Luận văn Thạc sĩ Ngôn ngữ, Văn hóa và Văn học Việt Nam: Từ ngữ chỉ sự vật trong tiểu thuyết “Trước giờ nổ súng” của Lê Khâm

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:192

Thêm vào BST

Báo xấu

41
lượt xem 4
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Mục đích cơ bản của luận văn này là làm rõ đặc điểm của lớp từ ngữ chỉ sự vật trong tiểu thuyết Trước giờ nổ súng của Lê Khâm trên các phương diện cấu tạo, ngữ nghĩa và giá trị nghệ thuật của lớp từ ngữ chỉ sự vật trong tác phẩm. Trên cơ sở đó, giúp hiểu rõ và nâng cao hiệu quả của việc sử dụng từ ngữ nói trên trong các tác phẩm văn học; đồng thời, góp phần làm rõ đặc điểm phong cách nghệ thuật của Lê Khâm.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Ngôn ngữ, Văn hóa và Văn học Việt Nam: Từ ngữ chỉ sự vật trong tiểu thuyết “Trước giờ nổ súng” của Lê Khâm

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM Chanxaikham KHOUNTHILARD TỪ NGỮ CHỈ SỰ VẬT TRONG TIỂU THUYẾT “TRƯỚC GIỜ NỔ SÚNG” CỦA LÊ KHÂM LUẬN VĂN THẠC SĨ NGÔN NGỮ, VĂN HÓA VÀ VĂN HỌC VIỆT NAM THÁI NGUYÊN, NĂM 2020
ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM Chanxaikham KHOUNTHILARD TỪ NGỮ CHỈ SỰ VẬT TRONG TIỂU THUYẾT “TRƯỚC GIỜ NỔ SÚNG” CỦA LÊ KHÂM Ngành: Ngôn ngữ Việt Nam Mã số: 8.22.01.02 LUẬN VĂN THẠC SĨ NGÔN NGỮ, VĂN HÓA VÀ VĂN HỌC VIỆT NAM Người hướng dẫn khoa học: TS. NGUYỄN THU QUỲNH THÁI NGUYÊN, NĂM 2020
LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu khảo sát, thống kê, nghiên cứu, kết luận trong luận văn là trung thực và chưa từng công bố ở bất kì công trình nào khác. Ngày 28 tháng 9 năm 2020 Tác giả Chanxaikham KHOUNTHILARD i
LỜI CẢM ƠN Tôi xin bày tỏ lòng biết ơn chân thành đến TS. Nguyễn Thu Quỳnh, người đã tận tình hướng dẫn, chỉ bảo và giúp đỡ tôi trong suốt quá trình nghiên cứu để tôi có thể hoàn thành luận văn tốt nghiệp này. Luận văn này là kết quả của một quá trình học tập và nghiên cứu. Vì vậy, tôi xin chân thành cảm ơn đến những người thầy, người cô đã giảng dạy các chuyên đề cao học cho lớp Ngôn ngữ K26 (2018 - 2020) tại trường Đại học Sư phạm - Đại học Thái Nguyên. Cuối cùng, tôi xin gửi lời cảm ơn đến gia đình, bạn bè, người thân đã luôn ủng hộ và động viên tôi trong suốt quá trình học tập và thực hiện luận văn. Thái Nguyên, tháng 9 năm 2020 Tác giả Chanxaikham KHOUNTHILARD ii
MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN ...................................................................................... i LỜI CẢM ƠN ........................................................................................... ii MỤC LỤC ................................................................................................ iii DANH MỤC CÁC BẢNG....................................................................... vi DANH MỤC CÁC SƠ ĐỒ ..................................................................... vii MỞ ĐẦU .................................................................................................. 1 1. Lí do chọn đề tài .................................................................................... 1 2. Mục đích, nhiệm vụ nghiên cứu ............................................................ 2 3. Đối tượng, phạm vi nghiên cứu ............................................................ 3 4. Phương pháp, thủ pháp nghiên cứu ....................................................... 3 5. Đóng góp của luận văn .......................................................................... 4 6. Cấu trúc của luận văn ............................................................................ 5 Chương 1. TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU, CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN ....................................................... 6 1.1. Tổng quan tình hình nghiên cứu ........................................................ 6 1.1.1. Tình hình nghiên cứu về từ ngữ chỉ sự vật trong tiếng Việt ........... 6 1.1.2. Tình hình nghiên cứu về tiểu thuyết Trước giờ nổ súng của Lê Khâm và ngôn ngữ trong tác phẩm ...................................................................... 9 1.2. Cơ sở lí luận và thực tiễn ................................................................. 11 1.2.1. Cơ sở ngôn ngữ học ...................................................................... 11 1.2.2. Cơ sở thực tiễn .............................................................................. 34 1.3. Tiểu kết............................................................................................. 36 Chương 2. ĐẶC ĐIỂM CẤU TẠO VÀ NGỮ NGHĨA CỦA TỪ NGỮ CHỈ SỰ VẬT LIÊN QUAN ĐẾN CON NGƯỜI VÀ CHIẾN TRANH TRONG TIỂU THUYẾT TRƯỚC GIỜ NỔ SÚNG CỦA LÊ KHÂM .................................................................................................... 38 iii
2.1. Đặc điểm cấu tạo của từ ngữ chỉ sự vật liên quan đến con người và chiến tranh trong tiểu thuyết Trước giờ nổ súng của Lê Khâm .............. 38 2.1.1. Khái quát về cấu tạo của từ ngữ chỉ sự vật liên quan đến con người và chiến tranh .............................................................................. 38 2.1.2. Đặc điểm cấu tạo của từ chỉ sự vật liên quan đến con người và chiến tranh .............................................................................................. 40 2.1.3. Đặc điểm cấu tạo của ngữ chỉ sự vật liên quan đến con người và chiến tranh ............................................................................................... 42 2.2. Đặc điểm ngữ nghĩa của từ ngữ chỉ sự vật liên quan đến con người và chiến tranh trong tiểu thuyết Trước giờ nổ súng của Lê Khâm .............. 46 2.2.1. Khái quát về từ ngữ chỉ sự vật liên quan đến con người và chiến tranh 46 2.2.2. Đặc điểm ngữ nghĩa của từ ngữ chỉ sự vật liên quan đến con người........................................................................................................ 51 2.2.3. Đặc điểm ngữ nghĩa của từ ngữ chỉ sự vật liên quan đến chiến tranh 59 2.3. Tiểu kết ............................................................................................ 73 Chương 3. GIÁ TRỊ CỦA TỪ NGỮ CHỈ SỰ VẬT LIÊN QUAN ĐẾN CON NGƯỜI VÀ CHIẾN TRANH TRONG TIỂU THUYẾT TRƯỚC GIỜ NỔ SÚNG CỦA LÊ KHÂM ......................................................... 75 3.1. Giá trị của từ ngữ chỉ sự vật liên quan đến con người và chiến tranh trong tiểu thuyết Trước giờ nổ súng của Lê Khâm trong việc thể hiện nội dung tư tưởng của tác phẩm .................................................................... 75 3.1.1. Khắc họa hiện thực cuộc sống và hiện thực chiến tranh khốc liệt 75 3.1.2. Ngợi ca phẩm chất anh hùng của người lính và tinh thần yêu nước, căm thù giặc của người dân Lào ............................................................. 81 3.2. Giá trị của từ ngữ chỉ sự vật liên quan đến con người và chiến tranh trong tiểu thuyết Trước giờ nổ súng của Lê Khâm trong việc thể hiện phong cách nghệ thuật của tác giả .......................................................... 84 3.2.1. Nghệ thuật xây dựng nhân vật ...................................................... 84 3.2.2. Nghệ thuật khắc họa không gian, thời gian .................................. 90 3.3. Tiểu kết ............................................................................................. 98 KẾT LUẬN .......................................................................................... 100 iv
CÁC CÔNG TRÌNH CÔNG BỐ LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN VĂN 101 TÀI LIỆU THAM KHẢO .................................................................. 103 PHỤ LỤC ..................................................................................................... 107 v
DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng 1.1: Bảng các diện đối lập cơ bản trong phạm trù danh từ của Nguyễn Văn Lộc ................................................................. 21 Bảng 2.1: Cấu tạo của từ ngữ chỉ sự vật liên quan đến con người và chiến tranh trong tiểu thuyết Trước giờ nổ súng của Lê Khâm ....... 38 Bảng 2.2: Số lượng từ ngữ chỉ sự vật liên quan đến con người và chiến tranh trong tiểu thuyết Trước giờ nổ súng của Lê Khâm ... 47 Bảng 2.3: Các nhóm từ ngữ chỉ sự vật liên quan đến con người trong tiểu thuyết Trước giờ nổ súng của Lê Khâm ...................... 48 Bảng 2.4: Các nhóm từ ngữ chỉ sự vật liên quan đến chiến tranh trong tiểu thuyết Trước giờ nổ súng của Lê Khâm ...................... 48 vi
DANH MỤC CÁC SƠ ĐỒ Sơ đồ 1.1: Sự hình thành nghĩa của từ ....................................................... 25 Sơ đồ 1.2: Sơ đồ tam giác nghĩa của C. K. Ogden và I. A. Richards ........ 26 Sơ đồ 1.3: Sơ đồ hình tháp ngữ nghĩa của Đỗ Hữu Châu .......................... 26 vii
MỞ ĐẦU 1. Lí do chọn đề tài Từ ngữ là một phạm trù ngôn ngữ quan trọng vào bậc nhất trong đời sống con người. Trên một ý nghĩa nhất định, cũng có thể nói, ngôn ngữ được hình thành từ hệ thống từ ngữ. Điều này lí giải không phải ngẫu nhiên mà trong các truyện cổ của nhiều dân tộc trên thế giới về nguồn gốc ban đầu của con người thường có những tình tiết về việc con người đặt tên cho các sự vật, hiện tượng trong thực tế khách quan. Từ ngữ chỉ sự vật là một bộ phận cơ bản trong hệ thống từ ngữ của một ngôn ngữ. Nó là một loại vật liệu đặc biệt mà nếu thiếu thì không thể nói đến sự tồn tại của ngôn ngữ. Vì vậy, khi nghiên cứu bất kì ngôn ngữ nào, người ta cũng không thể không nghĩ tới việc xác định về loại đơn vị là từ ngữ nói chung và từ ngữ chỉ sự vật nói riêng. Đây là một nhóm từ chiếm số lượng lớn, đóng vai trò trọng tâm và là chỗ dựa quan trọng để nghiên cứu về hệ thống từ ngữ của một ngôn ngữ nói chung và tiếng Việt nói riêng. Tìm hiểu về lớp từ ngữ chỉ sự vật ở phương diện cấu tạo, ngữ nghĩa trong một tác phẩm văn học cụ thể có thể coi là một hướng đi khả quan góp phần đào sâu phân tích về một lớp từ ngữ cơ bản trong tiếng Việt khi nó được đưa vào sử dụng. Lê Khâm (còn có bút danh là Phan Tứ) là một trong những nhà văn xuất sắc viết về đề tài chiến tranh cách mạng. Với vốn sống phong phú trong quá trình tham gia chiến đấu ở Hạ Lào, tinh thần quốc tế vô sản, tinh thần đoàn kết giữa hai dân tộc Việt - Lào, Lê Khâm đã có nhiều tác phẩm viết về mối tình chiến đấu hữu nghị của hai dân tộc. Có thể nói, cùng với Mẫn và tôi, Trước giờ nổ súng là hai đỉnh cao trong đời viết văn của Lê Khâm. Tác phẩm được xây dựng theo kiểu cốt truyện phiêu lưu như sử thi Odyssee và Ramayana, có sự xen cài giữa cái tốt và cái xấu, cái anh hùng và sự hèn nhát… Ở đơn vị CC3 của quân tình nguyện Việt Nam làm nhiệm vụ trinh sát, chuẩn bị cho trận mở màn đánh đồn Pà Thạc (Lào), bộ đội Việt Nam và Lào phải trải qua nhiều gian 1
nan và thử thách, thậm chí bị tổn thất nặng nề như: bị địch phục kích, thiếu gạo, thiếu nước, mất điện đài không liên lạc được, nội bộ phân hóa, người thì giảm sút ý chí đi đến tự sát, người bị sa vào tay giặc, kẻ đào ngũ, người hi sinh, cuối cùng chỉ còn một người duy nhất đem được tài liệu về tới mặt trận “trước giờ nổ súng”. Với cách tiếp cận vấn đề từ phương diện từ ngữ chỉ sự vật, luận văn hướng đến việc khai thác sự sử dụng của Lê Khâm ở một lớp từ cơ bản là từ ngữ chỉ sự vật để thấy được bức tranh chiến trường và những người lính cùng với những điều thú vị về bút pháp ngôn từ của tác giả. Xuất phát từ những lí do trên, đề tài Từ ngữ chỉ sự vật trong tiểu thuyết “Trước giờ nổ súng” của Lê Khâm được lựa chọn để thực hiện nghiên cứu. 2. Mục đích, nhiệm vụ nghiên cứu 2.1. Mục đích nghiên cứu Mục đích cơ bản của luận văn này là làm rõ đặc điểm của lớp từ ngữ chỉ sự vật trong tiểu thuyết Trước giờ nổ súng của Lê Khâm trên các phương diện cấu tạo, ngữ nghĩa và giá trị nghệ thuật của lớp từ ngữ chỉ sự vật trong tác phẩm. Trên cơ sở đó, giúp hiểu rõ và nâng cao hiệu quả của việc sử dụng từ ngữ nói trên trong các tác phẩm văn học; đồng thời, góp phần làm rõ đặc điểm phong cách nghệ thuật của Lê Khâm. 2.2. Nhiệm vụ nghiên cứu Để đạt được mục đích nghiên cứu nêu trên, luận văn có những nhiệm vụ cụ thể sau đây: - Xác lập và hệ thống hóa một số vấn đề lí thuyết và thực tiễn có liên quan đến đề tài. - Nhận diện, thống kê, phân loại các từ ngữ chỉ sự vật trong tiểu thuyết Trước giờ nổ súng của Lê Khâm. - Miêu tả đặc điểm của các từ ngữ chỉ sự vật trong tiểu thuyết Trước giờ nổ súng của Lê Khâm ở các phương diện: cấu tạo và ngữ nghĩa. 2
- Tìm hiểu giá trị nghệ thuật của các từ ngữ chỉ sự vật trong tiểu thuyết Trước giờ nổ súng của Lê Khâm trong việc thể hiện nội dung tư tưởng của tác phẩm và phong cách nghệ thuật của tác giả. 3. Đối tượng, phạm vi nghiên cứu 3.1. Đối tượng nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu của luận văn là các từ ngữ chỉ sự vật trong tiểu thuyết Trước giờ nổ súng của Lê Khâm. 3.2. Phạm vi nghiên cứu Trước giờ nổ súng của Lê Khâm là một tiểu thuyết viết về đề tài chiến tranh nên luận văn xác định phạm vi nội dung nghiên cứu sẽ tập trung vào các từ ngữ chỉ sự vật liên quan đến con người và chiến tranh ở các phương diện đặc điểm cấu tạo, đặc điểm ngữ nghĩa và giá trị nghệ thuật của các từ ngữ này trong việc thể hiện nội dung tư tưởng của tác phẩm và phong cách nghệ thuật của tác giả. Phạm vi tư liệu nghiên cứu của luận văn là tiểu thuyết Trước giờ nổ súng (Nhà xuất bản Văn học, 2007, 291 trang) của Lê Khâm. 4. Phương pháp, thủ pháp nghiên cứu 4.1. Phương pháp nghiên cứu Luận văn sử dụng hai phương pháp nghiên cứu chính, cụ thể như sau: - Phương pháp miêu tả được sử dụng để miêu tả, phân tích các đặc điểm của từ ngữ chỉ sự vật (tập trung vào các từ ngữ chỉ sự vật có liên quan đến con người và chiến tranh) trong tiểu thuyết Trước giờ nổ súng của Lê Khâm. Từ đó, phân tích, tổng hợp, tìm ra các quy luật chung của từ ngữ chỉ sự vật liên quan đến con người và chiến tranh ở các phương diện đặc điểm cấu tạo, cách gọi tên của các từ ngữ chỉ sự vật liên quan đến con người và chiến tranh trong tiểu thuyết Trước giờ nổ súng của Lê Khâm. - Phương pháp phân tích ngữ nghĩa được sử dụng để phân tích đặc điểm ngữ nghĩa của các từ ngữ chỉ sự vật có liên quan đến con người và chiến tranh trong tiểu thuyết Trước giờ nổ súng của Lê Khâm trong mối quan hệ với ngữ 3
cảnh của văn bản và hoàn cảnh sử dụng. Phương pháp này cũng được áp dụng để phân tích nghĩa của các từ ngữ trong hệ thống theo các quan hệ dọc (so sánh nghĩa của những từ ngữ biểu thị sự vật ở những bậc khác nhau theo quan hệ lớp - loại) và quan hệ ngang (so sánh nghĩa của những từ ngữ biểu thị các sự vật ở cùng một bậc phân loại). Từ đó, thấy được giá trị của việc sử dụng các từ ngữ này khi thể hiện nội dung tư tưởng của tác phẩm và phong cách nghệ thuật của tác giả. 4.2. Thủ pháp nghiên cứu Luận văn sử dụng hai thủ pháp nghiên cứu chính, cụ thể như sau: - Thủ pháp thống kê, phân loại được sử dụng để khảo sát, thống kê các từ ngữ chỉ sự vật có liên quan đến con người và chiến tranh trong tiểu thuyết Trước giờ nổ súng của Lê Khâm. - Thủ pháp phân tích văn cảnh (bao gồm thủ pháp phân bố và thủ pháp thay thế) được sử dụng để xác định ngữ trị của các đơn vị từ vựng, xác định được khả năng tham gia hoặc thay thế của đơn vị từ ngữ ấy trong mối quan hệ với các từ ngữ khác cùng ngữ cảnh. Từ đó, thấy được giá trị, vai trò của các từ ngữ chỉ sự vật trong tác phẩm và tài năng ngôn ngữ của tác giả. 5. Đóng góp của luận văn 5.1. Về lí luận Qua việc miêu tả làm rõ đặc điểm của từ ngữ chỉ sự vật trong tiểu thuyết Trước giờ nổ súng của Lê Khâm, luận văn bổ sung một số khía cạnh lí thuyết về từ ngữ chỉ sự vật ở các phương diện cấu tạo và phương diện ngữ nghĩa trong một thể loại văn học cụ thể là tiểu thuyết. Từ đó, góp phần làm rõ mối quan hệ giữa ngôn ngữ, văn hóa và tư duy được thể hiện qua đặc điểm của một lớp từ ngữ trong tác phẩm văn học. Những kết quả nghiên cứu của đề tài cũng có thể giúp ích cho chuyên ngành Từ vựng học, Phong cách học khi tiếp cận nghiên cứu ngôn ngữ được sử dụng trong một tác phẩm nghệ thuật. 4
5.2. Về thực tiễn Kết quả nghiên cứu của luận văn có thể được sử dụng làm tài liệu tham khảo phục vụ cho việc biên soạn giáo trình, học liệu về đặc điểm tiếng Việt trong văn bản nghệ thuật, đồng thời là gợi ý lựa chọn cho các tác giả trong sử dụng ngôn ngữ nói chung, trong sự lựa chọn từ ngữ nói riêng khi viết về đề tài chiến tranh. 6. Cấu trúc của luận văn Ngoài phần Mở đầu, Kết luận, Tài liệu tham khảo và Phụ lục, luận văn được triển khai theo ba chương: Chương 1: Tổng quan tình hình nghiên cứu, cơ sở lí luận và thực tiễn Chương 2: Đặc điểm cấu tạo và ngữ nghĩa của từ ngữ chỉ sự vật liên quan đến con người và chiến tranh trong tiểu thuyết Trước giờ nổ súng của Lê Khâm Chương 3: Giá trị của từ ngữ chỉ sự vật liên quan đến con người và chiến tranh trong tiểu thuyết Trước giờ nổ súng của Lê Khâm 5
Chương 1 TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU, CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN 1.1. Tổng quan tình hình nghiên cứu 1.1.1. Tình hình nghiên cứu về từ ngữ chỉ sự vật trong tiếng Việt F. de Saussure đã từng viết: “… từ là một đơn vị luôn luôn ám ảnh tư tưởng chúng ta như một cái gì đó trung tâm trong toàn bộ cơ cấu ngôn ngữ, mặc dù khái niệm này khó định nghĩa” [dẫn theo 20, tr.28]. Vấn đề về từ tiếng Việt đã được rất nhiều người quan tâm nghiên cứu. Trong đó, phải kể đến một số tác giả lớn như Nguyễn Văn Tu, Đỗ Hữu Châu, Nguyễn Thiện Giáp, Lê Quang Thiêm, Đỗ Việt Hùng, Hà Quang Năng… Từ những nghiên cứu về từ vựng - ngữ nghĩa tiếng Việt, trong những công trình gần đây, xuất hiện một hướng quan tâm khác là tìm hiểu chuyên sâu về một hệ thống từ ngữ gắn một đối tượng cụ thể, trong đó có hướng nghiên cứu về từ ngữ chỉ sự vật trong tiếng Việt. Hướng nghiên cứu về từ ngữ chỉ sự vật trong tiếng Việt được các tác giả tập trung khai thác ở một số nhóm như: từ ngữ chỉ người, từ ngữ chỉ động thực vật, từ ngữ chỉ đồ vật, từ ngữ chỉ hiện tượng tự nhiên, hiện tượng xã hội… Có thể kể tên một số công trình nghiên cứu tiêu biểu như sau: Đặc điểm danh học và ngữ nghĩa của nhóm từ ngữ chỉ “sự kết thúc cuộc đời của con người (Nguyễn Đức Tồn, 1994), Nghĩa của thành ngữ có thành tố chỉ vật thể hiện tượng tự nhiên trong tiếng Việt (Chu Thị Hảo, 1995), Đặc điểm trường từ vựng - ngữ nghĩa tên gọi động vật (trên tư liệu đối chiếu tiếng Việt với tiếng Nga (Nguyễn Thúy Khanh, 1996), Đặc điểm của lớp tên riêng chỉ người (chính danh) trong tiếng Việt (Phạm Tất Thắng, 1996), Mô hình các từ ghép và ngữ định danh chỉ y phục của người Việt xét về mặt cấu tạo và ngữ nghĩa (Lê Thị Hà, 1998), Từ ngữ gọi tên các công cụ trong tiếng Nghệ Tĩnh (Hoàng Trọng Canh, 2008), Trường từ vựng chỉ không gian trong tập thơ Lửa thiêng của Huy Cận (Trần Thị Mai, 2010), Từ ngữ nghề gốm Thổ Hà (Nguyễn Văn An, 2011), 6
Trường từ vựng về con người Tây Nguyên trong sáng tác của nhà văn Nguyên Ngọc (Nguyễn Thị Thu Hiền, 2011), Trường từ vựng - ngữ nghĩa món ăn và ý niệm CON NGƯỜI (Đặng Thị Hảo Tâm, 2011), Từ ngữ nghề mộc ở Đạt Từ, Hoằng Hóa, Thanh Hóa (Nguyễn Phương Anh, 2012), Định danh sự vật liên quan đến sông nước vùng Đồng bằng sông Cửu Long trong phương ngữ Nam Bộ (Trịnh Sâm, 2013), Định danh sự vật liên quan đến sông nước vùng Đồng bằng sông Cửu Long trong phương ngữ Nam Bộ (Hồ Xuân Tuyên, 2013), Đặc điểm các nhóm từ chỉ sông nước trong tiếng Việt ở Nam Bộ (Tăng Tấn Lộc, 2014), Trường từ vựng động vật trong truyện đồng thoại Việt Nam (Nguyễn Thị Bạch Dương, 2015)… Có thể thấy, nghiên cứu về từ ngữ chỉ người là nội dung nghiên cứu được nhiều tác giả tìm hiểu. Các tác giả thường dành sự quan tâm của mình khi nghiên cứu về lớp từ chỉ tên người (Phạm Tất Thắng) hay các từ ngữ chỉ sự kết thúc cuộc đời của con người (Nguyễn Đức Tồn) hoặc các từ ngữ gọi tên các bộ phận cơ thể con người (Đặng Thị Hảo Tâm) … Ngoài ra, vấn đề về từ ngữ chỉ động vật, thực vật cũng được các tác giả đề cập đến. Tác giả Nguyễn Thị Bạch Dương đã thống kê, phân loại và xác lập được các tiểu trường thuộc trường từ vựng ngữ nghĩa chỉ động vật khi tìm hiểu về truyện đồng thoại Việt Nam. Tác giả cũng đã chỉ ra những giá trị nổi bật của trường từ vựng ngữ nghĩa này trong truyện đồng thoại ở các phương diện như phát triển ngôn ngữ, phát triển nhận thức, giáo dục, thẩm mĩ cho trẻ em. Nghiên cứu về từ ngữ chỉ đồ vật, hiện tượng tự nhiên, hiện tượng xã hội cũng là nội dung thu hút các nhà nghiên cứu. Các từ ngữ chỉ nghề nghiệp cũng nhận được sự quan tâm của giới ngôn ngữ học. Nguyễn Văn An đã tiến hành thống kê, phân loại và phân tích các đặc điểm của từ ngữ chỉ nghề gốm. Từ đó, tác giả cũng đã chỉ ra được những nét đặc trưng văn hóa của người dân vùng Kinh Bắc. Đặng Thị Hảo Tâm có cách tiếp cận khác khi tìm hiểu về trường từ vựng - ngữ nghĩa món ăn, đã thống kê, khảo sát và phân loại các món ăn dựa trên những ý niệm về con người. 7
Vẫn là hướng nghiên cứu về từ ngữ chỉ sự vật trong tiếng Việt, một số tác giả lại tập trung đi sâu vào việc phân tích đối sánh giữa một nhóm từ tiếng Việt và một nhóm từ tương ứng trong các ngôn ngữ khác. Qua đó, có thể cho thấy được sự khác biệt về đặc trưng văn hóa dân tộc và tư duy ẩn đằng sau những ngôn ngữ đó. Chănphômmavông khảo sát về đặc điểm định danh và hiện tượng chuyển nghĩa trong trường từ vựng tên gọi các bộ phận con người tiếng Lào (có xem xét trong mối quan hệ với tiếng Việt). Phan Văn Quế nghiên cứu về ngữ nghĩa của thành ngữ - tục ngữ có thành tố chỉ động vật trong tiếng Anh (trong sự so sánh đối chiếu với tiếng Việt). Nguyễn Thanh Tùng tìm hiểu đặc trưng ngôn ngữ - văn hóa của nhóm từ chi động thực vật tiếng Việt (có so sánh với tiếng Anh). Nguyễn Thế Truyền lại so sánh để tìm ra sự khác biệt về định danh sự vật giữa tiếng Việt và tiếng Hàn. Ông cho rằng số lượng yếu tố khu biệt trong định danh sự vật giữa tiếng Việt và tiếng Hàn rất đa dạng thể hiện đặc trưng về màu sắc cơ thể, hình dạng, môi trường sống, tiếng kêu/ hót của động vật. Từ đó, ông phân tích sự khác biệt sâu sắc trong đặc trưng văn hóa dân tộc của tiếng Việt và tiếng Hàn trong cách định danh sự vật. Nguyễn Ngọc Vũ phân tích thành ngữ tiếng Anh và thành ngữ tiếng Việt có yếu tố chỉ bộ phận cơ thể người từ góc nhìn của ngôn ngữ học tri nhận. Như vậy, có thể thấy, các công trình nghiên cứu về từ ngữ chỉ sự vật trong tiếng Việt đã được khai thác ở nhiều nội dung khác nhau từ phương diện lí thuyết thuần túy trong sự tiếp cận với nhiều lí thuyết ngôn ngữ học cho đến nguồn ngữ liệu thực tiễn. Những nghiên cứu này chủ yếu đi theo hướng tìm hiểu nghĩa biểu trưng của tên gọi sự vật hoặc tìm hiểu đặc điểm tri nhận của con người thông qua một số trường cụ thể. Đây cũng là những cơ sở để luận văn nghiên cứu tìm hiểu về hệ thống từ ngữ chỉ sự vật trong một tác phẩm văn học, cụ thể là tiểu thuyết Trước giờ nổ súng của Lê Khâm. 8
1.1.2. Tình hình nghiên cứu về tiểu thuyết Trước giờ nổ súng của Lê Khâm và ngôn ngữ trong tác phẩm Lê Khâm là một trong những nhà văn xuất sắc viết về đề tài chiến tranh cách mạng. Ông đã gắn bó mật thiết, sống và hi sinh cho cách mạng, cho đất nước; góp phần xứng đáng vào thành tựu chung của nền văn học cách mạng Việt Nam. Đã có nhiều bài viết về Lê Khâm và đề tài chiến tranh trong tác phẩm của ông. Có thể kể đến một số bài viết như: Phan Tứ (Lê Khâm) (Lê Thị Đức Hạnh), Phan Tứ với những tiểu thuyết viết về chiến tranh (Trần Đăng Suyền), Phan Tứ - vài suy nghĩ nhỏ về những trang viết chiến tranh (Trần Ngọc Tuấn) ... Lê Thị Đức Hạnh đã cho rằng Lê Khâm thật sự say sưa khi viết về quân tình nguyện Việt Nam và tinh thần bất khuất của quân dân Lào. Những trang viết của Lê Khâm đã làm hiện lên một chiến trường đầy cam go, thử thách, gian khổ, ác liệt nhưng cũng vô cùng anh dũng, can trường. Trần Đăng Suyền giúp người đọc có cái nhìn toàn diện về Lê Khâm khi viết “hạt nhân cơ bản chi phối toàn bộ sáng tác của Phan Tứ là quan niệm của anh về chiến tranh, về con người trong chiến tranh cách mạng”. Trần Ngọc Tuấn thì lại khẳng định trong bài viết của mình rằng Lê Khâm là một trong số ít nhà văn đi đến cùng với những đề tài chiến tranh và cách mạng. Điều đó được Lê Khâm đi bằng “chính cuộc đời đầy nhiệt huyết của mình”. Nhà văn Lê Khâm được Mai Hương trong bài viết Phan Tứ - nhà văn chiến sĩ nhận xét ông là một trong những tác giả khá thành công về đề tài kháng chiến chống Pháp, đặc biệt với tiểu thuyết Trước giờ nổ súng. Về nội dung của Trước giờ nổ súng, Phong Lê trong bài viết Mấy vấn đề văn xuôi Việt Nam 1945 - 1970 đã nhận định “Trong Trước giờ nổ súng, Lê Khâm miêu tả những gian khổ của một đơn vị tình nguyện quân chiến đấu trên đất Lào. Nhà văn cho ta thấy khung cảnh của đất nước Lào, ca ngợi mối tình hữu nghị của nhân dân hai dân tộc Việt Lào”. Hữu Hồng trong bài viết Trước giờ nổ súng của Lê Khâm 9
cũng nhận xét: “chủ đề chính trong tác phẩm là phẩm chất anh hùng của những người chiến sĩ cách mạng không phân biệt Lào hay Việt”. Trong bài viết Không gian - thời gian nghệ thuật trong tiểu thuyết Trước giờ nổ súng của Phan Tứ, Phạm Ngọc Hiền cho rằng: “Phan Tứ đã chú trọng xây dựng loại không - thời gian cản trở với chức năng thử thách nhân vật. Cả không gian lẫn thời gian đều cộng hưởng nhau gây sức ép lên các hoạt động nhân vật, để từ đó sàng lọc, chỉ giữ lại những anh hùng lí tưởng theo quan điểm cách mạng”. Có thể thấy, Trước giờ nổ súng của Lê Khâm đã được các tác giả quan tâm nghiên cứu nhưng xét về phương diện ngôn ngữ nghệ thuật thì chưa có nhiều công trình nghiên cứu hay bài viết. Luận văn Thạc sĩ Thế giới nghệ thuật tiểu thuyết Lê Khâm qua Bên kia biên giới và Trước giờ nổ súng của Bùi Thị Lệ Huyền cũng mới dành dung lượng một chương để tìm hiểu về những phương thức nghệ thuật nổi bật trong Bên kia biên giới và Trước giờ nổ súng. Trong đó, Bùi Thị Lệ Huyền có nhắc đến không gian, thời gian nghệ thuật và nghệ thuật xây dựng nhân vật trong tác phẩm. Ngôn ngữ sử dụng trong tác phẩm được Bùi Thị Lệ Huyền nhận xét là sử dụng hợp lí phương ngữ và tiếng nước ngoài. Lời ăn tiếng nói của con người miền Trung Việt Nam đi vào tiểu thuyết rất tự nhiên. Lê Khâm đã sử dụng nhiều từ địa phương, nhiều câu văn đậm đặc giọng nói của người Quảng Ngãi, Hà Tĩnh… Bùi Thị Lệ Huyền cũng chỉ ra, Lê Khâm trong sáng tác của mình có sử dụng nhiều từ tiếng Pháp được phiên âm; đặc biệt ngôn ngữ trong tác phẩm có nhiều từ, nhiều câu tiếng Lào được sử dụng với tần suất lớn như không gian địa lí, tên các làng Lào, tên các dòng sông… Lời nói của người Lào cũng được nhà văn sử dụng trực tiếp kèm chú thích trong các trang văn. Việc sử dụng ngôn ngữ Lào trong Trước giờ nổ súng đã chứng tỏ khả năng am hiểu và vận dụng linh hoạt ngôn ngữ Lào của nhà văn giàu trải nghiệm Lê Khâm. 10
Như vậy, với những phân tích và cứ liệu đã dẫn ở trên, có thể cho rằng tác giả và tác phẩm của Lê Khâm, cụ thể hơn là Trước giờ nổ súng của Lê Khâm đã được nhiều người quan tâm tìm hiểu. Tuy nhiên, đến nay, nếu đứng từ góc nhìn về ngôn ngữ thì chưa có nhiều công trình, bài viết đi sâu tìm hiểu. Điều này mở ra một hướng nghiên cứu khả quan là tìm hiểu về những lớp từ ngữ trong tiểu thuyết Trước giờ nổ súng như là một cách tiếp cận từ phương diện nghệ thuật ngôn từ, từ đó thấy được cái hay, cái đẹp của tác phẩm, khẳng định giá trị của tác phẩm cả về phương diện nội dung lẫn phương diện hình thức ... 1.2. Cơ sở lí luận và thực tiễn 1.2.1. Cơ sở ngôn ngữ học 1.2.1.1. Khái niệm từ, ngữ a. Khái niệm từ Trong lịch sử phát triển của từ, các nhà ngôn ngữ học đều thừa nhận sự tồn tại hiển nhiên và tính chất sẵn có của từ. Tuy nhiên, để đi đến một định nghĩa thống nhất về từ thì đến nay câu trả lời đó vẫn còn bỏ ngỏ. Hiện nay, trên thế giới có khoảng hơn 300 định nghĩa về từ nhưng không có định nghĩa nào phản ánh bao quát được bản chất của từ trong mọi ngôn ngữ. Trước tình hình có nhiều quan niệm khác nhau và chưa thống nhất về cách hiểu bản thân khái niệm từ thì việc đưa ra một định nghĩa về từ của tiếng Việt cho thống nhất cũng là một việc khó. Trong công trình Các bình diện của từ và ngữ cố định trong tiếng Việt, Mai Thị Kiều Phượng [43, tr.80 - 87] đã dẫn ra mười quan niệm khác nhau định nghĩa về từ tiếng Việt. (1). Quan niệm của M.B. Emeneau: Từ tiếng Việt bao giờ cũng tự do về mặt âm vị học, nghĩa là ta có thể miêu tả bằng những danh từ của sự phân phối các âm vị và bằng những thanh điệu. Định nghĩa này phù hợp với tiêu chuẩn về từ ngữ âm trong tiếng Việt: Mỗi từ là một âm tiết. 11