Luận văn Thạc sĩ Quản lý kinh tế: Quản lý thu bảo hiểm xã hội tại huyện Ba Bể - Tỉnh Bắc Kạn

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:118

Thêm vào BST

Báo xấu

33
lượt xem 11
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Mục tiêu chung của đề tài là hệ thống hóa và làm sáng tỏ những vấn đề lý luận và thực tiễn về công tác quản lý thu BHXH qua đó đề xuất những khuyến nghị nhằm hoàn thiện công tác quản lý thu BHXH tại huyện Ba Bể, tỉnh Bắc Kạn.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Quản lý kinh tế: Quản lý thu bảo hiểm xã hội tại huyện Ba Bể - Tỉnh Bắc Kạn

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ VÀ QUẢN TRỊ KINH DOANH LÊ THỊ KIM HOÀN QUẢN LÝ THU BẢO HIỂM XÃ HỘI TẠI HUYỆN BA BỂ, TỈNH BẮC KẠN LUẬN VĂN THẠC SĨ THEO ĐỊNH HƯỚNG ỨNG DỤNG Ngành: QUẢN LÝ KINH TẾ THÁI NGUYÊN - 2020
ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ VÀ QUẢN TRỊ KINH DOANH LÊ THỊ KIM HOÀN QUẢN LÝ THU BẢO HIỂM XÃ HỘI TẠI HUYỆN BA BỂ, TỈNH BẮC KẠN Ngành: QUẢN LÝ KINH TẾ Mã số: 8.34.04.10 LUẬN VĂN THẠC SĨ THEO ĐỊNH HƯỚNG ỨNG DỤNG Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS. ĐỖ THỊ THÚY PHƯƠNG THÁI NGUYÊN - 2020
i LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan rằng số liệu và kết quả nghiên cứu trong luận văn này là trung thực và chưa hề được sử dụng để bảo vệ một học vị nào. Tôi cam đoan rằng mọi sự giúp đỡ cho việc thực hiện luận văn này đã được cảm ơn và các thông tin trích dẫn trong luận văn đều đã được chỉ rõ nguồn gốc. Thái nguyên, tháng 09 năm 2020 Tác giả luận văn Lê Thị Kim Hoàn
ii LỜI CẢM ƠN Sau một thời gian học tập và thực hiện đề tài luận văn tốt nghiệp, đến nay tôi đã hoàn thành luận văn thạc sĩ chuyên ngành Quản lý kinh tế với đề tài: “Quản lý thu bảo hiểm xã hội tại huyện Ba Bể, tỉnh Bắc Kạn”. Trước hết, Tôi xin chân thành cảm ơn Ban quản lý đào tạo Sau Đại học, Trường Đại học Kinh tế & quản trị kinh doanh - Đại học Thái Nguyên đã tận tình giúp đỡ tôi trong suốt quá trình học tập và thực hiện đề tài nghiên cứu khoa học. Tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới PGS.TS. Đỗ Thị Thuý Phương người đã định hướng, chỉ bảo và hết lòng tận tụy, dìu dắt tôi trong suốt quá trình học tập và nghiên cứu đề tài. Tôi xin bày tỏ lòng biết ơn đến những người thân trong gia đình, bạn bè và đồng nghiệp đã động viên, cổ vũ tôi trong suốt quá trình học tập và nghiên cứu khoa học. Nếu không có những sự giúp đỡ này thì chỉ với sự cố gắng của bản thân tôi sẽ không thể thu được những kết quả như mong đợi. Tôi xin chân thành cảm ơn! Thái Nguyên, tháng 09 năm 2020 Tác giả luận văn Lê Thị Kim Hoàn
iii MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN .............................................................................................. i LỜI CẢM ƠN ................................................................................................... ii MỤC LỤC ........................................................................................................ iii DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT ................................................................ vii DANH MỤC CÁC BẢNG............................................................................. viii DANH MỤC CÁC HÌNH ................................................................................ ix MỞ ĐẦU .......................................................................................................... 1 1. Sự cần thiết của đề tài nghiên cứu ................................................................ 1 2. Mục tiêu nghiên cứu ...................................................................................... 3 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ................................................................. 3 4. Những đóng góp của luận văn ...................................................................... 4 5. Kết cấu của luận văn ..................................................................................... 4 Chương 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ QUẢN LÝ THU BẢO HIỂM XÃ HỘI ...................................................................................... 5 1.1. Cơ sở lý luận về bảo hiểm xã hội và quản lý thu bảo hiểm xã hội ............ 5 1.1.1. Khái niệm về BHXH ............................................................................... 5 1.1.2. Bản chất của bảo hiểm xã hội ................................................................. 6 1.1.3. Vai trò của bảo hiểm xã hội .................................................................... 9 1.1.4. Đối tượng của bảo hiểm xã hội ............................................................. 10 1.1.5. Chức năng của BHXH .......................................................................... 11 1.1.6. Quản lý thu BHXH................................................................................ 11 1.1.7. Các nhân tố ảnh hưởng đến quản lý thu bảo hiểm xã hội: .................... 19 1.2. Kinh nghiệm của một số địa phương trong nước về quản lý thu bảo hiểm xã hội ...................................................................................................... 22 1.2.1. Kinh nghiệm về quản lý thu BHXH tại quận Hoàn Kiếm, Hà Nội ...... 22 1.2.2. Kinh nghiệm về quản lý thu BHXH tại huyện Yên Phong, Bắc Ninh ..... 23
iv 1.2.3. Một số bài học kinh nghiệm rút ra cho công tác quản lý thu bảo hiểm xã hội tại huyện Ba Bể .......................................................................... 25 Chương 2: PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ............................................ 27 2.1. Câu hỏi nghiên cứu .................................................................................. 27 2.2. Phương pháp nghiên cứu .......................................................................... 27 2.2.1. Phương pháp thu thập thông tin ............................................................ 27 2.2.2. Tổng hợp và xử lý thông tin .................................................................. 30 2.2.3. Phương pháp phân tích thông tin .......................................................... 30 2.3. Hệ thống chỉ tiêu nghiên cứu ................................................................... 31 Chương 3: THỰC TRẠNG CÔNG TÁC QUẢN LÝ THU BẢO HIỂM XÃ HỘI TẠI BẢO HIỂM XÃ HỘI HUYỆN BA BỂ, TỈNH BẮC KẠN....................................................................................................... 33 3.1. Giới thiệu chung về Bảo hiểm xã hội tỉnh Bắc Kạn và Bảo hiểm xã hội Huyện Ba Bể ............................................................................................. 33 3.1.1. Đặc điểm tự nhiên và kinh tế xã hội Huyện Ba Bể ảnh hưởng đến quản lý thu Bảo hiểm xã hội ........................................................................... 33 3.1.2. Giới thiệu về BHXH huyện Ba Bể ........................................................ 35 3.2. Thực trạng công tác quản lý thu BHXH tại BHXH Huyện Ba Bể, giai đoạn 2017 - 2019 ...................................................................................... 39 3.2.1. Thực trạng về quy trình quản lý thu BHXH ......................................... 39 3.2.2. Thực trạng về công tác tổ chức thu bảo hiểm xã hội ............................ 40 3.2.3. Thực trạng về công tác quản lý đối tượng tham gia BHXH ................. 43 3.2.4. Thực trạng về tiền lương làm căn cứ đóng BHXH ............................... 45 3.2.5. Thực trạng về mức đóng và phương thức thu BHXH .......................... 49 3.2.6. Thực trạng tình hình thu Bảo hiểm xã hội ............................................ 51 3.2.7. Thanh tra, kiểm tra về công tác thu BHXH .......................................... 57 3.3. Các yếu tố ảnh hưởng tới kết quả công tác quản lý thu BHXH tại BHXH huyện Ba Bể, tỉnh Bắc Kạn................................................................. 61
v 3.3.1. Yếu tố chủ quan: Về nhận thức, tâm lý, thói quen của người lao động và người sử dụng lao động ..................................................................... 61 3.3.2. Yếu tố khách quan: Tốc độ tăng kinh tế và thu nhập bình quân đầu người ........................................................................................................ 65 3.3.3. Các nhân tố khác ................................................................................... 66 3.4. Đánh giá về công tác quản lý thu Bảo hiểm xã hội tại BHXH huyện Ba bể, tỉnh Bắc Kạn ........................................................................................ 70 3.4.1. Một số kết đạt được ............................................................................... 70 3.4.2. Những hạn chế ...................................................................................... 72 3.4.3. Nguyên nhân của những hạn chế .......................................................... 73 Chương 4: GIẢI PHÁP TĂNG CƯỜNG CÔNG TÁC QUẢN LÝ THU BHXH TẠI HUYỆN BA BỂ, TỈNH BẮC KẠN ............................... 75 4.1. Phương hướng, mục tiêu tăng cường công tác quản lý thu tại Huyện Ba Bể , tỉnh Bắc Kạn ....................................................................................... 75 4.1.1 Phương hướng tăng cường công tác quản lý thu BHXH trên địa bàn Huyện Ba Bể, tỉnh Bắc Kạn ........................................................................... 76 4.1.2 Mục tiêu tăng cường công tác quản lý thu BHXH trên địa bàn Huyện Ba Bể, tỉnh Bắc Kạn ........................................................................... 78 4.2. Giải pháp tăng cường công tác quản lý thu trên địa bàn huyện Ba Bể, tỉnh Bắc Kạn ............................................................................................. 81 4.2.1. Tăng cường công tác thông tin, tuyên truyền về chính sách BHXH .... 81 4.2.2. Nâng cao chất lượng đội ngũ cán bộ bảo hiểm xã hội .......................... 85 4.2.3. Đổi mới công tác thu Bảo hiểm xã hội, nhằm tạo sự thuận lợi cho đối tượng tham gia BHXH .............................................................................. 90 4.2.4. Tăng cường phối hợp với các ngành trong quá trình thực hiện công tác thu Bảo hiểm xã hội, hạn chế việc nợ đọng của các đơn vị ...................... 91 4.2.5. Tăng cường Công tác kiểm tra, đôn đốc, xử lý nghiêm các vi phạm trong công tác thu Bảo hiểm xã hội, nâng cao hiệu quả công tác thu............. 92
vi 4.2.6. Đẩy mạnh việc ứng dụng công nghệ thông tin vào tất cả các công tác trong đó có công tác cải cách thủ tục hành chính...................................... 93 4.2.7. Đầu tư cơ sở vật chất, kỹ thuật ứng dụng công nghệ tin học vào công tác quản lý thu BHXH ............................................................................ 94 4.3. Một số kiến nghị....................................................................................... 95 4.3.1. Kiến nghị với BHXH Việt Nam............................................................ 95 4.3.2. Kiến nghị với cấp ủy, chính quyền địa phương .................................... 96 4.3.3. Kiến nghị với cơ quan BHXH tỉnh Bắc Kạn ....................................... 97 KẾT LUẬN .................................................................................................. 101 TÀI LIỆU THAM KHẢO ......................................................................... 104 PHỤ LỤC ..................................................................................................... 106
vii DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT BHTN : Bảo hiểm tự nguyện BHXH : Bảo hiểm xã hội BHYT : Bảo hiểm y tế BNN : Bệnh nghề nghiệp CP : Cổ phần HĐLĐ : Hợp đồng lao động LĐ : Lao động LĐLĐ : Liên đoàn lao động LĐTB&XH : Lao động Thương binh và Xã hội NLĐ : Người lao động NSDLĐ : Người sử dụng lao động TNLĐ : Tai nạn lao động UBND : Ủy ban nhân dân XNK : Xuất nhập khẩu
viii DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng 3.1: Tình hình quỹ lương trích nộp BHXH ở Huyện Ba Bể ................. 45 Bảng 3.2: Kế hoạch thực hiện thu BHXH của BHXH huyện Ba Bể từ năm 2017 - 2019 ............................................................................. 53 Bảng 3.3: Kết quả thu BHXH theo khối loại hình giai đoạn 2017 - 2019...... 55 Bảng 3.4: Kết quả thu BHXH tự nguyện từ năm 2017 đến 2019 ................... 57 Bảng 3.5: Bảng tổng hợp mức độ hiểu biết của chủ sử dụng lao động về pháp luật BHXH đối với 100 DN điều tra ...................................... 63 Bảng 3.6: Tổng hợp điều tra số lao động tại doanh nghiệp ............................ 64 Bảng 3.7: Số lượng doanh nghiệp phân theo mức thu nhập BQ của NLĐ..... 65 Bảng 3.8: Bảng tổng hợp tình hình thanh tra, kiểm tra công tác thực hiện Luật BHXH tại các doanh nghiệp ................................................... 67
ix DANH MỤC CÁC HÌNH Hình 3.1: Mô hình Cơ cấu tổ chức bộ máy của BHXH huyện Ba Bể ............ 38 Hình 3.2. Quy trình quản lý thu BHXH .......................................................... 39
1 MỞ ĐẦU 1. Sự cần thiết của đề tài nghiên cứu Bảo hiểm xã hội là chính sách xã hội quan trọng nhất trong hệ thống an sinh xã hội của mỗi quốc gia. BHXH góp phần ổn định xã hội, đảm bảo cuộc sống an lành, thực hiện công bằng và thúc đẩy tăng trưởng kinh tế. Đây là một trong những nội dung quan trọng trong hệ thống chính sách xã hội mà Đảng và Nhà nước ta hết sức chú trọng phát triển trong thời gian qua. Chính sách BHXH ở nước ta ra đời từ rất sớm, bắt đầu từ thời điểm đánh dấu sự đổi mới của chính sách BHXH, chính phủ ban hành Nghị định số 12/CP ngày 26/01/1995 về việc ban hành điều lệ BHXH và Nghị định số 19/CP ngày 16/02/1995 về thành lập Bảo hiểm xã hội Việt Nam. Quỹ BHXH hiện nay độc lập với ngân sách Nhà nước, hoạt động theo cơ chế đóng- hưởng, do đó càng nhiều người tham gia và đóng góp thì quy mô quỹ càng tăng. Đây là điều kiện tiên quyết để đảm bảo quyền và lợi ích hợp pháp cho NLĐ. Trong những năm qua, chính sách về thu BHXH đã nhiều lần được bổ sung, sửa đổi trên các nội dung đối tượng, phương thức, quy trình thu BHXH, đặc biệt từ sau khi Luật BHXH chính thức có hiệu lực 01/01/2007. Trong công cuộc đổi mới phát triển đất nước nền kinh tế nước ta có sự chuyển biến từ nền kinh tế bao cấp sang nền kinh tế thị trường nhiều thành phần theo định hướng xã hội chủ nghĩa. Nền kinh tế thị trường nhiều thành phần có mối quan hệ lao động phong phú, đa dạng và ngày càng phức tạp.Vì vậy, để bảo vệ quyền lợi, góp phần ổn định cuộc sống cho người lao động và giảm bớt gánh nặng cho ngân sách Nhà nước thì BHXH luôn được coi là một chính sách vĩ mô quan trọng của Đảng và Nhà nước ta. Do đó, chính sách BHXH luôn cần được nghiên cứu, tìm hiểu và xây dựng cơ sở lý luận nhằm đổi mới, hoàn thiện chính sách BHXH cho phù hợp với tình hình mới là yêu cầu cấp thiết khách quan. Quản lý thu BHXH là một nội dung quan trọng trong trong quá trình thực thi chính sách BHXH, có thể nói đây là xương sống của ngành BHXH.
2 Vì vậy, công tác quản lý thu BHXH tốt, đặc biệt là BHXH là cơ sở để đảm bảo cho toàn bộ hệ thống BHXH tồn tại và phát triển. Tuy nhiên, trong thực tế công tác thu không phải là không có những hạn chế, bất cập. Do sự thiếu hiểu biết về pháp luật cũng như là ý thức của nhiều doanh nghiệp chưa cao cùng với cơ chế quản lý nhà nước còn mỏng, tính dăn đe thấp nên vẫn còn rất nhiều doanh nghiệp chưa tham gia, hoặc tham gia không đầy đủ cho người lao động. Nhiều doanh nghiệp tham gia mang tính đối phó với tổ chức BHXH. Nhận thức của người lao động còn hạn chế về Luật Bảo hiểm xã hội, vì vậy quyền lợi và chế độ khi tham gia BHXH họ cũng không quan tâm, mà chỉ quan tâm đến hàng tháng thu nhập trước mắt mà không quan tâm đến việc quyền lợi được hưởng khi tham gia BHXH cũng như có thu nhập ổn định khi không còn khả năng lao động, vô hình chung họ đã tiếp tay cho doanh nghiệp làm sai Luật BHXH. Khi đó chính người lao động bị mất quyền lợi, phần trách nhiệm của doanh nghiệp phải trích nộp BHXH, BHYT, BHTN cho người lao động bị các doanh nghiệp chiếm đoạt. Theo số liệu thống kê của Bảo hiểm xã hội Việt Nam, năm 2020 cả nước có trên 15,1 triệu người tham gia BHXH, BHYT, trong đó số đối tượng tham gia BHXH mới chiếm khoảng 28% lực lượng lao động; số đối tượng tham gia BHYT mới đạt khoảng 90,6% dân số cả nước. Tại huyện Ba Bẻ, công tác thu BHXH mặc dù đã được quan tâm triển khai tổ chức thực hiện nhưng số đơn vị chưa tham gia và tham gia chưa đầy đủ BHXH cho người lao động vẫn còn nhiều. Số lao động chưa tham gia BHXH tập trung chủ yếu ở khu vực ngoài nhà nước như: Các doanh nghiệp ngoài quốc doanh, tổ hợp tác, người buôn bán nhỏ… trốn tránh không tham gia BHXH cho người lao động hoặc còn cố tình tìm mọi cách trốn đóng BHXH mặt khác nợ đọng BHXH thời gian dài, thậm chí có những đơn vị sử dụng lao động lạm dụng quỹ BHXH, lạm dụng tiền đóng BHXH của người lao động để làm vốn sản xuất kinh doanh. Bên cạnh đó, số đối tượng tham gia BHXH tự nguyện cũng còn chưa nhiều, chưa khai thác được tương xứng với
3 tiềm năng hiện có, công tác quản lý đối tượng cũng như đôn đốc thu nộp tiền của đối tượng cũng còn chưa kịp thời …. Do đó, đã ảnh hưởng không nhỏ đến việc thực hiện chế độ, chính sách BHXH cho người lao động nói chung và việc thực hiện công tác quản lý thu BHXH nói riêng, làm ảnh hưởng đến việc thu, nộp BHXH. Để đảm bảo nguyên tắc thu đúng, thu đủ, thu kịp thời, đáp ứng được những yêu cầu trong công tác quản lý thu BHXH nhằm nâng cao hiệu quả công tác quản lý thu BHXH, tôi chọn đề tài: “Quản lý thu bảo hiểm xã hội tại huyện Ba Bể - Tỉnh Bắc Kạn”. 2. Mục tiêu nghiên cứu 2.1. Mục tiêu chung Hệ thống hóa và làm sáng tỏ những vấn đề lý luận và thực tiễn về công tác quản lý thu BHXH qua đó đề xuất những khuyến nghị nhằm hoàn thiện công tác quản lý thu BHXH tại huyện Ba Bể, tỉnh Bắc Kạn. 2.2. Mục tiêu cụ thể - Phân tích, đánh giá được thực trạng công tác quản lý thu BHXH tại huyện Ba Bể, tỉnh Bắc Kạn, từ đó tìm ra các nhân tố ảnh hưởng đến công tác quản lý thu BHXH tại huyện Ba Bể, tỉnh Bắc Kạn, chỉ ra các ưu điểm, hạn chế và nguyên nhân của hạn chế trong công tác quản lý thu BHXH tại huyện Ba Bể, tỉnh Bắc Kạn. - Đề xuất một số giải pháp nhằm hoàn thiện công tác quản lý thu BHXH tại huyện Ba Bể, tỉnh Bắc Kạn. 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 3.1. Đối tượng nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu của đề tài là công tác quản lý thu BHXH cùng với các vấn đề cấu thành, các đơn vị, doanh nghiệp, người lao động và những yếu tố ảnh hưởng đến công tác quản lý thu BHXH. Tập trung chủ yếu vào nhóm đối tượng là các đơn vị sử dụng lao động và người lao động làm việc tại các doanh nghiệp trên địa bàn huyện Ba Bể.
4 3.2. Phạm vi nghiên cứu - Phạm vi về nội dung: nghiên cứu công tác quản lý thu BHXH tại BHXH huyện Ba Bể - Tỉnh Bắc Kạn. - Phạm vi thời gian: Đề tài nghiên cứu công tác quản lý thu BHXH giai đoạn từ 2017 - 2019. - Phạm vi không gian: Đề tài nghiên cứu tại BHXH Huyện Ba Bể - Tỉnh Bắc Kạn. 4. Những đóng góp của luận văn Luận văn hệ thống hóa, làm sáng tỏ những vấn đề lý luận về công tác quản lý thu BHXH. Phân tích thực trạng công tác quản lý thu BHXH tại cơ quan BHXH huyện Ba Bể, qua đó tìm ra những mặt đạt được và tồn tại cũng như các nguyên nhân của những tồn tại đó. Kết quả nghiên cứu sẽ đề xuất các giải pháp hữu hiệu nhằm hoàn thiện công tác quản lý thu BHXH tại BHXH huyện Ba Bể nói riêng và BHXH tỉnh Bắc Kạn nói chung. Luận văn là tài liệu tham khảo cho các nhà quản lý, đặc biệt là các cán bộ lãnh đạo thuộc ngành BHXH, các cán bộ lãnh đạo tại các cơ quan, đơn vị, các DN áp dụng đảm bảo quyền lợi cho NLĐ. Là tài liệu tham khảo cho các học viên cao học, sinh viên chuyên ngành quản lý kinh tế và cho các công trình nghiên cứu liên quan. 5. Kết cấu của luận văn Ngoài phần mở đầu, mục lục, kết luận, danh mục tài liệu tham khảo và các phụ lục, luận văn được cấu trúc gồm 4 chương như sau: Chương 1: Cơ sở lý luận và thực tiễn về công tác quản lý thu BHXH. Chương 2: Phương pháp nghiên cứu Chương 3: Thực trạng công tác quản lý thu BHXH tại Bảo hiểm xã hội Huyện Ba Bể - Tỉnh Bắc Kạn. Chương 4: Giải pháp tăng cường công tác quản lý thu BHXH tại BHXH Huyện Ba Bể - Tỉnh Bắc Kạn.
5 Chương 1 CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ QUẢN LÝ THU BẢO HIỂM XÃ HỘI 1.1. Cơ sở lý luận về bảo hiểm xã hội và quản lý thu bảo hiểm xã hội 1.1.1. Khái niệm về BHXH Bảo hiểm và BHXH đã hình thành rất sớm trong lịch sử phát triển của xã hội loài người và đã được nhiều nhà khoa học đề cập và nghiên cứu một cách sâu sắc dưới nhiều góc độ và khía cạnh khác nhau. BHXH đã xuất hiện và phát triển theo cùng với quá trình phát triển kinh tế - xã hội của nhân loại. Theo tổ chức lao động quốc tế (ILO) thì nước Phổ (nay là Cộng hòa Liên bang Đức) là nước đầu tiên trên thế giới ban hành chế độ BHXH ốm đau vào năm 1883, đánh dấu sự ra đời của BHXH. Đến nay, hầu hết các nước trên thế giới đã thực hiện chính sách BHXH và coi nó là một trong những chính sách xã hội quan trọng nhất trong hệ thống chính sách bảo đảm an sinh xã hội. Mặc dù, đã có quá trình phát triển tương đối dài, nhưng cho đến nay còn có nhiều khái niệm về BHXH, chưa có khái niệm thống nhất. Bởi lẽ BHXH là đối tượng nghiên cứu của nhiều môn khoa học khác nhau như kinh tế, xã hội, pháp lý. Theo Điều lệ BHXH ban hành kèm theo Nghị định số 12/NĐ-CP ngày 26/1/1995 của Chính phủ quy định chế độ BHXH hiện hành. Bao gồm các chế độ sau: Chế độ trợ cấp ốm đau; chế độ trợ cấp thai sản; chế độ trợ cấp tai nạn lao động; chế độ trợ cấp bệnh nghề nghiệp; chế độ trợ cấp hưu trí; chế độ trợ cấp tử tuất. Ngoài ra, theo Quyết định số 37/2001/QĐ-TTg của Thủ tướng Chính phủ ngày 21/3/2001 thì BHXH còn thực hiện chế độ nghỉ dưỡng sức, phục hồi sức khỏe cho NLĐ tham gia BHXH. Theo quy định tại Điều 3, Luật BHXH Việt Nam năm 2007 nêu rõ: “BHXH là sự đảm bảo thay thế hoặc bù đắp một phần thu nhập của NLĐ khi họ bị giảm hoặc mất thu nhập do ốm đau, thai sản, tai nạn lao động,
6 bệnh nghề nghiệp, thất nghiệp, hết tuổi lao động hoặc chết, trên cơ sở đóng vào quỹ BHXH”. Như vậy có thể hiểu khái niệm về BHXH như sau: BHXH là sự đảm bảo thay thế hoặc bù đắp một phần cho NLĐ, khi họ gặp phải những biến cố rủi ro làm suy giảm sức khỏe, mất khả năng lao động, mất việc làm, chết; gắn liền với quá trình tạo lập một quỹ tiền tệ tập trung được hình thành bởi các bên tham gia BHXH đóng góp và việc sử dụng quỹ đó cung cấp tài chính nhằm đảm bảo mức sống cơ bản cho bản thân NLĐ và những người ruột thịt (bố, mẹ, vợ/chồng, con) của NLĐ trực tiếp phải nuôi dưỡng, góp phần đảm bảo an toàn xã hội. 1.1.2. Bản chất của bảo hiểm xã hội Một là, BHXH mang tính xã hội, tính nhân đạo và nhân văn sâu sắc. Tính xã hội, tính nhân đạo và nhân văn trong các chế độ BHXH quy định bản chất của BHXH, đó là sự bảo vệ của xã hội đối với các thành viên của mình thông qua một loạt các biện pháp công cộng, nhằm chống lại những khó khăn về kinh tế và xã hội do bị ngừng hoặc bị giảm thu nhập, gây ra bởi ốm đau, thai sản, tai nạn lao động, thất nghiệp, thương tật, tuổi già và chết; đồng thời đảm bảo các chăm sóc và trợ cấp cho các gia đình đông con. Đối với các rủi ro như trên, nhiều khi từng cá nhân không đủ khả năng tài chính để khắc phục, do vậy Nhà nước ban hành các quy định để huy động mọi người trong xã hội đóng góp một khoản nhất định cùng với Nhà nước hình thành quỹ BHXH để chi trả cho một số người gặp rủi ro cần khắc phục hay do điều kiện sinh học như tuổi tác, môi trường sống, điều kiện làm việc mà người lao động phải nghỉ làm việc, khi đó cần có một khoản kinh phí để đảm bảo cuộc sống cho chính bản thân và gia đình họ. BHXH là chính sách xã hội của Đảng và Nhà nước. Đây là một loại hoạt động dịch vụ công, mang tính xã hội, lấy hiệu quả xã hội làm mục tiêu hoạt động. Quỹ để thực hiện chế độ BHXH là do người lao động, người sử
7 dụng lao động đóng góp và Nhà nước hỗ trợ, đấy chính là tính chất xã hội trong kết cấu nguồn lập quỹ (riêng đối với nước ta Ngân sách nhà nước hỗ trợ ít nhất là 50 % cho quỹ BHXH đối với đối tượng mới tham gia BHXH, nên bản chất của chế độ BHXH nước ta là do Ngân sách nhà nước bao cấp). Tính xã hội còn được thể hiện thông qua các chế độ BHXH được hưởng. Thời điểm bắt đầu tham gia đóng BHXH đồng thời là thời điểm được hưởng chế độ BHXH, đó là chế độ trợ cấp ốm đau, thai sản, trợ cấp TNLĐ - BNN. Tính chất xã hội trong chế độ hưu trí được thể hiện trong tiền lương hưu thời gian đóng góp của người tham gia đóng và mức đóng với mức hưởng thấp nhất bằng mức lương tối thiểu chung hoặc tỷ lệ từ 45% đến 75% tiền lương bình quân đóng BHXH và được hưởng chế độ BHYT. Trường hợp không đủ điều kiện nghỉ hưu được trợ cấp mỗi năm đóng BHXH bằng 1,5 tháng mức bình quân thu nhập tháng đóng BHXH cho những năm đóng trước năm 2014; bằng 02 tháng mức bình quân thu nhập tháng đóng BHXH cho những năm đóng sau năm 2014, đấy chính là phần xã hội mà người sử dụng lao động đã đóng góp vào và Ngân sách nhà nước hỗ trợ mà có. Tính chất xã hội còn thể hiện ở chế độ tử tuất, ngoài trợ cấp mai táng phí, người đóng BHXH chết có thân nhân phải nuôi dưỡng được hưởng trợ cấp tuất theo quy định. BHXH là sự san sẻ rủi ro, chia nhỏ rủi ro cho nhiều cá nhân trong cộng đồng cùng gánh chịu, hay nói cách khác "lấy số đông bù số ít", tức là dùng số tiền đóng góp của số đông người tham gia BHXH để bù đắp, chia sẻ cho một số ít người khi gặp phải những biến cố rủi ro gây tổn thất. Như vậy, mục tiêu của BHXH là tạo ra màng lưới an toàn gồm nhiều tầng, nhiều lớp bảo vệ cho tất cả các thành viên của cộng đồng trong những trường hợp bị giảm hoặc bị mất thu nhập hoặc phải tăng chi phí đột xuất trong chi tiêu của gia đình do những biến cố và những "rủi ro xã hội", vì vậy để tạo ra lưới an toàn gồm nhiều tầng, nhiều lớp, BHXH phải dựa trên nguyên tắc san sẻ trách nhiệm và thực hiện công bằng xã hội, được thực hiện bằng nhiều
8 hình thức, phương thức và các biện pháp khác nhau. Có thể thấy rõ bản chất của BHXH là nhằm bảo vệ cho các thành viên của xã hội trước mọi biến cố xã hội bất lợi. BHXH thể hiện chủ nghĩa nhân văn cao đẹp: mọi người trong xã hội với tư cách là một công dân, họ phải được đảm bảo mọi mặt để phát huy đầy đủ những khả năng của mình, không phân biệt địa vị xã hội, chủng tộc, tôn giáo... đều bình đẳng về BHXH. Hai là, BHXH là một công cụ để quản lý xã hội, là sự bảo đảm của Nhà nước để ổn định đời sống cho người tham gia BHXH và an toàn xã hội, thúc đẩy sản xuất phát triển. Đồng thời đây là quá trình phân phối lại thu nhập xã hội. BHXH được coi là một chính sách xã hội quan trọng, song hành cùng với chính sách kinh tế, nhằm bảo đảm đời sống vật chất và tinh thần cho mọi người lao động, chống các tệ nạn xã hội, góp phần tăng thu nhập, thúc đẩy sản xuất phát triển. Với tư cách là công cụ để quản lý xã hội, Nhà nước quy định quyền và trách nhiệm giữa các bên tham gia BHXH, đặc biệt mối quan hệ giữa người lao động và người sử dụng lao động; yêu cầu người sử dụng lao động phải thực hiện những cam kết, đảm bảo điều kiện làm việc, nhu cầu đời sống vật chất và tinh thần cho người lao động, trong đó có nhu cầu cơ bản về tiền lương, tiền công, chăm sóc sức khoẻ khi bị ốm đau, tai nạn... Đây là những ràng buộc mang tính nguyên tắc và thông qua đó Nhà nước thực hiện quản lý nhà nước về BHXH. BHXH dựa trên sự đóng góp của các bên tham gia, gồm người lao động, người sử dụng lao động và Nhà nước trong một số trường hợp, thực chất quỹ BHXH là quỹ của người lao động tiết kiệm được, bất luận trong hoàn cảnh nào Nhà nước phải đứng sau hỗ trợ, duy trì, bảo toàn để thực hiện các chế độ trợ cấp cho người lao động, nếu không thì xã hội sẽ mất ổn định, kinh tế sẽ trì trệ. Ngược lại, nếu quỹ BHXH được hình thành và phát triển lớn mạnh sẽ có khoản nhàn rỗi để đầu tư trở lại giúp cho sản xuất phát triển.
9 BHXH là quá trình phân phối lại thu nhập xã hội. Đây là quá trình phân phối lại theo hướng có lợi cho người tham gia BHXH khi gặp phải rủi ro trong lao động sản xuất và đời sống xã hội, vì chính việc tổ chức thu, chi BHXH là quá trình thực hiện phân phối lại thu nhập: Thu BHXH dựa trên cơ sở mức tiền lương, tiền công do Nhà nước quy định và mỗi người tham gia có một mức đóng BHXH khác nhau tương ứng với mức tiền lương, tiền công đó; hàng năm Nhà nước còn trích một khoản nhất định từ Ngân sách để hỗ trợ quỹ BHXH. Chi BHXH là việc trả tiền cho người có nhu cầu phát sinh về BHXH dựa trên mức đóng và thời gian đóng BHXH trong chế độ dài hạn, nhưng trong chế độ ngắn hạn thì không dựa trên nguyên tắc này mà có sự chia sẻ giữa người khoẻ cho người ốm, người trẻ cho người già. 1.1.3. Vai trò của bảo hiểm xã hội BHXH thay thế hoặc bù đắp một phần thu nhập của NLĐ tham gia BHXH khi họ bị mất hoặc giảm thu nhập do mất khả năng lao động hoặc mất việc làm. Đây là chức năng cơ bản nhất của BHXH, nó quyết định nhiệm vụ tính chất và cơ chế tổ chức của BHXH. BHXH tiến hành phân phối và phân phối lại thu nhập giữa những người tham gia BHXH. Các bên tham gia BHXH đều phải tham gia đóng góp vào quỹ BHXH. Quỹ này dùng để trợ cấp cho một số người tham gia BHXH khi bị giảm hoặc bị mất thu nhập. Theo quy luật “Số đông bù số ít” BHXH thực hiện phân phối lại thu nhập theo chiều dọc và chiều ngang. Thực hiện chức năng này BHXH góp phần thực hiện công bằng xã hội. BHXH góp phần kích thích NLĐ hăng hái lao động sản xuất, góp phần nâng cao năng suất lao động cá nhân và năng suất lao động xã hội. NLĐ khi bị đau, thai sản, tai nạn lao động, về già đã có BHXH trợ cấp thay thế nguồn thu nhập bị mất. Do đó cuộc sống của họ và gia đình họ luôn được bảo đảm, tạo cho NLĐ luôn yên tâm làm việc.