Luận văn Thạc sĩ Ngôn ngữ, Văn học và Văn hóa Việt Nam: Biện pháp tu từ so sánh và biện pháp tu từ nhân hóa trong tác phẩm viết cho thiếu nhi của Tô Hoài

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:106

Thêm vào BST

Báo xấu

45
lượt xem 9
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Mục đích nghiên cứu của luận văn là góp phần làm rõ đặc điểm ngôn ngữ của nhà văn Tô Hoài; giúp người đọc thấy được vai trò của biện pháp tu từ so sánh và nhân hóa trong tác phẩm văn chương nói chung, trong văn Tô Hoài nói riêng; làm tư liệu tham khảo cho việc nghiên cứu và giảng dạy ngôn ngữ văn chương.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Ngôn ngữ, Văn học và Văn hóa Việt Nam: Biện pháp tu từ so sánh và biện pháp tu từ nhân hóa trong tác phẩm viết cho thiếu nhi của Tô Hoài

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM LẠI THỊ HƯƠNG BIỆN PHÁP TU TỪ SO SÁNH VÀ BIỆN PHÁP TU TỪ NHÂN HÓA TRONG TÁC PHẨM VIẾT CHO THIẾU NHI CỦA TÔ HOÀI LUẬN VĂN THẠC SĨ NGÔN NGỮ, VĂN HÓA VÀ VĂN HỌC VIỆT NAM THÁI NGUYÊN - 2019 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn
ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM LẠI THỊ HƯƠNG BIỆN PHÁP TU TỪ SO SÁNH VÀ BIỆN PHÁP TU TỪ NHÂN HÓA TRONG TÁC PHẨM VIẾT CHO THIẾU NHI CỦA TÔ HOÀI Ngành: Ngôn ngữ Việt Nam Mã số: 8220102 LUẬN VĂN THẠC SĨ NGÔN NGỮ, VĂN HÓA VÀ VĂN HỌC VIỆT NAM Người hướng dẫn khoa học: TS. NGUYỄN TÚ QUYÊN THÁI NGUYÊN - 2019 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn
LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu, kết quả trong luận văn là trung thực. Những kết luận khoa học của luận văn chưa từng được ai công bố trong bất kì công trình nào khác. Tác giả luận văn Lại Thị Hương Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn
LỜI CẢM ƠN Đầu tiên, em xin chân thành cảm ơn cô giáo - TS. Nguyễn Tú Quyên - người đã tận tình chỉ bảo, giúp đỡ và hướng dẫn em trong suốt quá trình nghiên cứu và hoàn thành luận văn. Em xin chân thành cảm ơn các thầy giáo, cô giáo Khoa Ngữ Văn, các thầy cô Khoa Sau Đại học, các thầy cô trường Đại học Sư phạm, Đại học Thái Nguyên đã giảng dạy, giúp đỡ và tạo điều kiện thuận lợi trong quá trình học tập, nghiên cứu để em hoàn thành luận văn. Vì thời gian có hạn, khả năng nghiên cứu còn hạn chế nên kết quả nghiên cứu có thể còn nhiều thiếu xót. Em rất mong nhận được sự góp ý, chỉ bảo của các thầy giáo, cô giáo và các bạn đang quan tâm tới vấn đề được trình bày trong luận văn, để luận văn được hoàn thiện hơn. Em xin trân trọng cảm ơn! Thái Nguyên, tháng 11 năm 2019 Tác giả Lại Thị Hương Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn
MỤC LỤC Trang Trang bìa phụ LỜI CAM ĐOAN ................................................................................................. i LỜI CẢM ƠN ...................................................................................................... ii MỤC LỤC .......................................................................................................... iii DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT ................................................................. iv DANH MỤC BẢNG BIỂU ................................................................................. v MỞ ĐẦU ............................................................................................................. 1 1. Lí do chọn đề tài .............................................................................................. 1 2. Lịch sử vấn đề .................................................................................................. 1 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu , ................................................................. 5 4. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu .................................................................. 5 5. Phương pháp nghiên cứu ................................................................................. 6 6. Cấu trúc của luận văn. ..................................................................................... 6 Chương 1. CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN .............................................. 7 1.1. Cơ sở lí luận .................................................................................................. 7 1.1.1. Khái quát về biện pháp tu từ ...................................................................... 7 1.1.2. Biện pháp tu từ so sánh và biện pháp tu từ nhân hóa .............................. 10 1.2. Cơ sở thực tiễn ............................................................................................ 29 1.2.1. Tiểu sử của tác giả Tô Hoài ..................................................................... 29 1.2.2. Sự nghiệp của tác giả Tô Hoài................................................................. 30 1.2.3. Đặc điểm ngôn ngữ trong văn xuôi của Tô Hoài .................................... 34 1.3. Tiểu kết ....................................................................................................... 37 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn
Chương 2. BIỆN PHÁP TU TỪ SO SÁNH TRONG TÁC PHẨM VIẾT CHO THIẾU NHI CỦA TÔ HOÀI ..................................................... 38 2.1. Biện pháp tu từ so sánh trong tác phẩm viết cho thiếu nhi của Tô Hoài xét về mặt cấu tạo hình thức .............................................................................. 38 2.1.1. Nhận xét chung ........................................................................................ 38 2.1.2. Mô hình của cấu trúc so sánh .................................................................. 38 2.1.3. Đặc điểm ngữ pháp của các thành tố trong cấu trúc so sánh .................. 45 2.2. Biện pháp tu từ so sánh trong tác phẩm viết cho thiếu nhi của Tô Hoài xét về mặt ngữ nghĩa.......................................................................................... 49 2.2.1. Ngữ nghĩa khái quát của biện pháp tu từ so sánh trong tác phẩm của Tô Hoài .............................................................................................................. 49 2.2.2. Các kiểu cấu trúc so sánh được phân loại theo ngữ nghĩa của đối tượng được so sánh (A) và đối tượng so sánh (B) ............................................. 53 2.3. Vai trò của biện pháp tu từ so sánh trong tác phẩm viết cho thiếu nhi của Tô Hoài........................................................................................................ 56 2.3.1. Bộc lộ đặc điểm của nhân vật .................................................................. 56 2.3.2. Thể hiện văn hóa của người Việt ............................................................. 59 2.3.3. Thể hiện cái tài sử dụng ngôn từ của tác giả ........................................... 60 2.4. Tiểu kết ....................................................................................................... 63 Chương 3. BIỆN PHÁP TU TỪ NHÂN HÓA TRONG TÁC PHẨM VIẾT CHO THIẾU NHI CỦA TÔ HOÀI ..................................................... 64 3.1. Biện pháp tu từ nhân hóa trong tác phẩm viết cho thiếu nhi của Tô Hoài xét về mặt cấu tạo hình thức ..................................................................... 64 3.1.1. Nhận xét chung ........................................................................................ 64 3.1.2. Phân loại và miêu tả các kiểu cấu tạo hình thức của các phương tiện tu từ nhân hóa .................................................................................................... 64 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn
3.2. Đặc điểm ngữ nghĩa của biện pháp tu từ nhân hóa trong tác phẩm viết cho thiếu nhi của Tô Hoài .................................................................................. 73 3.2.1. Nhận xét chung ........................................................................................ 73 3.2.2. Đối tượng được nhân hóa là động vật ..................................................... 74 3.2.3. Đối tượng được nhân hóa là thực vật ...................................................... 78 3.2.4. Đối tượng được nhân hóa là đồ vật ......................................................... 80 3.3. Vai trò của biện pháp tu từ nhân hóa trong tác phẩm viết cho thiếu nhi của Tô Hoài........................................................................................................ 82 3.3.1. Bộc lộ thái độ của tác giả đối với thế giới sự vật không phải là người ......... 82 3.3.2. Thể hiện sự sống động của thế giới sự vật vô tri, vô giác ....................... 85 3.3.3. Thể hiện cái tài quan sát hiện thực của nhà văn ...................................... 87 3.4. Tiểu kết ....................................................................................................... 89 KẾT LUẬN....................................................................................................... 91 TÀI LIỆU THAM KHẢO VÀ NGUỒN NGỮ LIỆU THỐNG KÊ ............ 94 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn
DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT STT Chữ viết tắt, kí hiệu Nội dung 1 YTĐSS Yếu tố được so sánh 3 YTPD Yếu tố chỉ phương diện so sánh 4 YTQH Yếu tố chỉ quan hệ so sánh 2 YTSS Yếu tố so sánh Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn
DANH MỤC BẢNG BIỂU Trang Bảng 2.1. Các kiểu cấu trúc so sánh .............................................................. 45 Bảng 2.2. Các dạng của yếu tố được so sánh ................................................ 47 Bảng 2.3. Các dạng của yếu tố so sánh.......................................................... 49 Bảng 2.4. Các từ ngữ so sánh trong các kiểu so sánh .................................... 52 Bảng 2.5. Tần xuất các từ ngữ biểu thị quan hệ so sánh ............................... 53 Bảng 2.6. Sáu kiểu so sánh được phân loại dựa vào ý nghĩa của A và B ...... 56 Bảng 3.1. Bảng tần xuất số lần xuất hiện các kiểu câu đơn .......................... 70 Bảng 3.2. Bảng số lần xuất hiện của các đối tượng được nhân hóa .............. 73 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn
MỞ ĐẦU 1. Lí do chọn đề tài 1.1. Nghiên cứu biện pháp ngôn ngữ trong tác phẩm văn chương nói chung, nghiên cứu biện pháp tu từ nói riêng là một trong những hướng nghiên cứu được chú ý trong ngôn ngữ học hiện đại. Nghiên cứu ngôn ngữ trong tác phẩm của Tô Hoài cũng nằm trong hướng nghiên cứu đó. 1.2. Tô Hoài là một nhà văn có tên tuổi trong nền văn học nước nhà. Văn của ông, đặc biệt những trang văn viết cho thiếu nhi đã để lại những ấn tượng sâu sắc trong lòng người đọc. Một trong những nguồn gốc hình thành nên những tác phẩm xuất sắc của Tô Hoài là bởi tài năng sử dụng ngôn từ, trong đó có các biện pháp tu từ như: so sánh, nhân hóa, ẩn dụ… của một nhà văn lão luyện. 1.3. Đến nay chưa có công trình nghiên cứu nào dành riêng cho việc tìm hiểu các biện pháp tu từ trong tác phẩm của Tô Hoài cũng như chưa công trình nghiên cứu biện pháp tu từ so sánh và nhân hóa trong văn ông một cách bài bản. Theo thống kê ban đầu của chúng tôi, đây là hai biện pháp tư từ được Tô Hoài sử dụng khá nhiều, chúng góp phần quan trọng làm nên diện mạo phong cách văn ông. Vì lẽ đó, chúng tôi chọn đề tài: “Biện pháp tu từ so sánh và biện pháp tu từ nhân hóa trong tác phẩm viết cho thiếu nhi của Tô Hoài” để nghiên cứu, một phần nhằm góp thêm tiếng nói khẳng định giá trị văn chương của tác giả Tô Hoài. 2. Lịch sử vấn đề 2.1. Một số công trình nghiên cứu về các biện pháp tu từ Biện pháp tu từ là một phương diện quan trọng trong việc nghiên cứu nội dung và nghệ thuật trong một tác phẩm văn học. Trong đó, chúng tôi có chú ý đến các cuốn giáo trình nền tảng: Đinh Trọng Lạc với Giáo trình Việt ngữ (Nxb GD, 1964), 99 phương tiện và biện pháp tu từ tiếng Việt (Nxb GD, 1966), Phong cách học tiếng Việt (Nxb GD, 1998), Cù Đình Tú với cuốn Phong cách Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn
học và đặc điểm tu từ tiếng Việt (Nxb ĐH & THCN, 1983), Hữu Đạt với cuốn Phong cách học tiếng Việt hiện đại (Nxb ĐHQGHN, 2001), Nguyễn Thế Lịch với Từ so sánh đến ẩn dụ (Tạp chí ngôn ngữ, số 3,1991)… Có thể nhận thấy trong những công trình nghiên cứu kể trên, các tác giả đã chú trọng đến việc hình thành khái niệm, phân loại và tìm ra hiệu quả vai trò của các biện pháp tu từ trong đó có hai biện pháp tu từ là so sánh và nhân hóa. Đây là cơ sở lý thuyết quan trọng để có thể tham khảo và đi sâu nghiên cứu các biện pháp tu từ nói chung, trong đó có có hai biện pháp tu từ so sánh và biện pháp tu từ nhân hóa trong tác phẩm viết cho thiếu nhi của Tô Hoài. Ngoài những cuốn giáo trình có tính chất nền tảng trên, còn có nhiều những công trình nghiên cứu về các mặt khác nhau của các biện pháp tu từ: Đỗ Hữu Châu với các cuốn: Các bình diện của từ và từ tiếng Việt (Nxb Khoa học xã hội, H, 1986), Cơ sở ngữ dụng học (Nxb, Đại học Sư phạm, H, 2001), Giáo trình ngữ dụng học, (Nxb Đại học Sư phạm, H, 2003), Từ vựng - ngữ nghĩa tiếng Việt (Nxb Giáo dục, H, 1994), Mai Ngọc Chừ, Vũ Đức Nghiệu, Hoàng Ngọc Phiến với cuốn Cơ sở ngôn ngữ học và tiếng Việt (Nxb Giáo dục, H, 2001)… 2.2. Tình hình nghiên cứu ngôn ngữ trong tác phẩm của Tô Hoài Với một khối lượng tác phẩm đồ sộ, tính đến nay có rất nhiều những công trình khoa học nghiên cứu về ông cũng như về các tác phẩm của ông ở mọi phương diện từ nội dung đến nghệ thuật. Sau đây, chúng tôi tổng quát một số cuốn giáo trình, chuyên khảo, luận văn, luận án tiêu biểu về tác giả Tô Hoài và sự nghiệp văn học của ông: * Giáo trình: Giáo trình Văn học hiện đại 3A, giới thiệu về tiểu sử, sự nghiệp văn học và phong cách nghệ thuật của tác giả Tô Hoài, Nxb Đại học sư phạm Thái Nguyên. * Chuyên khảo: - Sổ tay viết văn, tác giả Tô Hoài, Nxb Văn học. Đây là đứa con tinh thần do chính Tô Hoài chắt chiu, gom góp. Đây được xem như cuốn sách gối đầu giường dành cho những ai yêu thích chủ nghĩa. Với ông viết là thành quả lao Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn
động và người viết cần phải chăm chút, tỉ mỉ. Tô Hoài như một từ điển sống, một pho sách sống. Nhà thơ Trần Đăng Khoa “Ông như cuốn Bách khoa toàn thư mà không viện sĩ nào, không học giả nào sánh được”. - Những gương mặt của tác giả Tô Hoài Nxb Văn học. Đây được coi là tác phẩm mở đầu cho thành công về đề tài chân dung văn học của Tô Hoài. Tô Hoài đã dành những nét vẽ chân thật và sinh động để phác họa về một thế hệ cầm bút: Nguyễn Công Hoan, Nguyễn Huy Tưởng, Nguyên Hồng. Tô Hoài đã quan sát một cách tổng quát, góp nhặt những cái hay, cái dở đưa vào sáng tác của mình. * Bài báo, tạp chí: - Tô Hoài, người sinh ra để viết đăng trong Tạp chí văn nghệ quân đội của tác giả Nguyễn Đăng Điệp, 6/2011. Trong bài viết này, tác giả giới thiệu về cuộc đời, sự nghiệp văn học của nhà văn Tô Hoài. Tô Hoài là cây bút gắn bó với 2 mảnh đất: con người phong thổ ngoại ô Hà Nội và vùng đất Tây Bắc. Bài viết nói về phong cách, giọng điệu rất riêng của nhà văn Tô Hoài. Bài viết cũng có sự so sánh giữa hai nhà văn Tô Hoài và Nguyễn Tuân. Nguyễn Tuân truy tìm cái đẹp đượm màu lý tưởng, đó là cái đẹp kì vĩ, khác lạ. Còn Tô Hoài thì đi tìm cái đẹp từ trong đời thường, những cái bình dị và thân thương nhất… - Tô Hoài, Một biểu tượng sống của Hà Nội, tác giả Hà Thủy - Thu Hoài đăng trên báo Thể thao và văn hóa: Đề tài Hà Nội luôn trở đi trở lại trong các tác phẩm của Tô Hoài. Có thể nói bóng dáng và linh hồn Hà Nội luôn luôn hiện hữu trong tâm tưởng và các trang viết của ông. * Luận văn, luận án: - Tác giả Hoàng Thị Diệu với Văn xuôi viết cho thiếu nhi của Tô Hoài sau cách mạng tháng tám, luận văn thạc sĩ Ngôn ngữ học, người hướng dẫn khoa học, PGS.TS Vân Thanh. Trong đó, tác giả viết về vị trí của Tô Hoài trong nền văn học thiếu nhi Việt Nam, những nét đặc sắc trong thể loại văn xuôi viết cho thiếu nhi của Tô Hoài sau Cách mạng tháng Tám và những đặc điểm nghệ thuật trong văn xuôi viết cho thiếu nhi của Tô Hoài. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn
- Tác giả Phó Thị Hồng Oanh với Trường từ vựng - ngữ nghĩa trong truyện Tây Bắc của Tô Hoài, Luận văn thạc sĩ Ngôn ngữ học, Người hướng dẫn khoa học, PGS.TS Nguyễn Thị Nhung. Đây là công trình khoa học nghiên cứu về đặc điểm trường từ vựng - ngữ nghĩa trong truyện Tây Bắc, vai trò của việc sử dụng các từ ngữ thuộc các trường nghĩa khác nhau trong truyện Tây Bắc của Tô Hoài để thấy được vẻ đẹp, sự giàu có của thiên nhiên Tây Bắc, sự đặc biệt của khí hậu, sự đa dạng của địa hình và phong tục, văn hóa đặc trưng Tây Bắc. - Tác giả Giáp Thị Thủy với Hội thoại trong Dế Mèn phiêu lưu kí, Luận văn Thạc sĩ Ngôn ngữ học, Người hướng dẫn khoa học, PGS.TS Tạ Văn Thông. Đây là công trình khoa học nghiên cứu về đặc điểm của cuộc hội thoại trong Dế Mèn phiêu lưu kí và sự thể hiện của những quan hệ liên cá nhân - phép lịch sự trong Dế Mèn phiêu lưu kí. Chúng cho thấy sự hồi đáp phối hợp đa dạng của người nói và người nghe sự tương tác uyển chuyển qua những phát ngôn. - Tác giả Tạ Minh Thủy với Nghệ thuật tự sự trong truyện viết cho thiếu nhi của Tô Hoài, luận văn thạc sĩ chuyên ngành lý luận văn học, người hướng dẫn khoa học, PGS.TS. Lý Hoài Thu. Đây là công trình nghiên cứu khoa học khái quát về nghệ thuật tự sự và sáng tác của Tô Hoài trong bức tranh thiếu nhi Việt Nam, nghệ thuật tổ chức cốt truyện và xây dựng nhân vật trong truyện thiếu nhi của Tô Hoài và người kể chuyện, ngôn ngữ trần thuật trong truyện viết cho thiếu nhi của Tô Hoài. Như vậy, cho đến nay chưa thấy có tài liệu nghiên cứu riêng nào nghiên cứu một cách đầy đủ và sâu sắc về phương thức so sánh và nhân hóa trong các tác phẩm của Tô Hoài đặc biệt là trong tác phẩm viết cho thiếu nhi của Tô Hoài. 2.3. Những vấn đề còn bỏ ngỏ Đề tài của chúng tôi sẽ tiếp thu có chọn lọc những thành tựu của các nhà nghiên cứu đi trước, đồng thời đề tài sẽ cố gắng vận dụng những lí luận của Ngữ dụng học để tìm hiểu hai biện pháp tu từ so sánh và biện pháp tu từ nhân hóa trong tác phẩm viết cho thiếu nhi của Tô Hoài. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn
3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 3.1. Đối tượng nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu của luận văn là biện pháp tu từ so sánh và biện pháp tu từ nhân hóa trong tác phẩm của Tô Hoài viết cho thiếu nhi. 3.2. Phạm vi nghiên cứu - Phạm vi ngữ liệu khảo sát: Đối tượng khảo sát của luận văn là ba tuyển tập: + Tô Hoài (1997), Tuyển tập Văn học thiếu nhi, Tập 1, Nxb Văn học, Hà Nội. + Tô Hoài (1997), Tuyển tập Văn học thiếu nhi, Tập 2, Nxb Văn học Hà Nội. + Tô Hoài (2000), Những tác phẩm tiêu biểu trước 1945 Nxb Giáo dục, Hà Nội. - Phạm vi nội dung nghiên cứu: Luận văn nghiên cứu biện pháp tu từ so sánh và biện pháp tu từ nhân hóa về ba phương diện: (1) Cấu tạo hình thức của các phương tiện ngôn ngữ sử dụng cho các biện pháp tu từ này. (2) Ngữ nghĩa của các phương tiện tu từ so sánh và tu từ nhân hóa trong tác phẩm của Tô Hoài viết cho thiếu nhi. (3) Vai trò của biện pháp tu từ so sánh và biện pháp tu từ nhân hóa trong tác phẩm của Tô Hoài. 4. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 4.1. Mục đích nghiên cứu - Mục đích nghiên cứu của luận văn là góp phần làm rõ đặc điểm ngôn ngữ của nhà văn Tô Hoài. - Giúp người đọc thấy được vai trò của biện pháp tu từ so sánh và nhân hóa trong tác phẩm văn chương nói chung, trong văn Tô Hoài nói riêng. - Làm tư liệu tham khảo cho việc nghiên cứu và giảng dạy ngôn ngữ văn chương. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn
4.2. Nhiệm vụ nghiên cứu Để đạt được mục tiêu đã đặt ra, đề tài tài xác định một số nhiệm vụ chủ yếu sau đây: - Nghiên cứu những vấn đề lý thuyết liên quan được dùng làm căn cứ lí luận cho đề tài. - Khảo sát, thống kê và phân loại đối tượng nghiên cứu theo các tiêu chí đã định trước. - Phân tích, miêu tả vai trò của biện pháp tu từ so sánh và biện pháp tu từ nhân hóa được dùng trong tác phẩm viết cho thiếu nhi của Tô Hoài. - Tổng kết các kết quả đã nghiên cứu được dưới hình thức biểu bảng và bằng lời. 5. Phương pháp nghiên cứu Để thực hiện đề tài này, chúng tôi đã sử dụng một số phương pháp và thủ pháp nghiên cứu sau: 5.1. Phương pháp thống kê - phân loại: Phương pháp nghiên cứu này được dùng để thống kê và phân loại các biểu thức ngôn ngữ dùng để thực hiện biện pháp tu từ so sánh và biện pháp tu từ nhân hóa trong các tác phẩm đã nói trên. 5.2. Phương pháp phân tích miêu tả: Phương pháp nghiên cứu này dùng để phân tích các ngữ liệu khảo sát, sau đó kết luận những kết quả đã nghiên cứu theo từng loại, từng nhóm. 5.3. Phương pháp đối chiếu so sánh: Phương pháp nghiên cứu này dùng để đối chiếu việc sử dụng hai biện pháp tu từ đang bàn với trường hợp không dùng chúng trong một bối cảnh ngôn ngữ để thấy được vai trò của các biện pháp tu từ này. 6. Cấu trúc của luận văn. Ngoài phần Mở đầu, Kết luận và Tài liệu tham khảo nội dung chính của luận văn chia làm 3 chương như sau: Chương 1. Cơ sở lý luận và thực tiễn Chương 2. Biện pháp tu từ so sánh trong tác phẩm viết cho thiếu nhi của Tô Hoài. Chương 3. Biện pháp tu từ nhân hóa trong tác phẩm viết cho thiếu nhi của Tô Hoài. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn
Chương 1 CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN 1.1. Cơ sở lí luận 1.1.1. Khái quát về biện pháp tu từ 1.1.1.1. Khái niệm biện pháp tu từ Trong cuộc sống, mọi hoạt động của con người đều nhằm những mục đích thực tiễn. Và để đạt được mục đích đó, con người phải sử dụng những phương tiện (công cụ) theo những cách thức (biện pháp) nhất định. Do đó trong hoạt động ngôn ngữ cũng như trong mọi hoạt động khác của con người cần phân biệt mục đích, phương tiện và biện pháp. Con người sử dụng ngôn ngữ như một phương tiện giao tiếp quan trọng nhất và có hai loại phương tiện: phương tiện ngôn ngữ trung hoà và phương tiện ngôn ngữ tu từ; đồng thời ngoài những biện pháp sử dụng ngôn ngữ thông thường còn có những biện pháp sử dụng ngôn ngữ một cách đặc biệt, gọi là những biện pháp tu từ. Tuy nhiên, việc xác định khái niệm biện pháp tu từ có nhiều quan điểm khác nhau. Cù Đình Tú đồng nhất biện pháp tu từ với cách tu từ, phép mĩ từ. Hiểu như vậy có nghĩa là hạn chế nó chỉ trong các hình thức chuyển nghĩa, tức “những hình thức diễn đạt bóng bẩy, gợi cảm, có sức hấp dẫn, lôi cuốn trong khi trình bầy”. Đinh Trọng Lạc dùng một thuật ngữ chung (biện pháp tu từ) nhưng khi đi miêu tả cụ thể ở mỗi cấp độ thì lại dùng những thuật ngữ khác nhau như: phương thức, biện pháp. Đỗ Hữu Châu cũng dùng một thuật ngữ thống nhất là biện pháp tu từ song với cách hiểu không xác định, ví dụ như biện pháp tu từ từ vựng được dùng để chỉ biện pháp tu từ ngữ nghĩa hoặc biện pháp tu từ cú pháp lại bao gồm cả các phương tiện tu từ cú pháp…Những cách hiểu biện pháp tu từ như vậy không phân biệt được phương tiện tu từ với biện pháp tu từ và đã thu hẹp phạm vi hoạt động của biện pháp tu từ chỉ ở hai cấp độ: ngữ nghĩa và cú pháp. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn
Như vậy, cần phải định nghĩa phương tiện tu từ và biện pháp tu từ một cách khái quát, nhất quán ở mọi cấp độ. Phương tiện tu từ được các nhà phong cách học quan niệm: “Phương tiện tu từ là những phương tiện ngôn ngữ mà ngoài ý nghĩa cơ bản (ý nghĩa sự vật - logic) ra chúng còn có ý nghĩa bổ sung, còn có màu sắc tu từ và được hình thành từ bốn yếu tố: biểu cảm (chứa đựng yếu tố hình tượng), cảm xúc (chứa đựng những yếu tố diễn đạt tình cảm, cảm xúc), bình giá (chứa đựng những yếu tố khen chê) và phong cách chức năng (chỉ rõ phạm vi sử dụng thường xuyên, cố định)”. Hiểu như vậy có nghĩa là cho rằng phương tiện tu từ bao giờ cũng nằm trong thế đối lập tu từ học tiềm tàng (trong ý thức của người bản ngữ) với phương tiện tương liên có tính chất trung hoà của hệ thống ngôn ngữ. Biện pháp tu từ còn được gọi là phương thức tu từ, được các nhà phong cách học hiểu như sau: “[…] là những cách phối hợp sử dụng trong hoạt động lời nói các phương tiện ngôn ngữ không kể là có màu sắc tu từ hay không có màu sắc tu từ, trong một ngữ cảnh rộng để tạo ra hiệu quả tu từ (tức tác dụng gây ấn tượng về hình ảnh, cảm xúc, thái độ, hoàn cảnh). Hiểu như vậy có nghĩa biện pháp tu từ là những cách kết hợp ngôn ngữ đặc biệt trong một hoàn cảnh cụ thể, nhằm một mục đích tu từ nhất định. Nó đối lập với biện pháp sử dụng thông thường trong mọi hoàn cảnh, chỉ nhằm mục đích diễn đạt lí trí. 1.1.1.2. Phân biệt khái niệm phương tiện tu từ và biện pháp tu từ Để có thể nhận biết dễ dàng và sử dụng hiệu quả phương tiện tu từ, biện pháp tu từ, ta cần phải xác định một cách rõ ràng, chính xác, đồng thời cần phân loại chặt chẽ và miêu tả đầy đủ chúng. Ta có thể phân biệt phương tiện tu từ và biện pháp tu từ dựa trên một số yếu tố cơ bản sau: Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn
Biện pháp tu từ Phương tiện tu từ - Là những cách phối hợp sử dụng các - Là những yếu tố thuộc các cấp độ đơn vị lời nói trong giới hạn của một khác nhau, được đánh dấu về tu đơn vị thuộc bậc cao hơn. từ học trong giới hạn của một cấp độ nào đó của ngôn ngữ. - Ý nghĩa tu từ học của biện pháp tu từ - Ý nghĩa tu từ học của phương tiện nảy sinh ra trong ngữ cảnh của một đơn tu từ được củng cố ở ngay vị lời nói nào đó, bị quy định bởi những phương tiện đó, được quy định quan hệ cú đoạn giữa các đơn vị của bởi những quan hệ hệ hình của một bậc hay các bậc khác nhau. các yếu tố cùng bậc Tuy rằng giữa phương tiện tu từ và biện pháp tu từ là hai phương diện khác biệt, nhưng giữa chúng vẫn có mối quan hệ biện chứng. Một mặt, việc sử dụng các phương tiện tu từ sẽ tạo ra các biện pháp tu từ, mặt khác việc sử dụng một biện pháp tu từ nào đó trong lời nói cũng có thể chuyển hoá nó thành một phương tiện tu từ (đây là trường hợp của so sánh). Hơn nữa, cùng một phương tiện tu từ có thể xây dựng nên những biện pháp tu từ khác nhau. Và ngược lại, những phương tiện tu từ khác nhau có thể cùng tham gia vào việc xây dựng cùng một biện pháp tu từ duy nhất. Tóm lại, biện pháp tu từ là những cách kết hợp ngôn ngữ đặc biệt trong một hoàn cảnh cụ thể nhằm mục đích tu từ nhất định, đó là cách diễn đạt ngôn ngữ mới mẻ, thể hiện tài năng sáng tạo độc đáo của người sử dụng ngôn ngữ. Do vậy, việc phân loại và miêu tả các biện pháp tu từ đạt được tính hệ thống, tính nhất quán trong tất cả các cấp độ ngôn ngữ sẽ giúp cho người học luôn có ý thức nhận thức được tầm quan trọng nổi bật của sự đối lập quen thuộc, mới mẻ giữa các biện pháp thông thường và biện pháp tu từ (biện pháp đặc biệt). Sự lựa chọn, sử dụng các biện pháp tu từ ở người sử dụng ngôn ngữ luôn là sự sáng tạo không ngừng, nhưng không nên nghĩ rằng phải luôn dùng hình thức diễn đạt mới mẻ, Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn
bóng bẩy mới hay, bởi trình độ cao trong việc sử dụng ngôn ngữ không phải ở chỗ biết nhiều, dùng nhiều biện pháp tu từ mà thể hiện ở khả năng lựa chọn sử dụng các yếu tố ngôn ngữ nói chung phù hợp với đặc trưng của từng phong cách chức năng của hoạt động lời nói. Vì thế, có khám phá, phát hiện và khai thác giá trị sử dụng của các biện pháp tu từ, người đọc mới có thể phát hiện và nhận thức sâu sắc về giá trị thẩm mĩ của ngôn từ. Căn cứ vào cấp độ ngôn ngữ của các phương tiện ngôn ngữ được phối hợp sử dụng, các biện pháp tu từ được chia ra: biện pháp tu từ từ vựng, biện pháp tu từ ngữ nghĩa, biện pháp tu từ cú pháp, biện pháp tu từ văn bản, biện pháp tu từ ngữ âm - văn tự. 1.1.2. Biện pháp tu từ so sánh và biện pháp tu từ nhân hóa 1.1.2.1. Biện pháp tu từ so sánh a. Định nghĩa: So sánh là một thao tác của tư duy. Đó là thao tác đem sự vật này đối chiếu với sự vật khác để nhìn thấy nét tương đồng và khác biệt giữa chúng. Có thể dễ dàng nhận thấy, phép so sánh được sử dụng phổ biến và rộng rãi trong nhiều lĩnh vực của đời sống xã hội: từ cuộc sống sinh hoạt đời thường đến trong thơ ca nghệ thuật hay trong các ngành khoa học khác. Cùng bàn về biện pháp tu từ so sánh đến nay các tác giả đã đưa ra rất nhiều định nghĩa khác nhau. Dưới đây là một số định nghĩa tiêu biểu: * Định nghĩa trong từ điển Trong cuốn Từ điển tiếng Việt, Nxb Từ điển bách khoa - Viện Ngôn ngữ học, Hà Nội 2010 do Hoàng Phê chủ biên: so sánh là: “nhìn vào cái này mà xem xét cái kia để thấy sự giống nhau, khác nhau hoặc sự hơn kém” [52, tr.106]. Trong cuốn Từ điển tiếng Việt dành cho học sinh, Nxb Văn hóa Thông tin, Hà Nội 2010 do Song Dương, Đặng Thông chủ biên so sánh là: “xem xét để tìm ra những điểm giống, tương tự hoặc khác biệt về mặt số lượng, kích thước, phẩm chất” [14, tr.382]. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn
Các định nghĩa trên tuy có phần khác nhau nhưng đều chung ở một điểm: So sánh là đối chiếu hai hay nhiều sự vật với nhau để tìm ra điểm tương đồng hoặc khác biệt giữa chúng. * Định nghĩa của một số nhà nghiên cứu khác Nhìn từ góc độ phong cách học, so sánh là một phương thức phổ biến ở mọi ngôn ngữ. Vì thế, đây cũng là một trong những vấn đề được các nhà ngôn ngữ học quan tâm nghiên cứu: A.Ju.Xtêpannov với Phong cách học tiếng Pháp (1965), Vinôgradov với Phong cách học tiếng Nga (1969), Moorren với Phong cách học tiếng Pháp (1970)… Những công trình này được giới thiệu ở Việt Nam góp phần làm sáng tỏ về mặt lý thuyết và ứng dụng của phương thức so sánh cũng như khẳng định giá trị của phương thức này trong sáng tạo hình tượng nghệ thuật. Phương thức so sánh cũng sớm được các nhà nghiên cứu ngôn ngữ học nước ta đề cập đến. Bắt đầu từ những năm 60 của thế kỉ 20, khi xuất hiện những công trình nghiên cứu tiếng Việt, so sánh cũng được nhắc đến trong các bài giảng về phong cách học. Có thể kể tới một số công trình tiêu biểu đã đề cập tới so sánh như: Phong cách học và đặc điểm tu từ tiếng Việt của Cù Đình Tú, Nxb Đại học và trung học chuyên nghiệp, Hà Nội 1973; Giáo trình Việt ngữ, tập 3, Nxb Giáo dục, Hà Nội 1994 (Đinh Trọng Lạc chủ biên); 99 phương tiện và biện pháp tu từ tiếng Việt, Nxb Giáo dục, Hà Nội 1998, (Đinh Trọng Lạc chủ biên), Phong cách học tiếng Việt, Nxb Giáo dục, Hà Nội 1998, (Đinh Trọng Lạc chủ biên)… Trong các công trình này, các tác giả đều đưa ra quan niệm về so sánh. Trong cuốn Giáo trình Việt ngữ, tác giả Đinh Trọng Lạc đã quan niệm về so sánh như sau: “So sánh là định nghĩa sự vật, hiện tượng hoặc khái niệm ở trong ngôn ngữ nghệ thuật thông qua sự so sánh chúng với hiện tượng hoặc khái niệm có cùng dấu hiệu chung. Mục đích so sánh là cụ thể hóa những sự vật trừu tượng, để người đọc dễ hiểu, dễ tưởng tượng hơn”. Ở cuốn giáo trình Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn