Luận văn Thạc sĩ Thông tin - Thư viện: Điểm truy cập tại các thư viện đại học trên địa bàn Hà Nội

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:83

Thêm vào BST

Báo xấu

20
lượt xem 5
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Nghiên cứu này hướng tới chỉ ra những ưu - nhược điểm trong quá trình tổ chức các điểm truy cập nhằm đưa ra những giải pháp nâng cao hiệu quả của công tác này, hỗ trợ tốt hơn cho việc học tập và nghiên cứu khoa học của cán bộ và sinh viên các trường đại học. Mời các bạn tham khảo!

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Thông tin - Thư viện: Điểm truy cập tại các thư viện đại học trên địa bàn Hà Nội

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN ---------------------------------- TRẦN ĐỨC HÒA ĐIỂM TRUY CẬP THÔNG TIN TẠI CÁC THƯ VIỆN ĐẠI HỌC TRÊN ĐỊA BÀN HÀ NỘI LUẬN VĂN THẠC SĨ THÔNG TIN - THƯ VIỆN Hà Nội - 2015
ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN TRẦN ĐỨC HÒA ĐIỂM TRUY CẬP THÔNG TIN TẠI CÁC THƯ VIỆN ĐẠI HỌC TRÊN ĐỊA BÀN HÀ NỘI LUẬN VĂN THẠC SĨ THÔNG TIN – THƯ VIỆN Chuyên ngành: Khoa học Thư viện Mã số: 603220 Người hướng dẫn khoa học: TS. Nguyễn Viết Nghĩa XÁC NHẬN HỌC VIÊN ĐÃ CHỈNH SỬA THEO GÓP Ý CỦA HỘI ĐỒNG Giáo viên hướng dẫn Chủ tịch Hội đồng chấm Luận văn TS. Nguyễn Viết Nghĩa PGS.TS. Trần Thị Minh Nguyệt
XÁC NHẬN CỦA HỘI ĐỒNG BẢO VỆ LUẬN VĂN Luận văn đã được tác giả bổ sung, chỉnh sửa theo Quyết nghị của Hội đồng chấm luận văn thạc sỹ chuyên ngành Khoa học Thư viện gồm những nội dung sau: - Phân tích kỹ hơn các yếu tố ảnh hưởng ở chương 2 - Phân tích sâu hơn các giải pháp - Hoàn chỉnh các lỗi hình thức CHỦ TỊCH HỘI ĐỒNG PGS.TS. Trần Thị Minh Nguyệt
LỜI CAM ĐOAN Tôi cam đoan đây là công trình nghiên cứu riêng của tôi. Các số liệu, kết quả nêu trong luận văn là trung thực và chưa từng được công bố trong bất cứ công trình nào trước đó. Tôi xin hoàn toàn chịu trách nhiệm về sản phẩm của mình. Tác giả Trần Đức Hòa
LỜI CẢM ƠN Để hoàn thành đề tài luận văn “Điểm truy cập tại các thư viện đại học trên địa bàn Hà Nội” tác giả đã nhận được sự giúp đỡ và hướng dẫn của nhiều tập thể và cá nhân. Trước hết, tác giả xin gửi lời cảm ơn chân thành đến Ban Lãnh đạo Nhà trường cùng các Quý thầy cô giảng dạy chuyên ngành Thông tin – Thư viện tại trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn đã tận tình giảng dạy, truyển đạt kiến thức và tạo điều kiện cho tác giả trong suốt thời gian học tập và nghiên cứu đề tài. Đặc biệt, tác giả xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc đến giáo viên hướng dẫn, TS. Nguyễn Viết Nghĩa, người đã tận tình hướng dẫn và động viên giúp đỡ trong quá trình tác giả thực hiện và hoàn thành Luận văn. Xin trân trọng cảm ơn các đồng nghiệp đã tạo mọi điều kiện thuận lợi cho tác giả có thể hoàn thành tốt Luận văn. Tác giả xin cảm ơn gia đình, bạn bè, người thân đã luôn bên cạnh động viên, khích lệ tác giả trong suốt quá trình học tập cũng như nghiên cứu Luận văn. Xin chân thành cảm ơn! Tác giả Trần Đức Hòa
MỤC LỤC DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT ..........................................................................4 MỞ ĐẦU ...........................................................................................................5 1. TÍNH CẤP THIẾT CỦA ĐỀ TÀI .........................................................................5 2. TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU ...............................................................................6 3. MỤC ĐÍCH VÀ NHIỆM VỤ NGHIÊN CỨU .........................................................7 4. GIẢ THUYẾT NGHIÊN CỨU ............................................................................8 5. ĐỐI TƢỢNG VÀ PHẠM VI NGHIÊN CỨU ..........................................................8 6. PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU .........................................................................8 7. Ý NGHĨA KHOA HỌC VÀ ỨNG DỤNG CỦA ĐỀ TÀI ...........................................9 8. DỰ KIẾN KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU....................................................................9 9. CẤU TRÚC LUẬN VĂN:............................................................................... 10 CHƢƠNG 1: VẤN ĐỀ CHUNG VỀ ĐIỂM TRUY CẬP THÔNG TIN TẠI CÁC THƢ VIỆN ĐẠI HỌC TRÊN ĐỊA BÀN HÀ NỘI .................. 11 1.1. KHÁI NIỆM CƠ BẢN ................................................................................ 11 1.1.1. Khái niệm điểm truy cập ................................................................ 11 1.1.2. Điểm truy cập thông tin trong hoạt động thư viện ........................ 11 1.2. VAI TRÒ CỦA ĐIỂM TRUY CẬP THÔNG TIN TRONG HOẠT ĐỘNG THƢ VIỆN .. 13 1.2.1. Đối với việc tổ chức thông tin ........................................................ 13 1.2.2. Đối với việc tra cứu tìm tin ............................................................ 14 1.3. CÁC YẾU TỐ ẢNH HƢỞNG ĐẾN CHẤT LƢỢNG CÁC ĐIỂM TRUY CẬP THÔNG TIN .................................................................................................... 15 1.3.1. Chính sách của thư viện................................................................. 15 1.3.2. Công cụ tạo dựng điểm truy cập và các chuẩn nghiệp vụ ............. 16 1.3.3. Trình độ chuyên gia ....................................................................... 17 1.3.4. Quy trình tổ chức tạo lập và sử dụng điểm truy cập ..................... 18 1.3.5. Hạ tầng công nghệ thông tin.......................................................... 19 1.3.6. Trình độ người sử dụng điểm truy cập thông tin ........................... 20 1
1.4. CÁC TIÊU CHÍ ĐÁNH GIÁ CHẤT LƢỢNG ĐIỂM TRUY CẬP THÔNG TIN ........ 21 1.4.1. Tính chính xác ................................................................................ 21 1.4.2. Tính đầy đủ .................................................................................... 22 1.4.3. Tính tiện lợi .................................................................................... 23 1.4.4. Tính phù hợp .................................................................................. 25 1.4.5. Tính hiện đại .................................................................................. 26 1.5. KHÁI QUÁT VỀ CÁC THƢ VIỆN ĐẠI HỌC TRÊN ĐỊA BÀN HÀ NỘI .............. 27 1.5.1. Khái quát về nguồn lực thông tin của các thư viện đại học .......... 27 1.5.2. Đặc điểm người dùng tin ............................................................... 28 1.5.3. Đặc điểm nhu cầu tin ..................................................................... 29 CHƢƠNG 2: THỰC TRẠNG ĐIỂM TRUY CẬP THÔNG TIN TẠI CÁC THƢ VIỆN ĐẠI HỌC TRÊN ĐỊA BÀN HÀ NỘI........................... 34 2.1. CÁC ĐIỂM TRUY CẬP THÔNG TIN CỦA CÁC THƢ VIỆN ĐẠI HỌC TRÊN ĐỊA BÀN HÀ NỘI ........................................................................................... 34 2.1.1. Tên tác giả...................................................................................... 34 2.1.2. Nhan đề .......................................................................................... 36 2.1.3. Các yếu tố xuất bản ....................................................................... 37 2.1.4. Ký hiệu phân loại ........................................................................... 38 2.1.5. Từ khóa .......................................................................................... 39 2.1.6. Chủ đề ............................................................................................ 40 2.2. CÁC CÔNG CỤ HỖ TRỢ TRONG VIỆC TẠO DỰNG CÁC ĐIỂM TRUY CẬP THÔNG TIN .................................................................................................... 41 2.2.1. Bảng phân loại tài liệu................................................................... 41 2.2.2. Bộ từ khóa ...................................................................................... 42 2.2.3. Bảng đề mục chủ đề ....................................................................... 44 2.2.4. Quy tắc biên mục ........................................................................... 45 2
2.3. ĐÁNH GIÁ CHẤT LƢỢNG TỔ CHỨC CÁC ĐIỂM TRUY CẬP THÔNG TIN TẠI CÁC THƢ VIỆN ĐẠI HỌC TRÊN ĐỊA BÀN HÀ NỘI ............................................. 46 2.3.1. Chính xác ....................................................................................... 46 2.3.2. Đầy đủ ............................................................................................ 49 2.3.3. Tiện lợi ........................................................................................... 51 2.3.4. Phù hợp .......................................................................................... 53 2.3.5. Hiện đại .......................................................................................... 55 2.4. ĐÁNH GIÁ THỰC TRẠNG TỔ CHỨC ĐIỂM TRUY CẬP THÔNG TIN TẠI CÁC THƢ VIỆN ĐẠI HỌC TRÊN ĐỊA BÀN HÀ NỘI: ............................................ 56 2.4.1. Ưu điểm .......................................................................................... 56 2.4.2. Hạn chế .......................................................................................... 57 2.4.3. Nguyên nhân .................................................................................. 58 CHƢƠNG 3: GIẢI PHÁP NÂNG CAO CHẤT LƢỢNG & HIỆU QUẢ TỔ CHỨC ĐIỂM TRUY CẬP TẠI CÁC THƢ VIỆN ĐẠI HỌC TRÊN ĐỊA BÀN HÀ NỘI ............................................................................ 59 3.1. CÁC GIẢI PHÁP NÂNG CAO CHẤT LƢỢNG ĐIỂM TRUY CẬP ....................... 59 3.1.1. Kiểm soát tính nhất quán cho hệ thống điểm truy cập ..................... 59 3.1.2. Nâng cao trình độ cán bộ xử lý tài liệu - tạo dựng điểm truy cập ... 60 3.2. CÁC GIẢI PHÁP NÂNG CAO HIỆU QUẢ SỬ DỤNG CÁC ĐIỂM TRUY CẬP ...... 60 3.2.1. Mở rộng các điểm truy cập hiện đại .............................................. 60 3.2.2. Đào tạo người dùng tin .................................................................. 63 KẾT LUẬN .................................................................................................... 66 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO .................................................... 67 PHỤ LỤC 1: DANH MỤC CÂU HỎI DÀNH CHO NGƢỜI DÙNG TIN ........ 71 PHỤ LỤC 2: DANH MỤC CÁC THƢ VIỆN ĐẠI HỌC ĐƢỢC KHẢO SÁT TRỰC TUYẾN ........................................................................................................ 74 3
DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT STT Thuật ngữ Thuật ngữ đầy đủ Ý nghĩa viết tắt Quy tắc biên mục 1. AACR Anglo-America Cataloging Rule Anh - Mỹ Khung phân loại thập 2. DDC Dewey Decimal Classification tiến Dewey Functional requirements for Các yêu cầu chức năng 3. FRBR bibliographic records cho biểu ghi thƣ mục International federation of Hiệp hội thƣ viện 4. IFLA library associations and thế giới institutions Bảng đề mục chủ đề Library Congress Subject 5. LCSH của Thƣ viện quốc hội Heading Mỹ Khổ mẫu biên mục 6. MARC Machine Readable Cataloging đọc máy Mục lục công cộng 7. OPAC Online Public Access Cataloge truy cập trực tuyến 4
MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Điểm truy cập là phƣơng tiện để ngƣời dùng tin tiếp cận với biểu ghi thƣ mục của tài liệu, nhờ đó tìm kiếm đƣợc tài liệu, thỏa mãn nhu cầu tin. Việc tổ chức các điểm truy cập (bao gồm cả hình thức và nội dung) ngày nay gắn liền với phần mềm quản trị và đặc biệt là hệ thống các công cụ trực tuyến mà cơ quan thông tin - thƣ viện sử dụng nhƣ website, OPAC hay mạng xã hội Facebook. Đảng và Nhà nƣớc đã xác định phát triển giáo dục, trong đó có giáo dục đại học là quốc sách hàng đầu nhằm nâng cao dân trí, đào tạo nhân lực, bồi dƣỡng nhân tài đồng thời tạo điều kiện cho các cơ sở giáo dục tổ chức nghiên cứu, ứng dụng, phổ biến khoa học, công nghệ; kết hợp đào tạo với nghiên cứu khoa học. Khả năng tiếp cận nguồn tài nguyên thông tin khoa học đóng một vai trò không nhỏ trong việc thực hiện nhiệm vụ này. Nói cách khác, cần có những hệ thống điểm truy cập đƣợc tổ chức tốt phục vụ cho những đối tƣợng ngƣời dùng có nhu cầu tin đa dạng và phức tạp trong môi trƣờng đại học. Google và các máy tìm tin trực tuyến cùng với những tiện ích không thể phủ nhận của chúng khiến ngƣời dùng tin có xu hƣớng lãng quên các tài nguyên thƣ viện và các bộ máy tra cứu đi kèm. Tình trạng này thƣờng đƣợc lí giải dựa trên sự hạn chế của vốn tài liệu thƣ viện hay văn hóa đọc của giới trẻ. Tuy nhiên, cần có một nghiên cứu nhìn nhận lại chính xác khả năng của các thƣ viện trong việc mang các điểm truy cập mà mình tạo ra tới cho ngƣời dùng tin - điều mà các đối trọng kể trên hiện đang làm rất tốt. Nghiên cứu phƣơng thức tổ chức điểm truy cập tại các thƣ viện đại học chính là giải quyết những vấn đề còn tồn tại giữa tính đa dạng, phức tạp của nhu cầu tin với năng lực của hệ thống điểm truy cập. 5
2. Tình hình nghiên cứu Các vấn đề về điểm truy cập hầu hết đã đƣợc nghiên cứu và tổng kết, tuy nhiên, do đặc thù của các loại điểm truy cập rất khác nhau nên không có nhiều nghiên cứu nhìn nhận “điểm truy cập” nhƣ một đối tƣợng nghiên cứu đầy đủ mà chỉ tập trung vào một loại hình nhất định nào đó. Có 07 Luận văn Thạc sỹ chuyên ngành Thƣ viện đã nghiên cứu các vấn đề có liên quan đến điểm truy cập và phƣơng thức tổ chức điểm truy cập, trong đó: 02 Luận văn nghiên cứu lý thuyết về điểm truy cập với phạm vi áp dụng rộng [1], [2]. Tuy nhiên, điểm truy cập đƣợc nhắc đến trong hai tài liệu này chỉ đƣợc nhìn nhận ở các dạng cụ thể là từ khóa và chủ đề. 04 Luận văn đề cập tới vấn đề điểm truy cập tại các thƣ viện đại học [3], [4], [5], [6], cũng giống nhƣ ở trên, các luận văn này đều chỉ xem xét một dạng điểm truy cập cụ thể (từ khóa, ký hiệu phân loại) 01 Luận văn khảo sát vấn đề điểm truy cập từ khóa tại thƣ viện hàng đầu trong hệ thống thƣ viện công cộng Việt Nam: Thƣ viện Quốc gia Việt Nam [7]. Về cơ bản, các luận văn này đã xem xét các loại hình điểm truy cập dƣới nhiều góc độ, ở nhiều phạm vi, sử dụng nhiều phƣơng pháp khác nhau. Tuy nhiên, các nghiên cứu trong nƣớc hiện chỉ mới đề cập tới các nội dung liên quan đến kĩ thuật tạo dựng các loại điểm truy cập mà chƣa bàn tới việc làm thế nào để mang các điểm truy cập này tới cho ngƣời dùng tin một cách hiệu quả, nhanh chóng. Trên thế giới, ngoài những nghiên cứu về kĩ thuật tạo dựng điểm truy cập, việc tổ chức hệ thống điểm truy cập bằng các công cụ hiện đại cũng rất đƣợc quan tâm. Mối liên kết của các website trƣờng đại học với website thƣ viện 6
[8], cách thức xây dựng giao diện cho các website này [9], phiên bản web dành cho các thiết bị di động [10], chức năng xếp hạng và gợi ý kết quả tìm kiếm [11] hay thậm chí là việc sử dụng mạng xã hội facebook [12] đều có thể góp phần vào việc tổ chức hệ thống điểm truy cập và tạo ra các gợi ý truy cập cho ngƣời dùng tin. Có thể thấy rằng vẫn cần có một nghiên cứu với góc nhìn tổng hợp về điểm truy cập nhƣ một khái niệm thống nhất và tập trung vào các giải pháp nhằm nâng cao hiệu quả sử dụng chúng song song với việc hoàn thiện quá trình tạo dựng. Trong phạm vi một luận văn thạc sỹ, nghiên cứu này sẽ vận dụng góc nhìn ấy để tìm hiểu và đƣa ra những giải pháp về phƣơng thức tổ chức điểm truy cập ở các cơ quan thông tin - thƣ viện trong các trƣờng đại học, một môi trƣờng đòi hỏi cao về năng lực tiếp cận tài nguyên thông tin. Đây hoàn toàn là một ý tƣởng mới trong nghiên cứu khoa học thông tin - thƣ viện. 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu Nghiên cứu này hƣớng tới chỉ ra những ƣu - nhƣợc điểm trong quá trình tổ chức các điểm truy cập nhằm đƣa ra những giải pháp nâng cao hiệu quả của công tác này, hỗ trợ tốt hơn cho việc học tập và nghiên cứu khoa học của cán bộ và sinh viên các trƣờng đại học. - Nghiên cứu lý thuyết chung về điểm truy cập và phƣơng thức tổ chức điểm truy cập. - Khảo sát phƣơng thức tổ chức điểm truy cập và hiệu quả của công tác này tại một số thƣ viện đại học cụ thể. - Phân tích các ƣu - nhƣợc điểm và đƣa ra giải pháp nâng cao hiệu quả đối với phƣơng thức tổ chức điểm truy cập tại các thƣ viện đã khảo sát. 7
4. Giả thuyết nghiên cứu Hiệu quả của việc tiếp cận tài liệu thƣ viện tại các trƣờng đại học trên địa bàn Hà Nội đang bị hạn chế bởi phƣơng thức tổ chức hệ thống điểm truy cập. 5. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu Đối tƣợng nghiên cứu: Phƣơng thức tổ chức hệ thống điểm truy cập thông tin tại các thƣ viện đại học, bao gồm: - Các loại điểm truy cập đƣợc sử dụng - Chất lƣợng của các điểm truy cập (thể hiện qua việc kiểm soát tính nhất quán) - Hiệu quả sử dụng các điểm truy cập - Các công cụ hỗ trợ và gợi ý truy cập Phạm vi: - Không gian: địa bàn thành phố Hà Nội - Thời gian: Năm 2015 6. Phƣơng pháp nghiên cứu Cách tiếp cận: Coi điểm truy cập nhƣ một khái niệm thống nhất và tập trung vào các giải pháp nhằm nâng cao hiệu quả sử dụng chúng song song với việc hoàn thiện quá trình tạo dựng Phƣơng pháp nghiên cứu, kỹ thuật sử dụng: + Nghiên cứu tài liệu + Quan sát + Điều tra bằng bảng hỏi: sử dụng 200 phiếu điều tra trực tuyến để thu thập ý kiến của sinh viên các trƣờng đại học trên địa bàn Hà Nội 8
+ Thực nghiệm trực tuyến: khảo sát website trƣờng, website thƣ viện, OPAC và facebook của 45 trƣờng đại học trên địa bàn Hà Nội (Dựa theo danh sách của trang thông tin tuyển sinh [13]) 7. Ý nghĩa khoa học và ứng dụng của đề tài - Về mặt khoa học. Tổng kết lý thuyết về điểm truy cập và phƣơng thức tổ chức điểm truy cập, mở rộng phạm vi đối tƣợng và hình thức của các yếu tố nhận diện tài liệu, khái quát hoá để có đƣợc cái nhìn toàn diện về vấn đề: + Thống nhất nhiều khái niệm từ trƣớc đến nay còn nằm tản mạn, bị cô lập với nhau trong quá trình nghiên cứu. + Rút ra đƣợc những giải pháp tổng thể cho phƣơng thức tạo lập và tổ chức đối tƣợng này. - Về mặt ứng dụng: Kết quả của nghiên cứu này sẽ đƣợc sử dụng làm tƣ liệu giảng dạy để đóng góp cho bài giảng của các môn học: Biên mục hiện đại, Phần mềm tích hợp quản trị Thông tin - Thƣ viện, Tra cứu tin trong hoạt động Thông tin - Thƣ viện Kết quả của nghiên cứu này sẽ là cơ sở để hoàn thiện và nâng cao hiệu quả cho việc tổ chức điểm truy cập tại các thƣ viện đại học đƣợc khảo sát nói riêng, cũng nhƣ toàn bộ hệ thống thƣ viện đại học ở Việt Nam nói chung. 8. Dự kiến kết quả nghiên cứu - 01 Bài báo khoa học về điểm truy cập - 01 Báo cáo kết quả nghiên cứu đề tài “Tổ chức điểm truy cập thông tin tại các thƣ viện đại học trên địa bàn Hà Nội” 9
9. Cấu trúc luận văn: Ngoài lời nói đầu, kết luận, danh mục tài liệu tham khảo và phụ lục, cấu trúc luận văn bao gồm 3 chƣơng: Chương 1: Tổ chức điểm truy cập trong hoạt động thông tin - thư viện Chương 2: Thực trạng tổ chức điểm truy cập tại một số thư viện đại học trên địa bàn Hà Nội Chương 3: Giải pháp nâng cao hiệu quả của phương thức tổ chức điểm truy cập tại một số thư viện đại học trên địa bàn Hà Nội 10
CHƢƠNG 1: VẤN ĐỀ CHUNG VỀ ĐIỂM TRUY CẬP THÔNG TIN TẠI CÁC THƢ VIỆN ĐẠI HỌC TRÊN ĐỊA BÀN HÀ NỘI 1.1. Khái niệm cơ bản 1.1.1. Khái niệm điểm truy cập Trong lĩnh vực tìm kiếm thông tin, “điểm truy cập” đƣợc hiểu là một cơ chế giúp ngƣời dùng tin tìm thấy đƣợc tài liệu mình cần. Điểm truy cập có thể là một cái tên, một từ khóa hay một tập hợp các từ, cũng có thể đƣợc mã hóa theo ký tự chữ cái, số hay chữ số. Tóm lại, điểm truy cập là một khái niệm đƣợc mã hóa để trở thành chìa khóa cho việc tìm kiếm. Mỗi loại siêu dữ liệu có những quy tắc riêng để xác định đểm truy cập, những quy tắc này phần lớn đều dựa trên những nguyên lý giống nhau [14, 213]. Các vấn đề về điểm truy cập hầu hết đã đƣợc nghiên cứu và tổng kết, tuy nhiên, do đặc thù của các loại điểm truy cập rất khác nhau nên không có nhiều nghiên cứu nhìn nhận “điểm truy cập” nhƣ một đối tƣợng nghiên cứu đầy đủ mà chỉ tập trung vào một loại hình nhất định nào đó. 1.1.2. Điểm truy cập thông tin trong hoạt động thư viện Từ trƣớc đến nay, chúng ta vốn chỉ quen với những khái niệm nhƣ “tiêu đề đề mục”, “tiêu đề mô tả”, “dẫn từ”, “chỉ mục”. Đây đều là những khái niệm thể hiện những yếu tố thông tin đặc biệt đƣợc trích xuất từ bản thân tài liệu thƣ viện có khả năng giúp cho ngƣời dùng tin định vị và tìm đến đƣợc tài liệu đó. Các khái niệm này - tạm gọi là các yếu tố nhận diện tài liệu, thƣờng xuất hiện tản mạn do có những đặc tính riêng tƣơng đối rõ nét: “Tiêu đề đề mục” hay trƣớc đây là “đề mục chủ đề” hoặc “tiêu đề chủ đề” là khái niệm chỉ bao hàm yếu tố nội dung của tài liệu. 11
“Chỉ mục” - khái niệm thƣờng đi kèm với một thao tác kỹ thuật: định chỉ mục (indexing), thậm chí chƣa đƣợc làm rõ nghĩa hoàn toàn, thƣờng ám chỉ việc tạo ra các yếu tố nhận diện về mặt nội dung, nhƣng đôi khi lại bao hàm cả các yếu tố về mặt hình thức. “Tiêu đề mô tả” là khái niệm gắn liền với hình ảnh phiếu mô tả thƣ mục và đƣợc mặc định là các yếu tố về mặt hình thức của tài liệu (tác giả, nhan đề). Khái niệm “Dẫn từ” có phần bao quát hơn nhƣng thực tế lại không đƣợc sử dụng một cách phổ biến. Bên cạnh đó, trong khái niệm này lại có sự phân chia nhỏ hơn và còn gây nhiều tranh cãi: dẫn từ chính/dẫn từ phụ. Thậm chí, việc nhận diện tài liệu và truy cập đến tài liệu đôi khi cũng đƣợc phân biệt, tách bạch và đƣợc cho là có sự thay thế lẫn nhau trong xu thế phát triển của thời đại [15]. Gần đây, trên thế giới, ngƣời ta đã bắt đầu sử dụng thuật ngữ “yếu tố nhận diện tài liệu” (Textual Identifiers/Work Identifiers) để nói về tất cả những khái niệm trên [15]. Hệ thống kiểm soát các đề mục, dẫn từ truyền thống của chúng ta thực chất chính là một hệ thống các yếu tố nhận diện. Đề mục truyền thống đƣợc hiểu là việc nhận diện một cách độc nhất và đơn nghĩa một thực thể thƣ mục - trong yêu cầu của FRBR, một thực thể FRBR ở dạng nào đó (Tác phẩm, biểu hiện, biểu thị, tài liệu, cá nhân, cơ quan, chủ đề,…) Việc cấu trúc đề mục thực ra là việc cấu trúc yếu tố nhận diện cho một trong những thực thể đó. Nhƣ vậy, nhận diện và truy cập hay định vị tài liệu phải là cùng một quá trình, cùng một vấn đề [16]. Theo cách hiểu của Nguyên tắc biên mục quốc tế 2009 thì điểm truy cập là những hình thức có kiểm soát hoặc những hình thức khác của tên cho những thực thể là cá nhân, dòng họ, tập thể, tác phẩm, biểu hiện, biểu thị, tài liệu, khái niệm, đối tƣợng, sự kiện, và địa điểm. Những hình thức có kiểm 12
soát và những hình thức khác này đƣợc đƣa vào biểu ghi kiểm soát nhất quán và cùng lúc vừa là điểm truy cập trong biểu ghi thƣ mục, vừa tạo ra mối liên hệ phục vụ cho truy cập bổ sung. Tuyên bố này thay thế và mở rộng phạm vi của Nguyên tắc Pari (“Tuyên bố về Nguyên tắc” đƣợc thông qua tại Hội nghị Quốc tế về Nguyên tắc Biên mục năm 1961) từ việc chỉ áp dụng cho các tác phẩm văn bản sang cho mọi dạng tài liệu và từ việc chỉ liên quan đến lựa chọn và hình thức của phiếu thƣ mục sang mọi khía cạnh của dữ liệu thƣ mục và dữ liệu kiểm soát nhất quán đƣợc sử dụng trong các mục lục thƣ viện [17]. 1.2. Vai trò của điểm truy cập thông tin trong hoạt động thƣ viện 1.2.1. Đối với việc tổ chức thông tin Các biểu ghi thƣ mục sẽ cung cấp những điểm truy cập đại diện cho tên tác giả, tên tài liệu, tên các chủ đề, v.v. do cán bộ biên mục chọn lựa và đƣa vào các trƣờng tƣơng ứng. Các điểm truy cập này cần đƣợc thể hiện nhất quán từ biểu ghi này sang biểu ghi khác hoặc trong mối liên hệ với một thuật ngữ đƣợc lựa chọn làm đặc trƣng cho tác giả cá nhân, tập thể hay khái niệm dùng để truy cập [18, VIII]. Ngoài một số ít tồn tại độc lập, đa phần các nguồn tin có nhiều dạng quan hệ với các nguồn tin khác. Một nguồn tin có thể có tác giả chính là ngƣời cũng tạo ra nhiều nguồn tin khác, nó cũng có thể cùng đƣợc xuất bản hoặc cùng nằm trong một bộ tùng thƣ với những tài liệu khác. Đó có thể là các biểu thị của một tác phẩm nhƣng dƣới nhiều dạng và hình thức khác nhau, có thể có nội dung kiến thức cùng hoặc tƣơng tự nhƣ nội dung của các nguồn tin khác hoặc có thể là dạng chuyển thể của nguồn tin khác. Đó có thể là phần giải thích cho một công trình, tác phẩm khác hoặc là phần phụ trƣơng, phần tiếp theo của một nguồn tin khác. Cũng có thể đó là một phần của nguồn tin lớn hơn hoặc ngƣợc lại, là một thực thể phức hợp bao gồm nhiều tác phầm 13
nhỏ hơn. Thậm chí, đó có thể là dạng trình diễn của một tác phẩm đã xuất hiện dƣới dạng văn bản. Việc tổ chức tài liệu phục vụ tra cứu thành công là dựa trên việc xác định đúng các mối liên quan đặc trƣng đó và việc tìm tin sẽ đƣợc cải thiện nếu các mối liên hệ này đƣợc làm sáng tỏ [18, VIII]. Để làm cho các mối quan hệ này trở nên rõ ràng, cần có một mô tả nhận diện tác phẩm và các công cụ kết nối nhƣ các tham chiếu [19]. 1.2.2. Đối với việc tra cứu tìm tin Nếu ngƣời dùng tin biết chắc chắn từ khóa hay tên tác giả đã đƣợc sử dụng để mô tả thì việc tìm tin sẽ dễ dàng thành công, nhƣng nếu không biết chắc chắn các thuật ngữ đó thì buộc phải phỏng đoán, khi đó, việc tra cứu tìm tin có thể thành công, cũng có thể không. Hầu hết các từ trong ngôn ngữ tự nhiên đều có nhiều hơn một nghĩa và hầu hết các nghĩa của từ đều sẽ có nhiều hơn một từ thể hiện. Nhiều nghiên cứu về tim tin đã chỉ ra rằng những ngƣời dùng tin khác nhau không cùng nghĩ đến một thuật ngữ khi tìm kiếm bằng một khái niệm, các tác giả không nhất thiết phải dùng cùng một tên hay một dạng bút danh trong suốt sự nghiệp của mình, nhiều ngƣời khác nhau trùng tên họ, các tác giả tập thể không nhất thiết dùng cùng một tên hay một hình thức tên duy nhất trên các tài liệu của họ trong quá trình cơ quan tổ chức đó hoạt động, nhiều cơ quan tổ chức có tên viết tắt giống nhau, và nhan đề của một tài liệu không phải bao giờ cũng giữ nguyên nhƣ trên bản gốc trong quá trình tái bản, sửa chữa, sản xuất lại, chuyển thể tác phẩm đó. Vì tất cả các lí do nói trên, các biểu ghi thƣ mục phải có các điểm truy cập và các điểm truy cập này cần phải đƣợc thể hiện nhất quán trong các biểu ghi khác nhau [18, VIII]. Hệ thống tìm tin thao tác trên các quan điểm cho rằng ngƣời dùng tin cần một tài liệu cụ thể nào đó có thể cũng cần những tài liệu khác liên quan đến 14
nó. Khi các mối liên hệ đƣợc mô tả đơn giản, hoặc không mô tả, ngƣời dùng tin có thể chỉ khám phá ra các mối quan hệ này một cách ngẫu nhiên. Các điểm truy cập cần phải làm các mối quan hệ này đƣợc thể hiện một cách rõ ràng [18, VIII]. 1.3. Các yếu tố ảnh hƣởng đến chất lƣợng các điểm truy cập thông tin 1.3.1. Chính sách của thư viện Có thể thấy rằng, tổ chức điểm truy cập có tầm ảnh hƣởng lớn đến hầu hết các hoạt động trong một cơ quan thông tin thƣ viện, từ bổ sung, xử lý, tổ chức - sắp xếp đến tra cứu - phục vụ. Chính vì thế, những chiến lƣợc, chính sách ở tầm vĩ mô có tác động không nhỏ đến công tác này. Tầm nhìn của những nhà lãnh đạo sẽ quyết định chất lƣợng của hệ thống điểm truy cập và hiệu quả của việc tổ chức: sử dụng những công cụ tạo lập và hỗ trợ nào, ứng dụng các chuẩn nghiệp vụ ra sao, đầu tƣ cho hạ tầng công nghệ thông tin đến đâu, v.v. Các nhà lãnh đạo của các cơ quan thông tin thƣ viện cũng cần nhận biết đƣợc ý nghĩa của việc xây dựng hệ thống điểm truy cập kèm theo các mô tả nhận diện và các tham chiếu nhằm kiểm soát tính nhất quán cho các thuật ngữ đƣợc sử dụng. Quan trọng hơn cả, trong thời đại ngày nay, truy cập phải đồng nghĩa với các tƣơng tác trực tuyến, hệ thống điểm truy cập đã xây dựng phải đƣợc mang đến với ngƣời dùng tin bằng các công cụ hiện đại và phổ thông nhƣ website, OPAC hay Facebook. Các công việc này có thể không nằm trong những đòi hỏi truyền thống về nghiệp vụ đối với một thƣ viện, nhƣng lại là khâu then chốt mang tính quyết định trong việc vận hành toàn bộ những khâu kĩ thuật trƣớc đó, và cần đƣợc đề cao đúng mức trong chính sách phát triển của mỗi cơ quan. 15