Luận văn Thạc sĩ Văn học: Nhận diện tiểu thuyết trinh thám Việt Nam

Chia sẻ: Minh Tú | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:150

Thêm vào BST

Báo xấu

38
lượt xem 5
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Mục đích nghiên cứu của đề tài là nhằm nhận diện tiểu thuyết trinh thám Việt Nam. Thế nhưng, muốn nhận diện tiểu thuyết trinh thám Việt Nam thì phải đặt nó trong thế so sánh với tiểu thuyết trinh thám thế giới, với những mẫu hình đã và đang phát triển ở các nước.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Văn học: Nhận diện tiểu thuyết trinh thám Việt Nam

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN TRẦN THANH HÀ Nhận diện tiểu thuyết trinh thám Việt Nam LUẬN VĂN THẠC SĨ VĂN HỌC VIỆT NAM HÀ NỘI, 2005
Mục lục Trang Đặt vấn đề 3 Chƣơng một: Quan niệm tiểu thuyết trinh thám Đặc trƣng thể loại I.1. Quan niệm tiểu thuyết trinh thám 6 I.2. Đặc trưng thể loại 11 I.2.1. Tội phạm là chất liệu cuộc sống của tiểu thuyết trinh thám 11 I.2.2. Thám tử có vai trò nhất định trong cốt truyện 13 I.2.3. Tính duy lý thuần túy và tính hiện thực 15 I.2.4. Cơ may của ngƣời đọc trong việc khám phá bí mật 18 Chƣơng hai: Lịch sử phát triển và các hình thức của tiểu thuyết trinh thám thế giới II.1. Tiểu thuyết trinh thám - sản phẩm của xã hội tiêu thụ phương Tây 20 II.2. Trinh thám cổ điển - mẫu hình đầu tiên và phổ biến nhất 29 II.3. Trinh thám đen - sự phơi bày "gương mặt đen" của xã hội phương Tây 34 II.4. Trinh thám chính trị và sự nở rộ sau thế chiến thứ hai 40 II.5. Trinh thám hiện đại và sự xâm nhập vào địa hạt của tiểu thuyết tâm lý 46 Chƣơng ba: Nhận diện tiểu thuyết trinh thám Việt Nam III.1. Vài nét về quá trình hình thành và phát triển của tiểu thuyết trinh thám Việt Nam 56 III.2. Thời kỳ đầu tiên: Phạm Cao Củng và Thế Lữ - sự ảnh 62 hưởng của trinh thám cổ điển phương Tây III.2.1. Trinh thám suy luận và trinh thám mạo hiểm của Phạm Cao Củng 62 III.2.2. Trinh thám lãng mạn của Thế Lữ 72 III.3. Tiểu thuyết tình báo - phản gián và nhu cầu nhận thức chiến tranh 75 III.3.1. Bối cảnh của tiểu thuyết tình báo - phản gián Việt Nam 76 2
III.3.2. Tiểu thuyết tình báo - phản gián và nhu cầu nhận thức chiến tranh 80 III.3.3. Tính tƣ liệu của tiểu thuyết tình báo - phản gián 84 III.3.4. Nhân vật điệp viên đƣợc chú trọng miêu tả về tâm lý 92 III.4. Tiểu thuyết vụ án, tiểu thuyết điều tra và tham vọng phân tích tâm lý - xã hội 97 III.4.1. Giới hạn thể loại và hoàn cảnh xã hội của tiểu thuyết vụ án, tiểu thuyết điều tra 97 III.4.2. Tiểu thuyết vụ án - hình thức phổ biến và sự ƣa thích miêu tả tâm lý 101 III.4.3. Tiểu thuyết điều tra - hình thức điển hình của tiểu thuyết trinh thám 108 III.4.3.1. Số lượng ít ỏi của tiểu thuyết điều tra 108 III.4.3.2. Nhân vật công an - tập thể được miêu tả ở phương diện bình thường 110 III.4.3.3. Một thế giới không có đàn bà - sự kết hợp giữa kỹ thuật trinh thám và phân tích tâm lý 116 Kết luận 119 Phụ lục 121 Tài liệu tham khảo 142 3
Đặt vấn đề Thế kỷ XX đã chứng kiến sự phát triển mạnh mẽ của thể loại tiểu thuyết trinh thám. Xã hội vật chất phát triển, nhu cầu giải trí ngày càng tăng cao, đã khiến cho tiểu thuyết trinh thám trở thành một thể loại ăn khách, và kéo theo nó là sự phát triển của các loại hình giải trí khác nhƣ điện ảnh, truyền hình, lấy phẩm chất trinh thám làm yếu tố quan trọng để chinh phục khán giả. Xuất bản sách trinh thám trở thành một công việc làm ăn phát đạt. ở các nƣớc phƣơng Tây, tiểu thuyết trinh thám đƣợc xuất bản thành những series, có số lƣợng hàng triệu bản và đƣợc tái bản liên tục, với những tên tuổi đã khẳng định nhƣ những thƣơng hiệu: trinh thám của Conan Doyle, của Agatha Christie, của Georges Simenon, Stanley Gardner, v.v. Việc bán sách trinh thám phát đạt đến nỗi mà vào dịp Giáng Sinh, trên nhiều đƣờng phố ngƣời ta đọc thấy những quảng cáo: “Một cuốn Agatha Christie cho ngày Giáng Sinh”… Nhiều hình tƣợng của tiểu thuyết trinh thám đƣợc tôn sùng và đƣợc đề cao, chẳng hạn thanh tra Maigret của Georges Simenon đƣợc tạc tƣợng ở Pháp và Hà Lan, tác giả thì trở thành viện sĩ Viện Hàn lâm Bỉ; Agatha Christie đƣợc nữ hoàng Anh phong là Lady, đƣợc tôn sùng là Nữ hoàng trinh thám trên khắp thế giới; Marinina đƣợc gọi là Nữ hoàng trinh thám ở Nga; Conan Doyle hay Dashiell Hammett có tên trong những bộ từ điển lớn; ở Mỹ có giải thƣởng Egar Poe là một giải thƣởng danh giá dành cho các nhà văn viết truyện trinh thám; ở châu Âu có “Câu lạc bộ trinh thám London”; có giải thƣởng Anthony, giải thƣởng Ellery Queen cho các tác phẩm trinh thám hay nhất ở Anh; có “Hiệp hội các nhà văn trinh thám quốc tế” mà Hữu Mai là nhà văn Việt Nam duy nhất có tên trong hiệp hội. Vƣợt khỏi biên giới quê hƣơng là các nƣớc phƣơng Tây, tiểu thuyết trinh thám đƣợc dịch in và phổ biến trong nhiều nƣớc khác nhau trên thế giới, ảnh hƣởng và làm xuất hiện nhiều xu hƣớng trinh thám mới tại các nƣớc đó. Ngày nay, ngƣời ta thấy sách trinh thám Nga, trinh thám Nhật và cả trinh thám Trung Quốc với những 4
câu chuyện về các gia tộc và các võ phái đậm màu sắc phƣơng Đông đang ngày càng đƣợc độc giả chú ý. Có đến một thế kỷ rƣỡi phát triển, rất ăn khách, có số lƣợng độc giả đông đảo hơn bất kỳ một thể loại văn học nào, song trong một thời gian dài, tiểu thuyết trinh thám chỉ đƣợc xem là văn học hạng hai, văn học đại chúng, là cận văn học. Đƣợc sự quan tâm của đại chúng, và trong số độc giả hâm mộ có nhiều nhà văn “đích thực” tên tuổi: Charles Dickens, Robert Louis Balfour Stevenson, Jorges Luis Borges…, nhƣng ngay từ đầu tiểu thuyết trinh thám rất ít gợi nên sự quan tâm của giới nghiên cứu. Mãi đến thập kỷ 1970, khi tiểu thuyết trinh thám phát triển ở đỉnh cao và nhu cầu đọc sách trinh thám trở thành một hiện tƣợng xã hội quan trọng, đặc biệt là sự ảnh hƣởng, xâm chiếm của thể loại này đối với văn chƣơng tiểu thuyết, các nhà nghiên cứu phƣơng Tây mới đặt vấn đề nghiên cứu tiểu thuyết trinh thám một cách sâu sắc. ở Pháp, Anh, Mỹ, Nga…, có rất nhiều công trình nghiên cứu về tiểu thuyết trinh thám. ở nhiều nƣớc, tiểu thuyết trinh thám đƣợc đƣa vào chƣơng trình ở bậc đại học. Thể loại trinh thám, rõ ràng đã đƣợc thừa nhận có một vị trí quan trọng trong văn học phƣơng Tây. ở Việt Nam, truyện trinh thám xuất hiện khá sớm, từ trƣớc 1945 với các tác giả Thế Lữ và Phạm Cao Củng, và ngay từ hồi đó nó đã rất đƣợc chú ý. Sau này, mặc dù có những đứt đoạn song tiểu thuyết trinh thám vẫn tiếp tục phát triển ở cả hai miền Nam - Bắc với những hình thức khác nhau. Đến thập niên 1990, do ảnh hƣởng của nền kinh tế mở cửa và giao lƣu văn hoá quốc tế, trên đất nƣớc ta cũng bùng nổ nhu cầu đọc sách trinh thám. Trong khoảng hơn hai mƣơi năm đã có hàng trăm tác phẩm trinh thám đƣợc dịch in. Và không chỉ là nhu cầu đọc sách trinh thám của nƣớc ngoài, ngƣời Việt ngày càng có nhu cầu đọc trinh thám Việt Nam. 30 năm sau khi chiến tranh kết thúc, chúng ta đã có một số lƣợng sách trinh thám “made in Vietnam” đáng kể. Ngày nay, nhiều nhà văn đã tham gia viết truyện trinh thám. Trong mấy năm gần đây, Bộ Công an kết hợp với Hội Nhà văn Việt Nam tổ chức nhiều cuộc vận động viết và xét nhiều giải thƣởng văn học về đề tài bảo vệ an ninh Tổ quốc và trật tự xã hội, trong đó lấy hình ảnh ngƣời chiến sĩ công an làm trung tâm, dù không nhấn mạnh vào thể loại tiểu thuyết trinh thám, nhƣng vô hình trung đây là một điều kiện để thể loại này phát triển, vì các tổng kết đã cho thấy, trong tổng số tác phẩm tham dự và tác phẩm đƣợc trao giải, tiểu thuyết trinh thám luôn chiếm một số lƣợng không nhỏ. 5
Mặc dù tiểu thuyết trinh thám chiếm một vị trí đáng kể trong số sách đƣợc đọc ở Việt Nam, song việc nghiên cứu nó nhƣ một thể loại văn học đến nay vẫn là một khoảng trống. Trong các giáo trình, trong các bộ từ điển văn học, tiểu thuyết trinh thám không hề đƣợc đề cập, cũng chƣa có một nghiên cứu nào ở trình độ thạc sĩ và tiến sĩ về thể loại này, có chăng là một vài bài báo, bài phát biểu đƣợc in rải rác trên các báo và tạp chí, trình bày trong các hội thảo của Bộ Công an. Gần đây, bộ Từ điển văn học mới nhất (Nhà xuất bản Thế giới, 2005) nhà văn Phạm Cao Củng đƣợc giới thiệu là tác gia trinh thám, nhƣng không có mục về tiểu thuyết trinh thám, trong khi có các mục về tiểu thuyết tâm lý, tiểu thuyết lịch sử… Khoảng trống trong nghiên cứu đối với thể loại, là lý do quan trọng để chúng tôi lựa chọn đề tài. Trong nhiều năm làm biên tập xuất bản, chúng tôi nhận thấy, tiểu thuyết trinh thám vẫn đang phát triển tiến tới những hình thức mới và trong tƣơng lai nó sẽ còn thu hút một khối lƣợng đông đảo độc giả, cũng nhƣ sẽ còn góp phần vào sự thịnh vƣợng của các loại hình giải trí khác nhƣ điện ảnh, truyền hình. Vì vậy, lựa chọn đề tài, âu cũng là một ích lợi cho công việc chúng tôi đang tiến hành. Mục đích của chúng tôi là nhằm nhận diện tiểu thuyết trinh thám Việt Nam. Thế nhƣng, muốn nhận diện tiểu thuyết trinh thám Việt Nam thì phải đặt nó trong thế so sánh với tiểu thuyết trinh thám thế giới, với những mẫu hình đã và đang phát triển ở các nƣớc. Bởi vậy, luận văn này, chính là một công trình văn học so sánh. Luận văn của chúng tôi đƣợc chia làm 3 chƣơng: Trong Chƣơng một chúng tôi cố gắng định hình khái niệm thể loại tiểu thuyết trinh thám; Chƣơng hai tập trung khái quát lịch sử của tiểu thuyết trinh thám thế giới với các hình thức phát triển của nó cho đến hiện tại; Chƣơng ba đi sâu phân tích những đặc điểm của tiểu thuyết trinh thám Việt Nam, trong cái nhìn so sánh với tiểu thuyết trinh thám thế giới. Những phƣơng pháp nghiên cứu chủ yếu mà chúng tôi sử dụng trong luận văn là lịch sử cụ thể và văn học so sánh. Đây là nghiên cứu đầu tiên (ở mức độ cao học) về thể loại văn học trinh thám ở trong nƣớc, vì vậy những ý kiến và phân tích của chúng tôi hẳn có nhiều chủ quan. Tuy nhiên chúng tôi hy vọng luận văn của mình có thể cung cấp đƣợc cho những ngƣời quan tâm những thông tin đáng kể về một thể loại đã và đang rất phát triển trên thế giới cũng nhƣ ở Việt Nam. 6
CHƢƠNG MỘT Quan Niệm tiểu thuyết trinh thám Đặc trưng thể loại Tiểu thuyết trinh thám, tiểu thuyết đen, tiểu thuyết giật gân… có rất nhiều tên gọi đƣợc dùng để chỉ chung các loại tiểu thuyết điều tra, tiểu thuyết vụ án, tiểu thuyết tội phạm. Trong tiếng Anh, những khái niệm tƣơng đƣơng detective novel - detective fiction (tiểu thuyết trinh thám) có rất nhiều: mystery novel, crime novel, suspense novel… ở đây, chúng tôi sử dụng khái niệm tiểu thuyết trinh thám, là khái niệm đƣợc dùng phổ biến. Vậy thế nào là tiểu thuyết trinh thám? Cái gì làm nên cốt lõi của thể loại trinh thám phân biệt với các thể loại khác nhƣ tiểu thuyết tâm lý, tiểu thuyết lịch sử,…? Sau đây chúng tôi sẽ đi vào một số vấn đề về quan niệm tiểu thuyết trinh thám và đặc trƣng thể loại của nó. I.1. Quan niệm tiểu thuyết trinh thám Khái niệm tiểu thuyết trinh thám đƣợc dùng để chỉ thể loại (genre) văn xuôi hƣ cấu đƣợc khai sinh bởi Edgar Allan Poe (1809-1849), nhà văn Mỹ, với bộ ba tác phẩm Vụ án đường Morgue, Lá thư bị mất và Bí mật của Marie Roget; sau đó đƣợc tiếp nối với Wilkie Collins, Arthur Conan Doyle, John Dicson Carr, Agatha Christie, Stanley Gardner v.v. Đó đều là những tiểu thuyết mang tính hiện thực, duy lý, kể về một vụ điều tra tội phạm, hay một cuộc truy tìm, săn đuổi hung thủ gây tội ác. Ban đầu tiểu thuyết trinh thám chỉ giới hạn trong loại truyện điều tra, hình sự, nhƣng khi có sự xuất hiện của loại tiểu thuyết gián điệp (spy novel - spy fiction) thì tiểu thuyết gián điệp cũng đƣợc nhiều nhà nghiên cứu coi là một cành nhánh của thể loại trinh thám. ở Anh - Mỹ, spy novel bằng với political thriller (trinh thám chính trị). 7
Edgar Poe, ngƣời khai sinh ra thể loại trinh thám, quan niệm tiểu thuyết trinh thám là một thể loại văn học duy lý, một trò chơi trí tuệ. Trong Vụ án đường Morgue và Lá thư bị mất ông miêu tả quá trình truy tìm thủ phạm của vụ giết hai mẹ con nhà L‟ Espanaye và vụ mất cắp lá thƣ nhƣ một quá trình “gỡ rối”, “một sự nhận dạng trí tuệ trong cách suy luận của chúng ta với cách suy luận của đối phương chúng ta” (63, tr.454), đó là một trò chơi cờ hoàn toàn trí tuệ, mà ngƣời chiến thắng là ngƣời “biết chơi chăm chú nhất”, biết phân tích giỏi “bước vào đầu óc địch thủ, đồng nhất với hắn và thường chỉ bằng nháy mắt là anh ta phát hiện ra cách độc nhất, một cách mà đôi khi đơn giản đến vô lý, là thu hút địch thủ vào một tính toán sai lầm” (63, tr.637). Trinh thám của Edgar Poe khuôn định trong những cốt truyện điều tra, nhân vật chính là thám tử (Charles Dupin); mỗi một cốt truyện đƣợc khởi đầu bằng một vụ án mà sự thật của nó treo lơ lửng nhƣ một câu đố nan giải, có đủ mọi tình nghi, nhƣng thám tử, bằng đầu óc xét đoán, bằng phƣơng pháp suy luận khoa học, đã đi đến chỗ giải đƣợc câu đố hóc hiểm, làm sáng tỏ bí mật: ai là kẻ giết ngƣời (ai là thủ phạm)? Nhân vật Charles Dupin trong truyện của Egar Poe là mẫu hình thám tử chuyên nghiệp đầu tiên trong văn học, khám phá các vụ án bằng khả năng phân tích, suy luận sắc sảo, chứ không dựa vào những lời tố cáo hay những chứng cớ hớ hênh. Goerges Luis Borges khi phân tích truyện trinh thám của Edgar Poe có đƣa ra một nhận xét: truyện trinh thám “là một thể loại văn học lý trí, một thể loại kỳ ảo…, nhưng đó là thể loại kỳ ảo có nguồn gốc từ trí tuệ chứ không phải chỉ từ tưởng tượng. Truyện trinh thám có nguồn gốc từ cả hai thứ đó, dĩ nhiên, nhưng trước hết phải là từ trí tuệ” (63, Edgar Poe và truyện trinh thám, tr. 699). Quan niệm trinh thám nhƣ một trò chơi trí tuệ, S.S. Van Dine (tên thật là Willard Hattington), Ellery Queen, Gilbert Kieth Chesterton, Dorothy Sayers, John Dicson Carr…, đều xem tiểu thuyết trinh thám là một bài toán hóc búa, một trò chơi ghép hình tinh vi, phức tạp, trong đó các chi tiết đƣợc gài đặt tạo nên tình thế gay cấn, bí ẩn luôn luôn có vẻ không giải đƣợc, nhƣng cuối cùng thám tử và ngƣời đọc đã sáng tỏ tất cả nhờ suy luận, phán đoán theo phƣơng pháp diễn dịch. Conan Doyle cũng nhấn mạnh vào phép suy luận, nhƣng với 8
ông là phép “suy luận ngƣợc chiều”: Ngƣời ta nói cho anh cái kết cục và tự anh phải tìm ra tất cả những sự việc đã dẫn đến cái kết cục ấy! S.S Van Dine (Mỹ) vào năm 1928 có đƣa ra “Hai mươi quy tắc của tiểu thuyết trinh thám” mà vào thời đó cũng nhƣ đến những năm 1970 còn là “khuôn vàng thƣớc ngọc” của thể loại này, đã nói rõ: “Thủ phạm phải được xác định qua một loạt suy luận, không phải qua tai nạn, tình cờ hoặc thú nhận trong chốc lát”- Quy tắc thứ 5 (80). Thập kỷ 1970, trƣớc nhu cầu đọc và sự phát triển ồ ạt của tiểu thuyết trinh thám, khoa nghiên cứu văn học ở các nƣớc phƣơng Tây đã đặt vấn đề nghiên cứu thể loại này một cách nghiêm chỉnh. Tuy nhiên, việc xác định phạm vi thể loại và quan niệm về tiểu thuyết trinh thám của các tác giả không hoàn toàn đồng nhất. F. Fosca, nhà nghiên cứu ngƣời Pháp, nhấn mạnh đến tính trí tuệ, khoa học của tiểu thuyết trinh thám, mà ông gọi đó là “tiến trình xét đoán đặc biệt”. Ông cho rằng: “Trong các nét chung có thể định nghĩa tiểu thuyết trinh thám như một câu chuyện kể về sự săn đuổi con người, nhưng - và đây là đáng kể - chuyện về một sự săn đuổi mà trong đó được sử dụng tiến trình xét đoán đặc biệt, cho phép lý giải những sự kiện bề ngoài không đáng kể để từ chúng có thể có được một kết luận nhất định… Thiếu điều đó tiểu thuyết kể về sự săn lùng con người sẽ không là tiểu thuyết trinh thám, mà là tiểu thuyết phiêu lưu… hoặc tâm lý”(64). ở đây, Fosca đã chỉ ra cốt lõi làm nên đặc trƣng của tiểu thuyết trinh thám là ở “tiến trình xét đoán đặc biệt” mà tác giả cấu trúc để đi đến kết luận cuối cùng chứ không phải ở bản thân câu chuyện mang tính hình sự hay không. Bogamil Rainov, nhà nghiên cứu ngƣời Nga gọi các dạng tiểu thuyết về tội phạm là tiểu thuyết đen (ìồðớỷộ éợỡọớ - tiếng Nga). Đặc thù của tiểu thuyết đen, là “sự trần thuật văn học gắn liền một cách không thay đổi với sự phạm tội” (64). Trong cuốn sách của mình ông phân tích tội phạm nhƣ một chất liệu cốt yếu của thể loại trinh thám. Thế nhƣng, ông lại coi tiểu thuyết tình báo - phản gián nhƣ một hình thức của tiểu thuyết trinh thám. Tiểu thuyết đen theo cách gọi của B. Rainov, tƣơng đồng với tiểu thuyết trinh thám - roman policier trong tiếng Pháp. Trong cuốn sách của mình, ông còn dẫn ra một số quan niệm khác về tiểu thuyết trinh thám, của R. Messac và P. Moran. Theo R. Messac, trinh thám, “là tiểu thuyết hay truyện ngắn, trước 9
hết là dành cho sự khám phá có cơ sở logic và nhất quán về phương pháp và các hoàn cảnh chính xác của một sự cố bí ẩn nào đó”(64). P. Moran thì nhấn mạnh đến khả năng khêu gợi trí tò mò, làm kinh động và lôi cuốn độc giả của tiểu thuyết trinh thám thông qua “một cơ chế khởi động con bù nhìn”(64) hoàn toàn khoa học. André Vanoncini trong cuốn “Le Roman Policier” (Tiểu thuyết trinh thám) loại bỏ tiểu thuyết tình báo - phản gián khỏi phạm vi tiểu thuyết trinh thám, theo ông, nó chỉ là một thể loại anh em với tiểu thuyết trinh thám mà thôi. Trong địa hạt tiểu thuyết trinh thám theo quan niệm của ông có những khuynh hƣớng ông gọi là tiểu thuyết đen và tiểu thuyết kinh dị. Tiểu thuyết đen nhằm chỉ loại tiểu thuyết trinh thám - hành động miêu tả xã hội trong đó nhân vật điều tra “không ngồi suy ngẫm trong một chiếc ghế phô-tơi” mà “xuống đường phố để quan sát và hành động” (80). Dashiell Hammett, Raymond Chandler, Ross Macdonald (Kenneth Millar) đƣợc coi là những tác gia tiêu biểu của loại này. Khuynh hƣớng tiểu thuyết kinh dị bao gồm loại tác phẩm lấy tiến trình phát triển một âm mƣu làm trung tâm, trong đó chú trọng nhiều đến diễn tiến của tâm lý tội phạm; nhân vật trung tâm thƣờng là tội phạm chứ không phải là thám tử nhƣ trinh thám cổ điển. Với Vanoncini, dù có nhiều khuynh hƣớng khác biệt nhƣ vậy, thì yếu tố cơ bản làm nên một tác phẩm trinh thám vẫn là “nội dung trinh thám được bố trí theo chiều dài một trục trung tâm của biện giải, người điều tra tiến lên theo đó từ bí mật ban đầu thường gắn với nạn nhân của một vụ sát hại cho đến bước giải quyết thường là sự nhận biết kẻ sát nhân”(80). Quan niệm của Vanoncini cũng là quan niệm có tính phổ quát về cơ cấu tiểu thuyết trinh thám, tức là, một cốt truyện trinh thám không bao giờ thiếu một trong ba yếu tố chính làm nên nội dung của nó: nạn nhân - thám tử - thủ phạm, nhƣng “trục trung tâm” của nó chính là tiến trình điều tra của nhân vật chính - ngƣời điều tra - thám tử. ở Mỹ, nhà nghiên cứu G. John Cawelti coi trinh thám là một thể loại độc lập với tiểu thuyết phiêu lƣu và tiểu thuyết lãng mạn (Adventure, Mystery and Romance, University of Chicago Press, 1976). ở Việt Nam, tiểu thuyết trinh thám lần đầu tiên đƣợc nhận diện trong các nghiên cứu của Vũ Ngọc Phan, cuốn Nhà văn Việt Nam hiện đại. Theo Vũ Ngọc Phan, các nhà văn trinh thám đầu tiên trong văn học Việt Nam làThế Lữ, Phạm Cao Củng và Bùi Huy Phồn. 10
Một số nghiên cứu gần đây cũng đi đến định hình quan niệm về thể loại trinh thám. Theo Cao Vũ Trân trong bài viết “Georges Simenon và tiểu thuyết trinh thám Pháp thế kỷ XX” thì: “Hiểu một cách chung nhất, tiểu thuyết trinh thám là một loại nghệ thuật xác định tội phạm chủ yếu dựa vào phương pháp suy luận - một trình độ động não ở đẳng cấp cao - trong quá trình nghiên cứu và phát hiện tội phạm. Đây là một thể loại văn học duy lý và kỳ ảo”(73, tr.72). Trong những phân tích của mình, Cao Vũ Trân cũng chỉ đề cập đến hình thức trinh thám - điều tra truyền thống. Giáo sƣ Phan Cự Đệ xếp tiểu thuyết trinh thám vào địa hạt của tiểu thuyết phiêu lưu, cho nên một cuốn tiểu thuyết trinh thám trƣớc hết phải mang đặc điểm của tiểu thuyết phiêu lƣu: những biến cố bất ngờ, đầy kịch tính xẩy ra dồn dập trong cốt truyện. Tiểu thuyết trinh thám, theo ông, đó là một trò chơi trí tuệ, nó vừa thoả mãn chức năng giải trí của độc giả nhưng đồng thời phải có chức năng nhận thức, thẩm mỹ, giáo dục của một tác phẩm văn học đích thực (24). Phan Cự Đệ có điểm chung với Bogamil Rainov, xếp tiểu thuyết tình báo - phản gián vào phạm vi tiểu thuyết trinh thám. Công trình của ông nhắc đến Ông cố vấn của Hữu Mai và Yêu tinh của Hồ Phƣơng nhƣ những tác phẩm văn học trinh thám. Qua một vài quan niệm về tiểu thuyết trinh thám nêu trên, có thể thấy rằng, các nhà nghiên cứu dù không hoàn toàn gặp nhau trong phân định phạm vi thể loại, nhƣng đều có chung quan điểm, coi tiểu thuyết trinh thám là một thể loại văn học duy lý, kết cấu dựa trên một trục trung tâm của sự khám phá bí mật về tội ác, thuyết phục độc giả bằng logic. Theo chúng tôi, tiểu thuyết trinh thám có thể có rất nhiều yếu tố ngoại biên, song cốt lõi của loại tiểu thuyết này là sự khám phá bí mật (liên quan đến tội ác, pháp luật) được trình bày một cách logic, duy lý, thuyết phục, loại bỏ hoàn toàn các yếu tố huyền thoại, phi lý. Tiểu thuyết trinh thám, trong phạm vi quan niệm của chúng tôi, bao gồm cả tiểu thuyết tình báo - phản gián theo cách gọi ở Việt Nam. Thực tế sau thế chiến thứ hai, môi trƣờng chiến tranh lạnh đã tạo điều kiện cho khuynh hƣớng này phát triển mạnh. Và ở Anh - Mỹ từ lâu đã ra đời và tồn tại khái niệm Political detective hay Political thriller (trinh thám chính trị), nó chỉ loại tiểu 11
thuyết có cốt truyện tình báo - phản gián theo cách gọi ở Việt Nam, trong đó nhân vật chính thay vì là thám tử điều tra tội phạm là nhà tình báo hay điệp viên đi vào địa phận (hàng ngũ) kẻ thù (đại diện cái ác) thực hiện những nhiệm vụ bí mật phục vụ công lý. Vậy, thừa nhận hay không, thì thực tế đã có một loại trinh thám chính trị rất đƣợc ƣa chuộng ở phƣơng Tây, đặc biệt phát triển vào các thập niên 70, 80, 90 của thế kỷ XX. Năm 1989, trong đại hội thành lập Hiệp hội các nhà văn trinh thám quốc tế ở Mexico, vấn đề có hay không tiểu thuyết trinh thám chính trị cũng đƣợc đƣa ra bàn thảo tại diễn đàn hội nghị. Mặc dù có nhiều ý kiến khác nhau song cũng không đi đến sự đồng nhất có hay không hình thức này. Tuy nhiên, nhà văn Hữu Mai, tác gia viết tiểu thuyết tình báo - phản gián (tác phẩm tiêu biểu Ông cố vấn) đƣợc coi là đại biểu duy nhất của văn học trinh thám Việt Nam. Vậy, trinh thám chính trị, khái niệm đƣợc dùng nhiều trong ngôn ngữ Anh - Mỹ, sẽ đƣợc chúng tôi sử dụng dƣới đây để chỉ loại tiểu thuyết gián điệp ở phƣơng Tây. Đối với hình thức tƣơng tự trong văn học Việt Nam, chúng tôi sẽ sử dụng khái niệm tiểu thuyết tình báo - phản gián, vốn là cách gọi quen thuộc với giới nghiên cứu và bạn đọc trong nƣớc. Những vấn đề này chúng tôi sẽ trình bày rõ trong các chƣơng sau. I.2. Đặc trƣng thể loại I.2.1. Tội phạm là chất liệu cuộc sống của tiểu thuyết trinh thám Trƣớc hết một cốt truyện trinh thám bao giờ cũng gắn liền với sự phạm tội. Trong một cuốn sách trinh thám không bao giờ thiếu nhân vật tội phạm. Đó có thể là kẻ giết ngƣời, là kẻ thù chính trị hoặc quân sự trong trinh thám chính trị (thƣờng là một thế lực, một chính phủ… đƣợc coi là phi nghĩa đứng về phía cái ác cần loại trừ). Không có sự phạm tội thì không thể có tiểu thuyết trinh thám. Nhà nghiên cứu ngƣời Nga Bogomil Rainov đã phát biểu rằng: “Trong sự phát triển của mình tiểu thuyết trinh thám đã gạt bỏ và phá vỡ hầu như tất cả mọi phép tắc đã cố quy định và hạn chế đặc thù của nó, tuy vậy nó vẫn giữ một nét chủ yếu: sự trần thuật văn học gắn liền một cách không thay đổi với sự phạm 12
tội” (64). Tội phạm là chất liệu và luôn luôn là chất liệu cốt yếu nhất của tiểu thuyết trinh thám. Không có một cuốn tiểu thuyết trinh thám nào lại kể một câu chuyện tách rời khỏi tội phạm và việc vạch mặt tội phạm. Xét từ trong nguồn gốc, truyện trinh thám ra đời là nhằm để đáp ứng nhu cầu nhận thức về tội ác và khát vọng công lý của con ngƣời. Đồng thời, cùng với ái tình, bạo lực dù ở thời đại nào vẫn là hiện thực có tính hấp dẫn vô cùng lớn, trở thành đề tài cho nhiều loại hình nghệ thuật. Truyện trinh thám, hình thức văn chƣơng đại chúng luôn luôn vƣơn đến những con số ấn bản kỷ lục, đƣơng nhiên không có cách thức nào khác là khai thác các vụ hình sự, mà mức độ cao nhất của nó phải là tội ác giết ngƣời. S. S. Van Dine nêu ra trong quy tắc thứ 7 của mình: “Không có việc một tiểu thuyết trinh thám thiếu xác chết. Thậm chí phải nói thêm xác ấy càng chết hẳn càng có giá trị”(80, 20 quy tắc của tiểu thuyết trinh thám). Vì sao? Vì không có gì gây căm phẫn và mong muốn đƣợc trả thù hơn một vụ giết ngƣời. Chính bởi vậy nó thƣờng phải là sự kiện xẩy ra ngay lập tức. Vụ giết ngƣời, nhƣ là yếu tố kích thích đầu tiên, và chừng nào còn chƣa biết đích xác kẻ nào đã giết ngƣời và vì sao hắn giết, và hắn bị trừng trị nhƣ thế nào thì ngƣời ta còn đọc sách. Độc giả của tiểu thuyết trinh thám là độc giả ƣa thích kiếm tìm cảm giác kích thích, cho nên “để người ta đọc ba trăm trang mà không đưa ra một vụ giết người nào là đòi hỏi quá đáng đối với độc giả tiểu thuyết trinh thám” - Van Dine (80). Chức năng lịch sử của tiểu thuyết trinh thám là khai thác cái chết không phải để nhằm thoả mãn các thiên kiến cái ác mà để hƣớng tới sự chiến thắng của chính nghĩa, công bằng. Xác chết và các kỹ năng thực hiện nó một cách hoàn hảo bao giờ cũng có sức quyến rũ đột ngột để từ đó ngƣời đọc bƣớc vào cuộc phiêu lƣu, có thể cùng với nhân vật thám tử đi đến tận cùng hành trình lập lại công bằng theo đúng nguyện vọng của số đông. Cho nên vụ phạm tội chính là căn cớ đầu tiên để có một cốt truyện trinh thám. Thủ phạm, là một nhân vật, dù tần số xuất hiện của hắn trong cuốn sách nhiều hay ít, thì nó vẫn phải gợi nên thật nhiều sự lƣu tâm của ngƣời đọc. Trinh thám cổ điển hay trinh thám hiện đại đều thế cả. 13
Trong trinh thám chính trị, vấn đề tội ác không còn là một vụ giết ngƣời hình sự nữa, mà nó nhằm vào các âm mƣu chính trị chống lại công lý theo quan niệm của nhà văn. Những âm mƣu ấy, càng liên quan đến số phận của nhiều ngƣời, càng ở cấp cao (cấp quốc gia, quốc tế) càng có sức hấp dẫn. Nhƣ vậy, vụ án, chính là yếu tố đầu tiên và cần thiết của tiểu thuyết trinh thám. Nhƣng, vậy thì, tại sao có nhiều tiểu thuyết trình bày sự phạm tội lại không phải là tiểu thuyết trinh thám? Nhƣ Anh em nhà Karamazov, Tội ác và trừng phạt của Dostoievsky, có đề tài hình sự, nhƣng là tiểu thuyết tâm lý? Bởi vì, cái khác nhau giữa các thể loại này chính là ở quá trình và mục đích của nó. Nếu nhƣ tiểu thuyết tâm lý nhằm đến chỗ miêu tả và phân tích các vấn đề tâm lý của con ngƣời thì với tiểu thuyết trinh thám nó hoàn toàn khác; một câu chuyện mang bản chất trinh thám vì nó nhằm đến việc làm sáng tỏ câu đố treo lơ lửng ban đầu, kẻ nào phạm tội và cuối cùng ngƣời ta có vạch mặt chỉ tên hắn ra đƣợc không? có lật đổ đƣợc hắn không?… I.2.2. Thám tử luôn có vai trò nhất định trong cốt truyện Hình mẫu đầu tiên của tiểu thuyết trinh thám là những câu chuyện điều tra tội phạm mà nhân vật trung tâm trong đó là ngƣời thám tử. Mỗi ý nghĩ, mỗi hành vi của anh ta đều gây chú ý cho ngƣời đọc. Tiến trình câu chuyện, từ khi có sự tham dự của anh ta, sẽ là một cuộc phối trí mà mức độ hấp dẫn và căng thẳng sẽ phụ thuộc vào tiến trình điều tra của anh ta, vào mức độ mà anh ta và tội phạm gài bẫy lẫn nhau. Nó đúng là một cuộc chơi, cả hai bên cùng chạy đua, cả hai bên cần vƣợt qua vô số lắt léo, nhƣng chiến thắng cuối cùng sẽ thuộc về thám tử, ngƣời có sức mạnh trội hơn về trí tuệ, và đặc biệt, có sức mạnh của chính nghĩa. Ban đầu, sức mạnh của viên thám tử chỉ cốt yếu nhờ ở trí tuệ, nhƣ Sherlock Holmes có trí tuệ siêu phàm, Poirot là kẻ thông minh có óc phán đoán hơn ngƣời, nhƣng về sau này, đặc biệt là trong trinh thám đen, viên thám tử còn có sức mạnh của nắm đấm và súng đạn, có cả một bộ máy luật pháp (trƣờng hợp viên cẩm Maigret của Simenon), trong trinh thám hiện đại là sự hỗ trợ của khoa học kỹ thuật tân tiến (trƣờng hợp Kay Scarpetta của Patricia Corwell, Lincoln Rhyme của Jeffery Deaver)… Tuy nhiên, không có chuyện chỉ có sức mạnh vƣợt trội ở nhân vật thám tử mà thiếu sức mạnh chinh phục ở nhân vật tội phạm. 14
Một cuốn sách trinh thám sở dĩ chinh phục đƣợc độc giả bởi nó mô tả cuộc chơi phức tạp của hai đối thủ xứng đáng, tội phạm và thám tử. Về cơ bản, nhân vật thám tử có vai trò hết sức quan trọng trong tiểu thuyết trinh thám. Anh ta có thể là thám tử tƣ, thanh tra cảnh sát, luật sƣ, phóng viên, chuyên gia hình sự…, nhƣng anh ta luôn luôn chỉ là một, dù có thật nhiều vụ giết ngƣời. Trong một cốt truyện, có thể có nhiều ngƣời tham gia điều tra, tuy vậy bao giờ cũng chỉ có một thám tử, những phát hiện và hành xử của anh ta mới thực sự có tính quyết định và làm chuyển hƣớng tiến trình điều tra. Thậm chí, trong các câu chuyện kể về quận cảnh sát 87 New York của MacBain, có khá nhiều gƣơng mặt cảnh sát tham dự vào các vụ việc, thì nổi bật trong đó, vẫn là gƣơng mặt của thanh tra Steve. Nguyên tắc “một và chỉ một thám tử” của S. S. Van Dine (“Trong một cuốn tiểu thuyết trinh thám thực sự chỉ được có một thám tử thực sự duy nhất” - Quy tắc 9 - Hai mƣơi quy tắc của tiểu thuyết trinh thám) đƣợc tuân thủ khá nghiêm ngặt, ngoại trừ một phần của tiểu thuyết đen. Trong tiểu thuyết đen, vai trò của nhân vật thám tử đã dần dần mờ nhạt đi dù anh ta vẫn còn xuất hiện trên trang sách nhiều hoặc ít. Đặc biệt trong tiểu thuyết của James Hadley Chase, vị trí của viên thám tử trở nên suy yếu chƣa từng thấy. Chase không hề xây dựng một hình tƣợng thám tử chuyên nghiệp nào. Đối với ông, bất kể ai cũng có thể đóng vai trò là thám tử, nhƣng câu chuyện điều tra bị xếp vào hàng thứ yếu, không còn có ý nghĩa trên hết nhƣ đối với trinh thám cổ điển nữa. Chase chăm chú vào chuyện kể về tội ác hơn là chuyện kể về cuộc điều tra. Kết cục kẻ phạm tội bị xử nhƣ thế nào với ông không quan trọng. Điều này cho thấy thái độ hoài nghi tuyệt đối của Chase cũng nhƣ của các tác gia trinh thám đen đối với thể chế xã hội. Không ảnh hƣởng trực tiếp từ tiểu thuyết đen, nhƣng ở Việt Nam trƣớc nay đã tồn tại một hình thức trinh thám đƣợc gọi là tiểu thuyết vụ án. Tiểu thuyết vụ án lấy tội phạm làm nhân vật chính. Câu chuyện kể về tội phạm và những nguyên do dẫn con ngƣời đến chỗ phạm tội là câu chuyện chính yếu, quan trọng của loại truyện này, chẳng hạn nhƣ Người không mang họ của Xuân Đức là câu chuyện về tên cƣớp Nguyễn Viết Lãm, Hồ sơ một tử tù của Nguyễn Đình Tú là chuyện đời của Phạm Bạch Đàn… Trong tiểu thuyết vụ án, vai trò của thám tử (ở đây là công an) cũng rất mờ nhạt, nhƣng dẫu sao nó cũng đã không thiếu vắng một cách tuyệt đối. 15
Tiểu thuyết vụ án khá phổ biến ở Việt Nam. Hình thức tiểu thuyết này phù hợp với tham vọng nghiên cứu tâm lý tội phạm của các nhà văn, và, đồng thời cũng là để tránh những cơ cấu trí tuệ của bài toán hình sự vốn rất phức tạp mà các nhà văn Việt Nam còn thiếu kinh nghiệm. Những vấn đề này chúng tôi sẽ đề cập cụ thể trong Chƣơng ba. Trở lại với tiểu thuyết trinh thám thế giới, vƣợt qua thời kỳ của trinh thám đen, tiểu thuyết trinh thám nói chung đã lấy lại cốt lõi của nó là câu chuyện kể về cuộc điều tra. Cả trinh thám hiện đại cũng ƣa thích và đòi hỏi vai trò duy nhất và chuyên nghiệp của nhân vật thám tử. Cho nên, các tác gia trinh thám ngày nay lại thƣờng tiếp tục sáng tạo nên những series trinh thám xoay quanh một nhân vật thám tử, nhƣ Sherlock Holmes đã hiện diện trong mọi câu chuyện của Conan Doyle, nhƣ thanh tra Maigret trong các tiểu thuyết của Simenon… Ngày nay, Patricia Corwell không ngừng phát triển trí tƣởng và tài năng của mình chỉ để kể những câu chuyện xoay quanh nữ bác sĩ pháp y Kay Scarpetta, với Jeffery Deaver là chuyên viên hình sự Lincoln Rhyme, với Alecxandra Marinina là nữ thiếu tá điều tra hình sự Camenxcaia… Nhƣ vậy, dù ở mức độ nào, nhân vật thám tử cũng luôn đóng một vai trò nhất định trong tiến trình của tiểu thuyết trinh thám. Thiếu vai trò của thám tử, thiếu vai trò của cuộc điều tra trong đó hƣớng đến việc truy tìm thủ phạm bí mật hay một nhân vật đội lốt (đối với tiểu thuyết trinh thám chính trị) thì đó không còn là một cuốn tiểu thuyết trinh thám nữa. I.2.3. Tính duy lý thuần tuý và tính hiện thực Tiểu thuyết trinh thám là sản phẩm hƣ cấu, sản phẩm của trí tƣởng tƣợng, nhƣng tất cả sự hƣ cấu và tƣởng tƣợng ấy lại tuân thủ những nguyên tắc nghiêm ngặt của tƣ duy lý tính. Tính duy lý và hiện thực là đòi hỏi cốt yếu của một cuốn tiểu thuyết trinh thám. Từ khi xuất hiện cho đến nay, tiểu thuyết trinh thám đã biến động nhiều về mặt kỹ thuật và hình thức, nhƣng thể loại này vẫn bảo lƣu hoàn toàn cách kể chuyện cũ, với một cốt truyện dù phức tạp đến đâu nhƣng bao giờ cũng trở nên sáng rõ về cuối, khiến ngƣời ta có thể vẽ nên đƣợc sơ đồ các mối quan hệ, các diễn tiến của hành động, động cơ. Các chi tiết, hành động trong một cốt truyện trinh thám tuân thủ theo một trật tự chặt chẽ, tất yếu, cái này là nguyên do, sản 16
sinh cái kia, luôn luôn chúng quy định lẫn nhau chứ không hề có cái gì là ngẫu nhiên tuyệt đối. Sự hấp dẫn của tiểu thuyết trinh thám nằm trong nghệ thuật đánh lừa. Các sự kiện, dấu hiệu có thể dẫn ngƣời ta đến những phán đoán định hƣớng sai, nhƣng cái sai đó chỉ là tạm thời, bởi vì không bao giờ không có những dấu hiệu chỉ dẫn ngƣời ta đến những kết cục đúng. Một cuốn tiểu thuyết trinh thám hoàn hảo sẽ đƣa ngƣời ta vào mê cung sự rối loạn, nhƣng trong sự rối loạn đến nghẹt thở đó, ngƣời ta chỉ có một lối ra, một kết cục, một cách hiểu duy nhất cho vấn đề đƣợc đặt ra trong toàn bộ cuốn sách. Nhƣ vậy, khác với các thể loại khác, tiểu thuyết trinh thám chỉ mang một nghĩa, nó không thể mang tính đa nghĩa hay có quá nhiều ẩn ý, biểu tƣợng. Đó chính là một bài toán đố thể hiện nghiêm ngặt nhất tính logic, và ngƣời ta chỉ có thể tìm ra đáp số bằng quan sát, phân tích và các phƣơng pháp suy lý, lập luận khoa học mà không hề tình cờ, ngẫu nhiên. Jorger Luis Borges khẳng định: Truyện trinh thám là một thể loại duy lý. Nhà văn trinh thám chính là nhà đạo diễn có tƣ duy bao quát, có khả năng tổ chức quan hệ, sắp xếp chi tiết, hành động, tạo nên một cơ cấu chặt chẽ tinh vi đồng thời phải đẩy tới những đột biến bất ngờ trong chính logic của nó nhằm duy trì độ cuốn hút mạnh mẽ là đòi hỏi không thể thiếu của văn chƣơng trinh thám. Nhà văn Triệu Huấn khi sơ kết về công việc viết truyện tình báo - trinh thám đã nói: “Cấu trúc là công việc bậc thầy... Hay dở thành bại đều là ở cấu trúc” (84). Là văn chƣơng hƣ cấu, nhƣng đây là một thể loại duy lý thuần tuý, nó không có chỗ cho tƣ duy cảm tính. Do vậy, những miêu tả ngoại đề xuất hiện rất hạn chế trong tiểu thuyết trinh thám. Trƣớc đây, các tác giả trinh thám cổ điển loại bỏ các miêu tả tâm lý và ngoại cảnh, chỉ tập trung vào câu chuyện chính, là bởi vì không muốn độc giả bị phân tán. Ngày nay, trinh thám hiện đại quan tâm nhiều đến các vấn đề tâm lý và xã hội, nhƣng trong cốt truyện trinh thám, nó phải giữ đƣợc nhịp điệu thăng bằng của các trƣờng đoạn gay cấn, làm tăng thêm tính hấp dẫn của câu chuyện. Trinh thám đen miêu tả nhiều đến cuộc đấu súng đạn, cơ bắp, nhƣng nổi bật trong cơ cấu trinh thám vẫn là cuộc đấu trí tuệ giữa thám tử và tội phạm. Edgar Poe gọi trinh thám là một “trò chơi trí tuệ.” Thƣờng thì tội ác trong truyện trinh thám đƣợc thực hiện một cách hoàn hảo, có đủ các dấu hiệu lừa phỉnh, có quá nhiều kẻ tình nghi, ván cờ lúc nào cũng bày đặt cho các đối thủ ngang tài…, trong tình thế đó, vị thám tử phải sử dụng khả năng quan sát, phán đoán, các quá trình của tƣ duy lý tính để đi đến kết luận xác đáng. Cơ may cho 17
sự vƣợt trội của anh ta là không nhiều, do đó, trong cuộc đấu quyết liệt và không loại trừ nguy hiểm, anh ta phải vận dụng hết trí lực mình mới có thể chiến thắng đối thủ. Patricia Corwell, Alecxandra Marinina hay miêu tả trực giác của nhà thám tử trong khi phá án, song trực giác cũng chỉ tham dự ở chừng mức ít ỏi, nó đƣa đến cho nhà thám tử khả năng định hƣớng, chứ không thể có ý nghĩa quyết định trong tiến trình điều tra. Tiểu thuyết trinh thám ngày nay đề cập nhiều đến tội phạm có trí tuệ cao, tội phạm khoa học, hiểu biết khoa học hình sự không thua kém các chuyên gia dấu vết, thách thức pháp luật một cách hoàn toàn ý thức và vô cùng tinh vi, do đó, cuộc đấu trí tuệ giữa thám tử và tội phạm ngày nay cũng đƣợc miêu tả với những khả năng cao nhất mà lý trí con ngƣời có thể đạt tới. Tiểu thuyết của Jeffery Deaver là một ví dụ điển hình. Trong tiểu thuyết trinh thám chính trị, tính chất duy lý, “trò chơi trí tuệ” mà các nhà trinh thám Việt Nam gọi là “trò chơi nghiệp vụ” càng đƣợc thể hiện đậm nét. Trinh thám chính trị xây dựng các nhân vật điệp viên, luôn luôn sống đời sống nhiều mặt, luôn luôn “đóng vai” trong hàng ngũ kẻ thù, mỗi một lời nói, mỗi một hành động, ứng xử của anh ta đều có tính toán, mỗi phút giây trong đời là một bài toán, lúc nào cũng căng thẳng và nguy hiểm, do đó lý trí của anh ta, và tính toán của nhà văn, đồng thời cũng đƣợc huy động ở mức độ cao nhất. Tiểu thuyết trinh thám chính trị phƣơng Tây, nhất là của Frederik Forsythe và Tom Clancy mô tả những con ngƣời cứng rắn, lý trí, tất cả vì nhiệm vụ mà không hề mảy may có một biểu lộ nào về đời sống tình cảm. Dù vậy độ căng thẳng của các thử thách, các biến cố, những chi tiết về các cơ cấu quân sự và các loại vũ khí chiến tranh đƣợc đƣa vào trong tác phẩm lại có sức hấp dẫn đặc biệt đối với độc giả. Là một thể loại duy lý, tiểu thuyết trinh thám đồng thời cũng là một thể loại văn chƣơng hiện thực. Giáo sƣ Phan Cự Đệ xếp tiểu thuyết trinh thám vào địa hạt của tiểu thuyết phiêu lƣu, vì tiểu thuyết trinh thám đƣa ngƣời ta vào những cuộc thử thách, phiêu lƣu chết ngƣời, kích thích trí tò mò, sự ƣa thích khám phá bí mật… Nhƣng tính phiêu lƣu của tiểu thuyết trinh thám có một giới hạn nhất định so với tiểu thuyết phiêu lƣu, tiểu thuyết khoa học viễn tƣởng hay mức độ tƣởng tƣợng trong các thể loại khác. Trong tiểu thuyết trinh thám, con ngƣời có thể xê dịch trong những không gian rộng lớn, phiêu lƣu vào những địa hạt bí mật, vào những âm mƣu, những biến cố gay cấn, nguy hiểm, thử thách tột cùng sức chịu đựng của con ngƣời, nhƣng khả năng phiêu lƣu đó cũng là ở trong giới hạn phù hợp với hiện thực, chứ không trở nên phi lý, không trở nên hoang đƣờng. Rõ ràng, có chuyện nhân vật phiêu lƣu từ lục địa này đến lục địa khác, 18
nhƣng sẽ không có chuyện đi lên mặt trăng hay lạc sang thế giới ma quỷ hay thần thánh; có thể phi xe trên xa lộ với 200 km/giờ, rơi xuống một cái vực mà không chết, nhƣng không thể bay lên trời trên một tấm thảm nhƣ trong miêu tả của Garcia Marquez (Trăm năm cô đơn), ngƣời ta có thể sống 100 tuổi nhƣng không thể sống đến 500 tuổi kiểu nhƣ Tôn Ngộ Không trong tiểu thuyết của Thi Nại Am (Tây du ký)… Vào những năm 1960, Ian Fleming, nhà văn Anh đã đƣa hình tƣợng điệp viên 007, một kiểu nhân vật hành động ở tầm mức phóng đại vào tiểu thuyết trinh thám chính trị, nhƣng mẫu hình này sau một thời gian chỉ còn lại sự hấp dẫn trên màn ảnh mà không đƣợc ƣa thích trên trang sách nữa. Gần đây, các nhà đạo diễn đã đƣa lên phim những cốt truyện trinh thám - viễn tƣởng, trong đó xuất hiện những nhân vật có khả năng thấu thị một thế giới khác, song cung cách này vẫn chƣa xuất hiện ở các nhà văn. Nếu là một xu hƣớng mới của tiểu thuyết trinh thám thì nó đang chỉ ở dạng tiềm tàng. Còn hiện nay, tính hiện thực vẫn là một đặc trƣng cơ bản, không thể phủ nhận của tiểu thuyết trinh thám. I.2.4. Cơ may của người đọc trong việc khám phá bí mật Một cuốn tiểu thuyết trinh thám đích thực chính là một cuốn sách luôn luôn dành cơ may cho ngƣời đọc trong việc phán đoán các tình huống, phán đoán ai, cái gì, tại sao và nhƣ thế nào. S. S. Van Dine nêu lên hai quy tắc đầu tiên trong Hai mươi quy tắc viết tiểu thuyết trinh thám của mình: - Ngƣời đọc và thám tử phải có những cơ may giải quyết vấn đề nhƣ nhau. - Tác giả không có quyền sử dụng những mánh khoé và mƣu mẹo đối với ngƣời đọc khác những mánh khoé, mƣu mẹo thủ phạm sử dụng đối với thám tử. Rõ ràng, độc giả của tiểu thuyết trinh thám không hề là những độc giả thụ động, mà nhƣ Jorges Luis Borges nói, đó là những “độc giả hoàn toàn không mê tín và vừa đọc vừa nghi ngờ, một nỗi nghi ngờ đặc biệt”(63). Ngƣời đọc tiểu thuyết trinh thám không bao giờ bắt đầu bằng một sự tin chắc, một khung cảnh đƣợc miêu tả, một nhân vật đƣợc giới thiệu, ngay lập tức gợi cho ngƣời ta nghi ngờ: chuyện gì khủng khiếp sẽ xẩy ra đây? hắn ta là ai? hắn đóng vai trò gì trong thảm kịch?… Tiểu thuyết trinh thám là một thể loại văn học giải trí, nhƣng đó là một loại giải trí đặc biệt, giải trí bằng trí tuệ. Đọc tiểu thuyết trinh thám là một hình thức rèn luyện trí năng, bởi vì, không chỉ nhân vật thám tử trong câu chuyện luyện bài tập trí năng, luôn luôn quan sát, phân tích, phán đoán, mà cả ngƣời đọc cũng tham gia vào quá trình giải đố, quá trình gỡ rối. Nếu thám tử là ngƣời thƣờng trực câu hỏi, kẻ nào làm việc đó, các dấu hiệu này dẫn tới đâu, thì 19
ngƣời đọc, trong nỗi kích thích của bí ẩn chƣa bị khám phá, cũng luôn luôn đặt câu hỏi, luôn phải thực hiện thao tác trong tƣ duy là kết nối các tình tiết, phân tích, phán đoán và kết luận. Edgar Poe khi sáng tạo ra thể loại trinh thám đã đồng thời sáng tạo nên một loại độc giả đặc biệt của thể loại này. Độc giả trinh thám, đã đƣợc rèn luyện, là một loại độc giả tự tin, càng ngày càng khó chấp nhận những cốt truyện mỏng, đơn giản, càng ngày càng đòi hỏi sự chồng chất phức tạp của các tình tiết, quá trình, đòi hỏi ở nhà văn những kỹ thuật đánh lừa tinh vi hơn. Sự hấp dẫn của tiểu thuyết trinh thám nằm ở khả năng đánh lừa, ở khả năng kích thích đến tận cùng trí tò mò của con ngƣời. Do vậy, một cơ cấu trinh thám phải luôn luôn xuất hiện những cái bẫy, nhƣ những thử thách đối với thám tử và đối với ngƣời đọc. Có một, hoặc một vài kẻ sát nhân, nhƣng đối tƣợng tình nghi thƣờng là quá nhiều và cũng quá nhiều dấu hiệu làm lạc hƣớng các phán đoán. Ngƣời ta có thể phán đoán sai, kết luận sai, và mỗi lần nhầm lẫn nhƣ thế là mỗi lần sập bẫy và anh ta phải vƣợt qua cái bẫy đó để tiếp tục rơi vào những trạng huống của cảm giác hồi hộp, kích thích, lo sợ và hả hê… Trinh thám chính trị đem đến cho độc giả cảm giác ngƣợc với các loại trinh thám hình sự, vì nỗi lo lắng, thiện cảm chính là dành cho nhân vật điệp viên. Thử thách của nhân vật khiến ngƣời đọc âu lo, anh ta vƣợt nổi không, anh ta làm nó bằng cách nào…, ngƣời đọc sẽ không ngừng phân tích và phán đoán nhƣ thế, căng thẳng và hồi hộp đến tận trang sách cuối cùng. Các nhà nghiên cứu thƣờng hay nhắc đến cuốn tiểu thuyết Mười người da đen nhỏ của nữ văn sĩ Agatha Christie nhƣ một điển hình về khả năng đánh lừa. Mƣời nhân vật trên một hòn đảo cô lập giữa biển, ai cũng có khả năng là nạn nhân và ai cũng có khả năng là thủ phạm. Các dấu hiệu thƣờng dẫn độc giả đến những phán đoán sai lệch, cuối cùng họ lạc hƣớng, lạc hƣớng hoàn toàn, cho đến khi ngƣời ta có đƣợc bức thƣ của kẻ sát nhân thực thụ. Trong tiểu thuyết này, Agatha không xây dựng nhân vật thám tử độc lập, thám tử, chính là ngƣời đọc đầy nghi ngờ và không cả tin chút nào dù nhà văn có mánh khoé đến đâu đi chăng nữa. Có thể nói, một trong những yếu tố tạo nên sự lôi cuốn của tiểu thuyết trinh thám chính là khả năng trao cho ngƣời đọc cơ may của một thám tử trong việc khám phá các bí mật - một kiểu thám tử chủ động, độc lập trong tƣ duy, bình đẳng, đƣợc kích thích và thoả mãn đến cùng các cảm giác. * * * 20