Luận văn Thạc sĩ Ngôn ngữ, văn học và văn hóa Việt Nam: Dấu ấn văn hóa trong “Mùi của kí ức” và “Trong ngôi nhà của mẹ” của Nguyễn Quang Thiều

Chia sẻ: Lộ Lung | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:113

Thêm vào BST

Báo xấu

41
lượt xem 7
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Luận văn đặt mục tiêu chỉ ra những giá trị văn hóa được thể hiện trong tác phẩm “Mùi của kí ức” và “Trong ngôi nhà của mẹ” của Nguyễn Quang Thiều, từ đó góp phần khẳng định phong cách nghệ thuật và đóng góp của Nguyễn Quang Thiều đối với nền văn học Việt Nam hiện đại. Thông qua đó, luận văn ít nhiều đóng góp cho lý luận về văn học dưới góc nhìn văn hóa.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Ngôn ngữ, văn học và văn hóa Việt Nam: Dấu ấn văn hóa trong “Mùi của kí ức” và “Trong ngôi nhà của mẹ” của Nguyễn Quang Thiều

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC VŨ THỊ THANH HUYỀN DẤU ẤN VĂN HÓA TRONG “MÙI CỦA KÍ ỨC” VÀ “TRONG NGÔI NHÀ CỦA MẸ” CỦA NGUYỄN QUANG THIỀU LUẬN VĂN THẠC SĨ NGÔN NGỮ, VĂN HÓA VÀ VĂN HỌC VIỆT NAM Thái Nguyên – 2019
ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC VŨ THỊ THANH HUYỀN DẤU ẤN VĂN HÓA TRONG “MÙI CỦA KÍ ỨC” VÀ “TRONG NGÔI NHÀ CỦA MẸ” CỦA NGUYỄN QUANG THIỀU Chuyên ngành: Văn học Việt Nam Mã số: 8220121 LUẬN VĂN THẠC SĨ NGÔN NGỮ, VĂN HÓA VÀ VĂN HỌC VIỆT NAM Ngƣời hƣớng dẫn khoa học:TS. NGUYỄN THỊ THANH NGÂN Thái Nguyên – 2019
i LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu trích dẫn đều có nguồn gốc rõ ràng. Các kết quả nghiên cứu trong luận văn đều trung thực và chưa từng được công bố ở bất kỳ công trình nào khác. Thái Nguyên, tháng 5 năm 2019 Tác giả luận văn Vũ Thị Thanh Huyền
ii LỜI CẢM ƠN Để hoàn thành luận văn thạc sĩ này, tác giả xin trân trọng cảm ơn Ban Giám hiệu, Khoa Sau đại học, Khoa Báo chí – Truyền thông và Văn học, Trường Đại học Khoa học, Đại học Thái Nguyên và các Thầy, Cô giáo đã trực tiếp giảng dạy, giúp đỡ trong suốt quá trình học tập. Đặc biệt, tác giả xin được bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới giảng viên hướng dẫn Ts. Nguyễn Thị Thanh Ngân đã luôn tận tình hướng dẫn, chỉ bảo trong suốt thời gian tác giả nghiên cứu và hoàn thành luận văn. Cuối cùng, xin gửi lời cảm ơn đến gia đình, người thân, bạn bè và đã giúp đỡ, động viên, tạo điều kiện để tác giả hoàn thành luận văn. Thái Nguyên, tháng 5 năm 2019 Tác giả luận văn Vũ Thị Thanh Huyền
iii MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN .............................................................................................. i LỜI CẢM ƠN ................................................................................................... ii MỤC LỤC ........................................................................................................ iii MỞ ĐẦU ........................................................................................................... 1 1. Lý do chọn đề tài ........................................................................................... 1 2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề ............................................................................ 2 3. Đối tượng và mục tiêu nghiên cứu .............................................................. 10 4. Nhiệm vụ và phương pháp nghiên cứu ....................................................... 11 5. Phạm vi nghiên cứu ..................................................................................... 12 6. Đóng góp của luận văn ................................................................................ 12 7. Cấu trúc của luận văn .................................................................................. 12 Chương 1: NHỮNG VẤN ĐỀ CHUNG ......................................................... 14 1.1. Tiếp cận văn học từ góc nhìn văn hoá ..................................................... 14 1.1.1. Các khái niệm ........................................................................................ 14 1.1.2. Mối quan hệ giữa văn hóa- văn học ...................................................... 18 1.1.3. Nghiên cứu văn học hiện đại Việt Nam từ góc nhìn văn hóa ............... 21 1.2. Vùng văn hóa Bắc Bộ và quá trình sáng tác của nhà văn Nguyễn Quang Thiều................................................................................................................ 22 1.2.1. Vùng văn hóa Bắc Bộ ........................................................................... 22 1.2.2. Quá trình sáng tác của nhà văn Nguyễn Quang Thiều ......................... 25 Tiểu kết chương 1............................................................................................ 28 Chương 2: DẤU ẤN VĂN HÓA VÙNG ĐỒNG BẰNG BẮC BỘ TRONG “MÙI CỦA KÍ ỨC” VÀ “TRONG NGÔI NHÀ CỦA MẸ” CỦA NGUYỄN QUANG THIỀU .............................................................................................. 29 2.1. Dấu ấn văn hóa vật thể ............................................................................. 29 2.1.1 Kiến trúc nhà ở ....................................................................................... 29
iv 2.1.2. Trang phục............................................................................................. 34 2.1.3. Ẩm thực ................................................................................................. 36 2.2. Dấu ấn văn hóa phi vật thể ...................................................................... 41 2.2.1. Phong tục, tập quán ............................................................................... 42 2.2.2. Văn hóa ứng xử ..................................................................................... 56 2.2.3. Văn hóa tâm linh ................................................................................... 66 Tiểu kết chương 2............................................................................................ 72 Chương 3:NGHỆ THUẬT THỂ HIỆN DẤU ẤN VĂN HÓA TRONG “MÙI CỦA KÍ ỨC” VÀ “TRONG NGÔI NHÀ CỦA MẸ” CỦA NGUYỄN QUANG THIỀU ............................................................................................. 74 3.1. Không gian, thời gian nghệ thuật ............................................................. 74 3.1.1. Không gian nghệ thuật .......................................................................... 74 3.1.2. Thời gian nghệ thuật ............................................................................. 82 3.2. Ngôn ngữ nghệ thuật ................................................................................ 86 3.2.1. Ngôn ngữ giản dị đời thường ................................................................ 87 3.2.2. Ngôn ngữ biểu cảm, giàu tính tạo hình ................................................. 88 3.3. Giọng điệu nghệ thuật .............................................................................. 90 3.3.1. Giọng điệu trữ tình- hoài niệm .............................................................. 91 3.3.2. Giọng điệu triết lý ................................................................................. 96 Tiểu kết chương 3............................................................................................ 98 KẾT LUẬN………………………………………………………………… 99 TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................................. 102
1 MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài 1.1. Nghiên cứu văn học từ góc nhìn văn hóa là hướng nghiên cứu, tiếp cận ngày càng được nhiều nhà nghiên cứu quan tâm, đặc biệt trong thời đại hội nhập quốc tế như hiện nay. Bởi lẽ văn học là một phận quan trọng của nền văn hóa đậm đà bản sắc mà mỗi cộng đồng, mỗi quốc gia đều nỗ lực gìn giữ, phát huy với mong muốn được khẳng định trên bản đồ văn hóa của toàn thế giới. Nghiên cứu văn học từ góc nhìn này giúp ích cho việc khai thác sâu giá trị nội tại của tác phẩm, khiến độc giả có cái nhìn bao quát, sâu sắc toàn diện đời sống văn hóa của cả một cộng đồng dân tộc. Hơn nữa, hướng tiếp cận này cũng mang ý nghĩa giáo dục lớn lao, giúp người đọc trân quý hơn những giá trị truyền thống, từ đó góp phần bồi dưỡng lòng yêu nước. 1.2. Nguyễn Quang Thiều là một trong những nhà văn tiêu biểu của nền văn học đương đại Việt Nam với những đóng góp không nhỏ trong sáng tạo nghệ thuật, thể hiện ở nhiều thể loại như thơ, tiểu thuyết, trường ca, truyện ngắn, tản văn, tiểu luận…Trong văn xuôi, tác giả “Mùa hoa cải bên sông” luôn để lại dấu ấn đậm nét về quê hương với những trầm tích văn hóa đặc trưng đã lắng đọng bao đời. Đặc biệt, những tác phẩm mới ra mắt độc giả trong những năm gần đây được coi là những mảnh ghép ấn tượng, tạo nên bức tranh văn hóa của một vùng đồng bằng châu thổ. 1.3. Ra đời trong những năm gần đây, “Mùi của ký ức” và “Trong ngôi nhà của mẹ” được độc giả đón nhận nồng nhiệt. “Mùi của kí ức” như một nén hương được nhà văn thắp lên để tưởng nhớ ông bà, cha mẹ và những người làng Chùa đã khuất. Nhà văn đưa người đọc du hành bằng tâm tưởng đi qua miền nhớ, miền thương để thưởng thức những món đặc sản của làng Chùa quê hương tác giả. “Trong ngôi nhà của mẹ” là dòng hồi ức chân thành cảm
2 động về gia đình một người bạn trong nhóm nhân sĩ Hà Đông được tác giả ghi lại bằng cả trái tim. Cả hai tác phẩm đều để lại ấn tượng sâu sắc trong tâm hồn độc giả bởi những rung cảm thiêng liêng về tình cảm gia đình và dấu ấn văn hóa của vùng đồng bằng châu thổ dưới ngòi bút tài hoa của Nguyễn Quang Thiều. Cho đến thời điểm hiện tại, đã có rất nhiều công trình lấy sáng tác của nhà văn, nhà thơ Nguyễn Quang Thiều làm đối tượng nghiên cứu.Tuy nhiên, chưa có công trình nào xem xét văn xuôi của ông từ góc nhìn văn hóa một cách toàn diện, sâu sắc. Do vậy, chúng tôi cho rằng đề tài Dấu ấn văn hóa trong “Mùi của ký ức” và “Trong ngôi nhà của mẹ” nằm trong số những đề tài cấp thiết hiện nay. Chọn Dấu ấn văn hóa trong “Mùi của ký ức” và “Trong ngôi nhà của mẹ” làm đề tài nghiên cứu chúng tôi mong muốn sẽ đem đến cách nhìn mới giúp người đọc nhận ra những giá trị văn hóa- vẻ đẹp tiềm ẩn trong những trang viết tài hoa của Nguyễn Quang Thiều. Đồng thời chúng tôi cũng muốn góp một phần nhỏ bé vào việc bồi đắp tình yêu trong tâm hồn mỗi người con đất Việt đối với văn hóa dân tộc qua những thông điệp giản dị, sâu lắng mà nhà văn muốn gửi đến bạn đọc. 2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề 2.1. Những công trình nghiên cứu về mối quan hệ giữa văn hóa và văn học Vào những năm đầu thế kỉ XX, đã có nhiều nhà khoa học quan tâm tới mối quan hệ giữa văn hóa và văn học như Đào Duy Anh, Đặng Thai Mai, Hoài Thanh… Càng ngày, vấn đề này càng trở thành đề tài bàn luận sôi nổi của các học giả. Giáo sư Trần Đình Sử trong bài viết Vai trò của văn học trong sáng tạo văn hoá khẳng định “Văn học là bộ phận quan trọng của văn hoá, sự giàu có của nó về nội dung và hình thức trực tiếp làm giàu cho văn hoá” [20, tr.3].
3 Tác giả Trần Nho Thìn trong bài Xác lập phương pháp tiếp cận văn hóa cho việc nghiên cứu và giảng dạy văn học Việt Nam trung cận đại [27] trên cơ sở phân tích “Truyện Kiều” bàn luận về sự chi phối của văn hóa tới phong cách quan niệm về con người của đại thi hào Nguyễn Du. Quan hệ văn hóa và văn học từ cái nhìn hệ thống và Tiếp cận văn học từ hệ thống văn hóa là hai bài viết của tác giả Đỗ Lai Thúy thể hiện những đánh giá thấu đáo sâu sắc về mối quan hệ tương hỗ giữa văn hóa và văn học và đề xuất cách tiếp cận mới phê bình văn học từ góc nhìn văn hóa. Bài viết Quan hệ giữa văn chương và văn hóa Việt Nam của tác giả Phan Ngọc khẳng định “cái tư tưởng gần như bất biến làm nền tảng cho nền văn hoá ấy. Tư tưởng ấy theo tôi là tinh thần yêu nước, đoàn kết của những đứa con trong cùng một gia đình, tuy thân phận có thể khác nhau, người sang kẻ hèn, người giàu kẻ nghèo, nhưng đều phải đoàn kết nhau, chia ngọt sẻ bùi để cùng sống cho độc lập dân tộc”[52]. Theo tác giả nền tảng của văn hóa chính là tinh thần yêu nước. Đó chính là chiều sâu làm nên những giá trị vĩnh hằng của văn hóa trong dòng chảy lịch sử dân tộc. Nhiều công trình mạnh dạn áp dụng phương pháp tiếp cận văn học từ góc nhìn văn hóa đã có sự thành công đáng ghi nhận. Công trình Văn học trung đại Việt Nam dưới góc nhìn văn hóa (Trần Nho Thìn, NXBGD, 2003) gồm ba phần: Phần một- Một số vấn đề lí luận của văn học trung đại Việt Nam nhìn từ góc độ văn hóa; Phần hai- Tiếp cận văn hóa với một số tác giả tác phẩm văn học trung đại; Phần ba- Văn học đầu thế kỉ XX nhìn từ văn hóa trung đại [26]. Các công trình Tiếp cận Truyện Kiều từ góc nhìn văn hóa ( Lê Nguyên Cẩn) [2], Truyện ngắn Nam Cao từ góc nhìn văn hóa nông thôn (Cao Thị Thu Hằng), Truyện ngắn Kim Lân từ góc nhìn văn hóa ( Tăng Thị Xuân), Tiểu thuyết Đàn trời của Cao Duy Sơn từ góc nhìn văn hóa (Cao Thành Dũng), Truyện ngắn Trần Thùy Mai từ góc nhìn văn hóa ( Phạm Thị Thu Hương), Vấn đề ẩm thực dưới góc nhìn văn hóa trong sáng tác của
4 Thạch Lam, Nguyễn Tuân, Vũ Bằng ( Đặng Thị Huy Phương), Văn xuôi Thạch Lam dưới góc nhìn văn hóa ( Nguyễn Thị Xuân Quỳnh)…cung cấp những khía cạnh khác nhau thông qua việc khai thác tác phẩm của những tác giả cụ thể. Các công trình này đều tiếp cận văn học dưới góc nhìn văn hóa đem đến một cái nhìn toàn diện cách đánh giá khoa học chân xác hơn đối với với những giá trị văn học truyền thống, mở ra một hướng nghiên cứu mới vừa phù hợp với xu thế phát triển của thời đại mới vừa giữ gìn được bản sắc truyền thống văn hóa. 2.2. Những công trình nghiên cứu về sáng tác của Nguyễn Quang Thiều Là gương mặt nổi bật trong nền văn học đương đại dân tộc, Nguyễn Quang Thiều được mệnh danh là cây bút đa năng và sung sức ghi dấu ấn với nhiều thể loại (thơ, văn xuôi, tiểu luận, ký, dịch thuật…) Tác phẩm của ông nhận được sự quan tâm của đông đảo các nhà nghiên cứu. Ông đã giành được nhiều giải thưởng danh giá như giải thưởng Hội Nhà văn Việt Nam năm 1993 cho tập thơ Sự mất ngủ của lửa, giải thưởng Final danh giá của Mỹ cho tập thơ Những người đàn bà gánh nước sông (The Women Carry River Water) của The National Literary Translators Association năm 1998, giải thưởng văn học quốc tế Changwon KC International Literary Prize - một giải văn học danh giá của Hàn Quốc nhằm tôn vinh những nhà văn, nhà thơ của Hàn Quốc và người nước ngoài đã có những đóng góp cho văn học thế giới năm 2018. Một loạt bài viết, nhận định thể hiện những đánh giá đa chiều về gương mặt thơ Nguyễn Quang Thiều: Bài viết Về tư duy thơ Nguyễn Quang Thiều [45] trên Tạp chí sông Hương tác giả Đông La đề cao sự tìm tòi, sáng tạo, vẻ đẹp tư duy thơ của thi sĩ làng Chùa, nhà phê bình Mai Văn Phấn trong bài Hiện tượng thơ Nguyễn Quang Thiều và lộ trình cách tân đã khẳng định giá trị của thơ ca Nguyễn Quang Thiều “Bóng dáng thời đại và cách tân thi pháp là hai vấn đề lớn và quan trọng trong suốt hành trình sáng tạo của Nguyễn
5 Quang Thiều (…) Thơ ông, dù viết về đời thường dung dị vẫn ẩn chứa tài năng, tài hoa và sự tinh tế của một cây bút giàu nội lực” [53]. Tác phẩm Nguyễn Quang Thiều cũng khơi nguồn cảm hứng cho nhiều đề tài nghiên cứu trong các trường đại học có chuyên ngành khoa học xã hội. Luận văn Nguyễn Quang Thiều trong tiến trình đổi mới thơ Việt Nam sau 1975 của Nguyễn Thị Hiền đã hướng tới những cách tân của thơ Nguyễn Quang Thiều trong tiến trình thơ ca Việt Nam đương đại. Luận văn Cái tôi trữ tình trong thơ Nguyễn Quang Thiều của Lý Thị Nhiên [16] khai thác vẻ đẹp cái tôi trữ tình và các đặc sắc nghệ thuật thể hiện điều này trong thơ ông. Không chỉ trong lãnh địa của thơ, trên lĩnh vực truyện ngắn, những trang viết của Nguyễn Quang Thiều cũng thu hút sự chú ý của nhiều nhà phê bình. Tác giả Hoài Khánh trong bài Ra mắt tuyển thơ Nguyễn Quang Thiều in trong Tác phẩm và dư luận ngày 26/1/2011 đã khẳng định:“Nguyễn Quang Thiều không chỉ là nhà thơ tiên phong với trào lưu hiện đại mà còn là cây bút văn xuôi giàu cảm xúc”. PGS.TS Đinh Trí Dũng trong bài Mạch trữ tình trong truyện ngắn thế hệ nhà văn sau 1975, đã hướng tới ngòi bút Nguyễn Quang Thiều và khẳng định đây là cây bút văn xuôi trữ tình tiêu biểu “Những cây bút tiêu biểu đưa chất thơ vào truyện ngắn là Nguyễn Quang Thiều, Nguyễn Ngọc Tư, Phan Thị Vàng Anh, Nguyên Hương, Quế Hương, Đỗ Bích Thúy... Chất thơ thấm đẫm trong các truyện ngắn Nguyễn Quang Thiều ngay từ tiêu đề: Chiều hoa tầm xuân, Giấc mơ hoa cỏ trắng, Lời hứa của thời gian, Người nhìn thấy trăng thật, Khúc hát của dòng sông… Truyện ngắn của anh, dù viết về làng quê, tình yêu hay số phận những người phụ nữ, đều hòa trộn tài tình cái ảo vào cái thực, thể hiện sâu đậm chất cổ tích giữa đời thường. Dõi theo dòng chảy bất tận của cuộc đời, truyện ngắn Nguyễn Quang Thiều luôn phản ánh những mâu thuẫn, nghịch lý của đời sống, nhưng luôn tràn đầy hy vọng và niềm tin vào những điều tốt đẹp” [38]. Nhận định trên đã thể hiện đánh giá
6 rất sâu sắc về chất thơ điều làm nên chiều sâu, sự ngân vang và sức truyền cảm của những trang văn trong truyện ngắn Nguyễn Quang Thiều. Trong bài Những thành tựu truyện ngắn sau năm 1975 nhà nghiên cứu Nguyễn Bích Thu cũng khẳng định vị trí của nhà văn trong dòng chảy văn học hiện đại “Nguyễn Quang Thiều với nhiều nhà văn khác Tạ Duy Anh, Y Ban, Nguyễn Quang Thân, Nguyễn Thị Thu Huệ… đã tạo nên một diện mạo mới cho văn học Việt Nam thời kì đổi mới” [29]. Tác giả Thiên Sơn trong bài Hộp đen- Nguyễn Quang Thiều in trên báo văn nghệ số 17+18 ( năm 2012) có những lời đánh giá ý nghĩa về đặc điểm nổi bật của truyện ngắn Nguyễn Quang Thiều đó là chất thơ, vẻ đẹp nhân văn cùng những triết lí nhẹ nhàng sâu sắc: “Truyện ngắn Nguyễn Quang Thiều hấp dẫn bởi chất thơ, bởi những chi tiết độc đáo và màu sắc kì ảo, chiều sâu nhân văn và triết lí” [57]. Văn xuôi Nguyễn Quang Thiều đã được lựa chọn làm đề tài nghiên cứu trong các trường đại học có chuyên ngành khoa học xã hội: Luận văn Truyện ngắn Nguyễn Quang Thiều nhìn từ góc độ thể loại của Tăng Thị Hoàn [11] khảo sát toàn bộ những đặc điểm bút pháp nghệ thuật truyện ngắn Nguyễn Quang Thiều. Luận văn Chất thơ trong truyện ngắn Nguyễn Quang Thiều [ 31] tìm hiểu về chất thơ- một vẻ đẹp làm nên sự quyến rũ của văn xuôi Nguyễn Quang Thiều. Luận văn Truyện ngắn, tản văn Nguyễn Quang Thiều từ góc nhìn phê bình sinh thái, Nguyễn Thị Thu Hằng [9]. Luận văn Sự giao thoa giữa thơ và văn xuôi trong truyện ngắn và tản văn Nguyễn Quang Thiều [7] nghiên cứu về sự giao thoa giữa các thể loại văn học, điểm nhấn là vẻ đẹp chất thơ trong văn xuôi Nguyễn Quang Thiều. Các công trình trên đều được khơi nguồn cảm hứng từ truyện ngắn Nguyễn Quang Thiều đem đến cái nhìn toàn diện, sâu sắc về tác phẩm của ông trong dòng chảy của văn học Việt Nam hiện đại và tạo cơ sở quan trọng cho việc nghiên cứu luận văn này.
7 Đặc biệt, các tác phẩm văn xuôi Nguyễn Quang Thiều khi được dịch và xuất bản ở nước ngoài đã thu hút sự chú ý của độc giả và nhận được những lời đánh giá sâu sắc từ báo chí Pháp: “Những truyện ngắn bình dị nhưng đẹp và xót xa. Mỗi trang viết ngừng lại trước một hình ảnh, hiện ra giữa vùng sáng một Việt Nam của hôm nay, một mảng ghép hài hòa một cách lạ lùng giữa truyền thống và hiện đại ( Alexia Lorca- Lire) [43] hay “ Với phong cách viết nhẹ nhàng, trong sáng chảy xuyên yên ả như sông Đáy chở ta đi giữa dòng yêu thương, tươi mát và tràn đầy xúc cảm, tác giả tìm kiếm một nơi ẩn ngụ thanh bình…” ( Denis Billaboz), Asie Magazine lại cảm nhận trong thế giới nghệ thuật của Nguyễn Quang Thiều “ Một mảng hiện thực dịu ngọt chan chát của Việt Nam” [43]. Qua đây, chúng ta có thể thấy văn xuôi Nguyễn Quang Thiều không chỉ khơi nguồn cảm hứng cho những độc giả trong nước mà còn để lại ấn tượng sâu sắc với nhiều độc giả nước ngoài bởi những dấu ấn văn hóa ẩn trong trang viết của ông. Như vậy trong hành trình sáng tác của mình, Nguyễn Quang Thiều đã để lại dấu ấn tài năng, sự sáng tạo và khơi nguồn cảm hứng cho nhiều cây bút của các học giả, học viên, bạn đọc. Tuy nhiên nghiên cứu tác phẩm của ông từ góc nhìn văn hóa đặc biệt là hai tác phẩm “Mùi của kí ức” và “Trong ngôi nhà của mẹ” thì chưa có công trình khoa học nào nghiên cứu hệ thống, công phu. Vì lẽ đó, trên cơ sở kế thừa và phát huy những kết quả mà nhiều người đi trước đã đạt được, chúng tôi mở rộng, khơi sâu và làm rõ những giá trị văn hóa trong “Mùi của kí ức” và “Trong ngôi nhà của mẹ” của Nguyễn Quang Thiều. Nếu tiếp cận hai tác phẩm trên từ góc nhìn văn hóa, chúng tôi hi vọng sẽ giúp người đọc có dịp khai thác sâu giá trị nội tại của tác phẩm, góp thêm tiếng nói khẳng định vị trí xứng đáng của Nguyễn Quang Thiều trong dòng chảy văn học Việt Nam hiện đại. 2.2. Những bài phê bình về Mùi của kí ức và Trong ngôi nhà của mẹ 2.2.1. Mùi của kí ức
8 Mùi của kí ức đã khơi nguồn cảm hứng cho bài viết của tác giả Nguyễn Thành Linh trong bài Những khắc khoải về làng quê trong “Mùi của kí ức” [49].Với Nguyễn Thành Linh “Tập tản văn “Mùi của ký ức” của nhà thơ Nguyễn Quang Thiều như một áng khói lam chiều bình yên nơi góc bếp, mà ai đọc cũng sẽ thấy nỗi buồn đọng nơi đáy mắt khi tiếc thương cho một thủa làng quê với bao bữa ăn quê nhà chỉ còn là một thời quá vãng”. Bài viết đã khơi dậy những nét đẹp văn hóa bình dị của một làng quê Bắc Bộ và tình yêu quê hương thầm kín điều làm nên sự ngân vang kì diệu của Mùi của ký ức trong tâm hồn độc giả. Tác giả Quỳnh Vân trong bài viết Mùi của những sợi khói lam chiều đã khẳng định “Chẳng phải điều gì lạ lẫm đâu mà đó là sự thật, rằng bên trong những ngôi làng cổ luôn ẩn chứa rất nhiều bí mật, những bí quyết đời này rỉ tai đời sau, các thế hệ cứ nối tiếp nhau mà trân trọng gìn giữ, trong đó cả công thức nấu những món ăn, mà chỉ cần bước qua cổng làng thôi, là vĩnh viễn chẳng bao giờ gặp lại ở trên đời này. Làng Chùa cũng không phải là ngoại lệ ”[62]. “Mùi của ký ức” gợi cho người đọc nhiều liên tưởng, đôi khi là cả sự ám ảnh. Từ cảm xúc về những món ăn dân dã mang đậm hồn quê, tác giả bày tỏ suy ngẫm sâu sắc của mình về những món ăn thời hiện đại, những triết lí sâu sắc từ nghệ thuật ẩm thực“ Sự vô cảm sẽ giết chết tất cả những cái gì thuộc về vẻ đẹp. Bởi lẽ, để tìm lại ký ức và để cho ký ức đó sống lại thì con đường duy nhất chỉ có thể là… cảm xúc” [62]. Hoàng Thu Phố trong bài viết Trở về cùng “Mùi của ký ức” đã viết những lời văn giàu cảm xúc “Món ăn trong kí ức, hẳn là món ngon nhớ lâu nhất trong đời người, dù bây giờ cuộc sống cho chúng ta những trải nghiệm ẩm thực phong phú hơn. Vì thế đọc Mùi của ký ức là một hành trình trở về: Về quê. Về làng. Về với mẹ với cha. Về với bản thể chính mình…”[54]. Theo tác giả, Mùi của ký ức mở ra cuộc hành trình của tâm tưởng để con người trở về quê hương cội nguồn qua văn hóa ẩm thực.
9 “Mùi của ký ức” là niềm thương nhớ, niềm tự hào của người con làng Chùa về hương vị của những món ăn xưa cũ mang đậm dấu ấn một vùng đồng bằng châu thổ. Cuộc hành trình của nhà văn về miền kí ức đã thu hút sự chú ý của nhiều độc giả, nhà phê bình với những lời văn giàu cảm xúc. Sự hòa quyện giữa ẩm thực và tình quê làm nên sự sâu lắng của tản văn trong lòng người đọc. Những bài viết trên cũng đem đến những cảm nhận sâu sắc về giá trị của tác phẩm dưới góc nhìn văn hóa tạo tiền đề cho việc nghiên cứu luận văn này. 2.2.2. Trong ngôi nhà của mẹ Tác giả Nguyễn Thành Linh người tự nhận mình bén duyên với văn Nguyễn Quang Thiều từ cuốn “Mùi của ký ức” một lần nữa lại bị chinh phục bởi nhà văn làng Chùa khi đến với “Trong ngôi nhà của mẹ”. Trong bài Đọc văn Nguyễn Quang Thiều ông viết “Trong ngôi nhà của mẹ là một trong những tác phẩm hết sức cảm động của Nguyễn Quang Thiều. Từ những câu chuyện được anh bạn thân kể lại, nhà thơ Nguyễn Quang Thiều đã chắp bút viết nên câu chuyện về người mẹ sống âm thầm ở một ngôi nhà nhỏ ở một làng quê ít người biết đến. Một câu chuyện vô cùng hấp dẫn mà cũng sống động lạ thường tái hiện hình ảnh một làng quê Bắc Bộ trong những năm tháng nghèo đói…” [48]. Cuốn sách đã khiến tác giả nhiều lần rơi nước mắt vì sự hi sinh tần tảo của người mẹ quê. Và theo tác giả câu chuyện lay động tâm thức mỗi người con đất Việt bởi những nét đẹp văn hóa từ con người đến không gian quê hương, văn hóa vật chất, văn hóa tinh thần của một gia đình một làng quê Bắc Bộ. Tác giả Nguyễn Quang Hưng trong bài viết “Trong ngôi nhà của mẹ của Trịnh Văn Sĩ và Nguyễn Quang Thiều” đã thể hiện những cảm xúc sâu lắng của mình về vẻ đẹp của tác phẩm “Trong ngôi nhà của mẹ là chuyện đời một người phụ nữ, một người mẹ khổ đau nhiều hơn sướng vui cứ thế mở ra nhiều câu chuyện khác ở làng quê Đa Sỹ còn lưu giữ nhiều nếp sinh hoạt
10 cổ truyền, những tập quán được bảo lưu hàng trăm năm, hàng loạt điều kiêng kỵ và những câu chuyện kỳ dị được truyền miệng qua nhiều thế hệ người làng. (…) Và cuốn sách trở nên một ghi chép văn hóa, qua một gia đình để thấy nhiều hoàn cảnh khác, qua một hai không gian làng, để ngẫm tới nhiều không gian, vùng đất lớn hơn”[44]. “Trong ngôi nhà của mẹ- Câu chuyện cảm động về tình mẫu tử” của tác giả Mai An thể hiện cảm nhận sâu sắc của tác giả về giá trị văn hóa –chiều sâu của tác phẩm “Với Trong ngôi nhà của mẹ, tác giả đã tái hiện cả một vùng văn hóa, qua đó tái hiện ra rất nhiều câu chuyện liên quan đến phong tục, tập quán, lối sống rất đáng đọc... Đồng thời, nó cũng phản ánh những lề thói của một vùng quê, rất có ích để thông qua cuốn sách có thể nhìn thấy đời sống văn hóa của dân tộc Việt...Đến với cuốn sách người đọc không chỉ mong muốn được quay trở về với những ký ức tuyệt vời về mẹ mà còn khiến cho mỗi người đều mong muốn được sống tốt hơn nữa với người thân yêu ”[36]. Mỗi bài viết trên cũng đem đến những cảm nhận sâu sắc về giá trị của tác phẩm dưới góc nhìn văn hóa. Đây chính là tiền đề quan trọng giúp người đọc trong quá trình nghiên cứu luận văn Dấu ấn văn hóa trong “Mùi của kí ức” và “Trong ngôi nhà của mẹ” của Nguyễn Quang Thiều. Tuy nhiên các bài viết mới chỉ dừng lại ở một phương diện nào đó của tác phẩm. Đến nay vẫn chưa có những công trình nghiên cứu “Mùi của kí ức” và “Trong ngôi nhà của mẹ” một cách hệ thống đặc biệt là tiếp cận tác phẩm dưới góc nhìn văn hóa. Trong thế giới nghệ thuật của Nguyễn Quang Thiều đây vẫn là miền đất mới khơi nguồn cảm hứng sáng tạo cho độc giả. Đến với đề tài này chúng tôi hi vọng sẽ cố gắng đưa ra những cách nhìn mới để giúp người đọc khám phá vẻ đẹp tiềm ẩn trong tác phẩm Nguyễn Quang Thiều. 3. Đối tƣợng và mục tiêu nghiên cứu 3.1. Đối tượng nghiên cứu
11 Luận văn tập trung vào việc tìm hiểu những dấu ấn văn hóa được thể hiện trong tác phẩm “Mùi của kí ức” và “Trong ngôi nhà của mẹ” của Nguyễn Quang Thiều 3.2. Mục tiêu nghiên cứu Luận văn đặt mục tiêu chỉ ra những giá trị văn hóa được thể hiện trong tác phẩm “Mùi của kí ức” và “Trong ngôi nhà của mẹ” của Nguyễn Quang Thiều, từ đó góp phần khẳng định phong cách nghệ thuật và đóng góp của Nguyễn Quang Thiều đối với nền văn học Việt Nam hiện đại. Thông qua đó, luận văn ít nhiều đóng góp cho lý luận về văn học dưới góc nhìn văn hóa. 4. Nhiệm vụ và phƣơng pháp nghiên cứu 4.1. Nhiệm vụ nghiên cứu Nghiên cứu đề tài: “Mùi của kí ức” và “Trong ngôi nhà của mẹ” của Nguyễn Quang Thiều chúng tôi xác định những nhiệm vụ sau: - Làm rõ mối quan hệ giữa văn hóa và văn học. - Nêu bật ảnh hưởng của vùng văn hóa Bắc Bộ đến sáng tác Nguyễn Quang Thiều. - Làm rõ những giá trị văn hóa trong “Mùi của kí ức” và “Trong ngôi nhà của mẹ” trên các phương diện tư tưởng, nội dung, nghệ thuật. - Khẳng định sáng tạo nghệ thuật của nhà văn 4.2. Phương pháp nghiên cứu - Phương pháp khảo sát, thống kê: Khảo sát, thống kê các ngữ liệu mang dấu ấn văn hóa vật thể và phi vật thể trong hai tác phẩm “Mùi của kí ức” và “Trong ngôi nhà của mẹ”. - Phương pháp phân tích, tổng hợp: Phân tích những biểu hiện cụ thể của giá trị văn hóa, những biểu hiện nghệ thuật từ đó tổng hợp, khái quát nâng
12 lên thành giá trị văn hóa tiêu biểu. - Phương pháp so sánh, đối chiếu: so sánh những giá trị văn hóa được phản ánh trong “Mùi của kí ức” và “Trong ngôi nhà của mẹ” với những tác phẩm khác của Nguyễn Quang Thiều và của một số nhà văn khác. - Phương pháp nghiên cứu liên ngành: tìm hiểu hoàn cảnh văn hóa - lịch sử ảnh hưởng đến nhà văn và tác phẩm. 5. Phạm vi nghiên cứu Luận văn khai thác các dấu ấn văn hóa văn hóa vật thể và phi vật thể trong “Mùi của kí ức” và “Trong ngôi nhà của mẹ” của nhà văn Nguyễn Quang Thiều. 6. Đóng góp của luận văn 6.1. Về lý luận Luận văn có đóng góp vào lý luận văn học ở các khía cạnh - Chỉ ra những giá trị văn hóa kết tinh và thể hiện trong tác phẩm từ đó góp phần nào đó giáo dục ý thức tự hào, giữ gìn bản sắc văn hóa của dân tộc trong bối cảnh giao lưu và hội nhập văn hóa hiện nay. - Khẳng định sáng tạo nghệ thuật và tài năng của Nguyễn Quang Thiều trong nền văn học Viêt Nam đương đại. 6.2. Về thực tiễn Kết quả luận văn là tài liệu tham khảo phục vụ việc nghiên cứu, giảng dạy học tập cho giảng viên, sinh viên các trường đại học, cao đẳng và trung học phổ thông. 7. Cấu trúc của luận văn Ngoài phần Mở đầu, Kết luận và Tài liệu tham khảo, luận văn được triển
13 khai thành 3 chương: Chương 1. Những vấn đề chung Chương 2. Dấu ấn văn hóa vùng đồng bằng Bắc Bộ trong “Mùi của kí ức” và “Trong ngôi nhà của mẹ” của Nguyễn Quang Thiều Chương 3. Nghệ thuật thể hiện dấu ấn văn hóa trong “Mùi của kí ức” và “Trong ngôi nhà của mẹ” của Nguyễn Quang Thiều
14 Chƣơng 1 NHỮNG VẤN ĐỀ CHUNG 1.1. Tiếp cận văn học từ góc nhìn văn hoá 1.1.1. Các khái niệm 1.1.1.1. Văn hóa Văn hóa (Culture) là khái niệm mang nội hàm rộng với rất nhiều cách hiểu khác nhau. Văn hóa liên quan đến mọi mặt trong đời sống vật chất và tinh thần của con người. Đó là “tổng thể nói chung những giá trị vật chất, tinh thần do con người sáng tạo ra trong quá trình lịch sử” [32]. Cụ thể hóa định nghĩa được nêu trong từ điển, giáo sư Trần Ngọc Thêm trong cuốn Cơ sở văn hóa Việt Nam nhấn mạnh:“ Văn hóa là một hệ thống hữu cơ các giá trị vật chất và tinh thần do con người sáng tạo và tích lũy trong quá trình hoạt động thực tiễn, trong sự tương tác giữa con người với môi trường tự nhiên và xã hội” [21, tr.10]. Theo đó, nội hàm khái niệm văn hóa bao gồm: Thứ nhất đó là những giá trị vật chất và tinh thần do con người sáng tạo ra nhằm thỏa mãn nhu cầu của con người và vì con người. Thứ hai, theo quan niệm tác giả những giá trị mà con người sáng tạo ra phải mang giá trị nhân sinh. Trong lịch sử nhân loại có những sáng tạo không có giá trị văn hóa, không mang tính người bởi nó hủy hoại cuộc sống con người và không được chấp nhận bởi cộng đồng như bom nguyên tử, vũ khí giết người, chủ nghĩa khủng bố…Như vậy, theo tác giả Trần Ngọc Thêm, văn hóa phải có tính hệ thống, tính giá trị, tính nhân sinh, tính lịch sử. Theo quan điểm chỉ đạo của Đảng Cộng sản Việt Nam, văn hóa vừa là sản phẩm sáng tạo của con người, vừa là môi trường nhân tạo để nuôi dưỡng đời sống vật chất và tinh thần của con người. Cùng với thiên nhiên thứ nhất do tạo hóa tạo nên, văn hóa trở thành môi trường sống của con người, được