếu với kiến thức văn học dân gian mà bản thân có để phân loại tác phẩm vào những thể loại cụ thể nhằm tạo điều kiện thuận lợi cho việc phân tích, tổng hợp. - Phương pháp phân tích, tổng hợp: Từ kết quả phân loại các tác phẩm văn học dân gian dân tộc Sán Dìu theo thể loại, chúng tôi tiến hành phân tích và đưa ra những nhận xét, đánh giá đối với những giá trị cơ bản về nội dung, nghệ thuật của các thể loại đó. - Phương pháp so sánh, đối chiếu: Trong quá trình phân tích, tổng hợp, chúng tôi cố gắng so sánh, đối chiếu các tác phẩm văn học dân gian của các dân tộc anh em khác nhằm tìm ra những nét tương đồng và dị biệt trong những trường hợp cần thiết.
8 - Phương pháp nghiên cứu liên ngành: Trên cơ sở tìm hiểu những văn bản văn học dân gian dân tộc Sán Dìu, chúng tôi có phối hợp với một số phương pháp sử học, văn hóa học, dân tộc học… 6. Cấu trúc của luận văn Ngoài phần Mở đầu, Kết luận, Tài liệu tham khảo và Phụ lục, Nội dung chính của luận văn được triển khai thành 3 chương: Chương 1: Khái quát về dân tộc Sán Dìu ở Thái Nguyên và một số vấn đề lý luận chung liên quan đến đề tài Chương 2: Phác họa diện mạo văn học dân gian dân tộc Sán Dìu ở Thái Nguyên Chương 3: Một số thể loại văn học dân gian tiêu biểu của dân tộc Sán Dìu ở Thái Nguyên 7. Đóng góp của luận văn Từ việc sưu tầm, phân tích, phân loại, tổng hợp, đối chiếu, so sánh các văn bản văn học dân gian dân tộc Sán Dìu ở Thái Nguyên, luận văn là công trình nghiên cứu tương đối hệ thống và đầy đủ về văn học dân gian dân tộc Sán Dìu ở Thái Nguyên. Từ đó, luận văn góp phần tạo dựng diện mạo chung của nền văn học dân gian dân tộc Sán Dìu ở Thái Nguyên. Tác giả luận văn trong quá trình nghiên cứu đã đi điền dã sưu tầm được một số lượng nhất định tác phẩm văn học dân gian thuộc các thể loại như thần thoại, tục ngữ, câu đố, hát Soọng Cô, truyện cổ tích của dân tộc Sán Dìu ở Thái Nguyên. Từ những tư liệu chúng tôi sưu tầm được, giá trị của văn học dân gian dân tộc Sán Dìu ở Thái Nguyên hi vọng sẽ được bảo lưu, trường tồn cùng thời gian. Cùng với nhịp sống hiện đại, văn học dân gian dân tộc Sán Dìu đang dần phôi phai thì việc sưu tầm, nghiên cứu về văn học dân gian dân tộc Sán Dìu ở Thái Nguyên, luận văn góp phần khơi dậy tình yêu và ý thức giữ gìn của người dân tộc
9 Sán Dìu với vốn văn hóa, văn học dân gian của họ, góp phần bảo tồn, phát huy vốn văn hóa, văn học dân gian dân tộc Sán Dìu. Đồng thời, các kết quả nghiên cứu sẽ được tham khảo và ứng dụng vào việc giảng dạy những tiết Ngữ văn địa phương trong các trường Trung học cơ sở thuộc tỉnh Thái Nguyên.
10 NỘI DUNG Chương 1 KHÁI QUÁT VỀ DÂN TỘC SÁN DÌU Ở THÁI NGUYÊN VÀ MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ LUẬN LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI “Thái Nguyên xanh mát nương chè Chè xanh xứ Thái đậm đà ngát hương. Bà con một nắng, hai sương Nụ cười chíu nắng bên nương dưới đồi”. [9] Thái Nguyên xanh mát nương chè, phảng phất gió heo may, với sông Cầu thoáng màu xanh trung du, với sắc hoa rừng nhè nhẹ ngát hương, với Thủ đô Gió ngàn nặng ân tình, An toàn Chiến khu xưa. Thái Nguyên là một tỉnh miền núi trung du, nằm trong vùng văn hóa Việt Bắc, phía bắc tiếp giáp với tỉnh Bắc Kạn; phía tây giáp với các tỉnh Vĩnh Phúc, Tuyên Quang; phía đông giáp với các tỉnh Lạng Sơn, Bắc Giang và phía nam tiếp giáp với thủ đô Hà Nội. Tỉnh Thái Nguyên có diện tích tự nhiên 3.562,82 km2, dân số hiện nay là 1.139.444 người; trong đó, đông nhất là dân tộc Kinh có 786.903 người, chiếm 75,5%; dân tộc Tày có 106.238 người, chiếm 10,7%; dân tộc Nùng có 54.628 người, chiếm 5,1%; dân tộc Sán Dìu có 37.365 người, chiếm 2,4%; dân tộc Sán Chay có 29.229 người, chiếm 2,79%, dân tộc Dao có 21.818, chiếm 2,1%; dân tộc Mông có 4.831 người, chiếm và các dân tộc thiểu số khác chiếm khoảng 1,8%. Và đến với Thái Nguyên là đến với một nền văn hoá dân gian khá độc đáo, mang đậm dấu ấn miền núi. Sự tiếp xúc giữa văn hoá Sán Dìu với văn hoá dân gian của dân tộc Cao Lan, H’mông, Dao, Nùng, Tày,… trong vùng không thể không ảnh hưởng lẫn nhau ở chừng mực nào đó trong nghệ thuật và trong sinh hoạt. Nhưng tâm lý, thị hiếu thẩm mĩ và điều kiện sinh sống không bao giờ đồng nhất giữa các dân tộc. Cho nên văn hoá nghệ thuật của bất cứ cộng đồng nào cũng
11 vẫn mang những nét dáng tinh tuý riêng, thể hiện thành bản sắc dân tộc. Văn hoá của dân tộc Sán Dìu cũng không nằm ngoài quy luật đó. 1.1. Khái quát về dân tộc Sán Dìu ở Thái Nguyên 1.1.1. Vài nét về dân tộc Sán Dìu ở Việt Nam 1.1.1.1. Dân số của người Sán Dìu Theo thống kê trên toàn quốc, người Sán Dìu có số dân theo các năm như sau: Năm 1989 có 94.630 người; Năm 1999 có 126.237 người. Theo số liệu của Tổng điều tra dân số và nhà ở Việt Nam đến ngày 01/04/2009, người Sán Dìu có số dân 146.821 người, cư trú 56/63 tỉnh, thành phố của cả nước, dân số đứng thứ 17/54 dân tộc của Việt Nam. Phân bố dân cư của người Sán Dìu không đồng đều còn chênh lệch ở mức cao giữa nông thôn (90,86%) và thành thị (9,14%). Địa bàn cư trú của người dân tộc Sán Dìu chủ yếu ở trung du và miền núi phía Bắc (85.011 người) và đồng bằng sông Hồng (57.832 người). Các tỉnh có dân số từ 1000 người trở lên như Thái Nguyên; Vĩnh Phúc; Bắc Giang; Tuyên Quang; Quảng Ninh; Hải Dương. Ở các tỉnh phía Nam người Sán Dìu tập trung đông ở vùng Tây Nguyên (1.757 người) và Đông Nam Bộ (1.968 người), các tỉnh có dân số từ 100 người trở lên như: Đồng Nai, Lâm Đồng, Đắc Nông, Bình Phước, Bình Dương, Thành phố Hồ Chí Minh, Đắc Lắc, Gia Lai, Bà Rịa Vũng Tàu, Kon Tum. 1.1.1.2. Tên gọi tộc người Dân tộc Sán Dìu tên tự nhận San Déo Nhín, theo âm Hán Việt có thể hình dung: San = Sơn; Déo = Dao; Nhín = Nhân. San Déo Nhín tức là Sơn Dao Nhân. Đồng bào cũng có những tên gọi tương tự như: San Déo Láo, cách gọi này được người Sán Dìu sử dụng trong cộng đồng. Ngoài tên tự nhận, dân tộc Sán Dìu còn có các tên gọi khác do những dân tộc cận cư gọi, chủ yếu dựa vào đặc điểm khác nhau (mang tính địa phương) như:
12 Dựa vào trang phục truyền thống gọi là Mán Váy Xẻ, Mán Quần Cộc để phân biệt với Mán Quần Chẹt, Mán Quần Trắng – một tên gọi khác của nhóm Dao Quần Trắng và nhóm Dao Quần Chẹt. [62] Dựa vào đặc điểm nhà ở, người Sán Dìu có tên là Trại, Trại Đất. Nhà của người Sán Dìu tường được trình bằng đất hay bưng ván. Từ đó, để phân biệt với Trại Cao là tên gọi chỉ những người dân tộc Cao Lan sống trong các ngôi nhà sàn bằng gỗ. Dựa vào sự kết hợp giữa nhà ở với đặc điểm canh tác gọi là Trại Ruộng, tức người Sán Dìu ở nhà đất, làm ruộng. Dựa vào nhà ở và trang phục truyền thống gọi là Trại Cộc, tức người Sán Dìu mặc quần cộc và ở nhà đất tường trình... Các tên gọi dân tộc Sán Dìu thuộc các nhóm địa phương như Thái Nguyên, Bắc Giang, Tuyên Quang... không phải tên gọi thống nhất của dân tộc Sán Dìu. Mục đích các tên gọi này để phân biệt với các dân tộc cận cư như: Sán Chay, Dao, Tày... Những năm 50 của thế kỷ XX, bản danh mục tương đối đầy đủ và khá chi tiết về thành phần các dân tộc Việt Nam mới được công bố trong cuốn Các dân tộc thiểu số Việt Nam của tác giả Lã Văn Lô và cộng sự đã thống nhất tên gọi Sán Dìu dưới góc độ chuyên môn để phân định các dân tộc thiểu số Việt Nam. Tổng cục thống kê Trung ương chính thức khẳng định tên Sán Dìu trong các văn bản Nhà nước là tên gọi chính thống của dân tộc này. 1.1.2. Sơ lược về dân tộc Sán Dìu ở Thái Nguyên 1.1.2.1. Nguồn gốc lịch sử Về nguồn gốc tộc người Sán Dìu, từ trước tới nay vẫn là vấn đề được các nhà nghiên cứu quan tâm. Bởi lẽ, chúng ta chưa tìm ra cứ liệu khoa học chính xác nào bàn về vấn đề này mà chỉ dựa trên những ghi chép chưa thật chi tiết của các sử gia hay lời kể của những vị cao niên am tường về văn hóa dân tộc Sán Dìu.
13 Nhà nghiên cứu Ma Khánh Bằng khẳng định“tất cả các nhóm Dao ở nước ta đều là Man hay Mán. Như vậy, có thể nghĩ rằng Man = Dao, và Sơn Man tức là Sơn Dao hay cũng chính là Sán Dìu” [2, tr.9]. Những lí giải trên của ông, vô hình chung đã đồng nhất các dân tộc vào làm một. Bởi lẽ, không phải dân tộc nào là Man hay Mán cũng là Dao, trong chế độ phong kiến không riêng gì người Dao được gọi là Man, mà nhiều dân tộc khác cũng gọi như vậy, cụ thể như người Hmông, Pàthẻn, Cao Lan… Các sử gia phong kiến đã gộp nhiều tộc người vào làm một và chỉ dựa vào đặc trưng văn hóa như ăn, ở, mặc… mà chưa đi sâu tìm hiểu văn hóa tín ngưỡng, tri thức bản địa, tổ chức cộng đồng, văn học dân gian…những thành tố quan trọng tạo nên bản sắc riêng của các tộc người, nên khó có thể hiểu rõ về những “giống người” trên thuộc về dân tộc nào. Các triều đại phong kiến đều gọi các dân tộc thiểu số là Man hay Mán, trong từ “Man di”. Cũng trong cuốn Người Sán Dìu ở Việt Nam, có viết: “Quần Cộc từ Quảng Đông di cư sang đất nước ta mới được độ ba bốn trăm năm nay, còn có tên là Sơn Dao,”.[2, tr.9] Căn cứ vào tên tự nhận của đồng bào Sán Dìu, khi di cư vào Việt Nam do loạn lạc, người Sán Dìu chạy lên các vùng đồi núi thấp, bán sơn địa sinh sống. Những ngày đầu tiên trên đất nước Việt Nam, người Sán Dìu sống du canh du cư, họ dựng những túp lều hay những nhà trại. Do vậy, từ “San Léo – Sán Lều” dùng chỉ những người làm ăn sinh sống và ở những lều trại trong rừng, đọc chệch là San Déo – người Sán Dìu. Theo tác giả Ma Khánh Bằng thì “Tên Sán Dìu từ Sơn Dao, thì người Sán Dìu vốn có nguồn gốc từ người Dao. Từ đó ta có thể suy ra rằng: từ rất xa xưa, khối Dao bị bọn phong kiến phương Bắc thống trị đã “bóp vụn” thành nhiều nhóm nhỏ, khiến cho mỗi nhóm phiêu bạt một nơi. Người Sán Dìu là một trong những nhóm đó, nhưng đã sống lâu ngày bên cạnh người Hán nên dần dần mất tiếng mẹ đẻ, tiếp thu một thổ ngữ ở Quảng Đông…”.[2, tr.9]