Sáng kiến kinh nghiệm THPT: Phát triển năng lực học sinh và nâng cao hiệu quả dạy học môn Địa lí lớp 12 thông qua thiết kế và sử dụng hệ thống bài tập theo định hướng tiếp cận PISA

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:69

Thêm vào BST

Báo xấu

10
lượt xem 7
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Đề tài "Phát triển năng lực học sinh và nâng cao hiệu quả dạy học môn Địa lí lớp 12 thông qua thiết kế và sử dụng hệ thống bài tập theo định hướng tiếp cận PISA" nghiên cứu việc xây dựng hệ thống bài tập Địa lí theo hướng tiếp cận PISA nhằm hình thành và phát triển một số, phẩm chất, năng lực cho HS góp phần nâng cao hiệu quả dạy học môn Địa lí cấp THPT.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Sáng kiến kinh nghiệm THPT: Phát triển năng lực học sinh và nâng cao hiệu quả dạy học môn Địa lí lớp 12 thông qua thiết kế và sử dụng hệ thống bài tập theo định hướng tiếp cận PISA

SỞ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO NGHỆ AN -------------------- SÁNG KIẾN KINH NGHIỆM MÔN ĐỊA LÝ ĐỀ TÀI : PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC HỌC SINH VÀ NÂNG CAO HIỆU QUẢ DẠY HỌC MÔN ĐỊA LÍ LỚP 12 THÔNG QUA THIẾT KẾ VÀ SỬ DỤNG HỆ THỐNG BÀI TẬP THEO ĐỊNH HƯỚNG TIẾP CẬN PISA. Năm học 2022 - 2023
SỞ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO NGHỆ AN TRƯỜNG THPT DIỄN CHÂU 2 -------------------- SÁNG KIẾN KINH NGHIỆM MÔN ĐỊA LÝ ĐỀ TÀI : PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC HỌC SINH VÀ NÂNG CAO HIỆU QUẢ DẠY HỌC MÔN ĐỊA LÍ LỚP 12 THÔNG QUA THIẾT KẾ VÀ SỬ DỤNG HỆ THỐNG BÀI TẬP THEO ĐỊNH HƯỚNG TIẾP CẬN PISA. Nhóm tác giả: Hoàng Thị Yến Cao Thị Phượng Tổ: Xã Hội Số điện thoại: 0983.464.663 – 0943.227.599 Năm học 2022 – 2023 b
MỤC LỤC DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT ............................................................................ c 1. Lí do chọn đề tài. .............................................................................................. 1 2. Mục đích nghiên cứu ........................................................................................ 1 3. Nhiệm vụ nghiên cứu ........................................................................................ 1 4. Phạm vi nghiên cứu .......................................................................................... 2 5. Phương pháp nghiên cứu .................................................................................. 2 6. Tính mới của đề tài ........................................................................................... 2 CHƯƠNG 1. CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ VIỆC PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC HỌC SINH VÀ NÂNG CAO HIỆU QUẢ DẠY HỌC MÔN ĐỊA LÍ LỚP 12 THÔNG QUA THIẾT KẾ VÀ SỬ DỤNG HỆ THỐNG BÀI TẬP THEO ĐỊNH HƯỚNG TIẾP CẬN PISA....................................................................................... 3 1.1. Cơ sở lý luận .................................................................................................. 3 1.1.1. Về đổi mới phương pháp dạy học. .............................................................. 3 1.1.2. Về việc sử dụng bài tập Địa lí trong dạy học Địa lí ở trường THPT ......... 3 1.1.3. Về việc xây dựng bài tập Địa lí mới trong dạy học Địa lí ở trường THPT .. 5 1.1.4. Tìm hiểu về chương trình đánh giá học sinh Quốc tế PISA ....................... 5 1.1.4.1. Khái quát .................................................................................................. 5 1.2. Cơ sở thực tiễn ............................................................................................... 7 1.2.1. Thực trạng nghiên cứu ................................................................................ 7 1.2.2. Yêu cầu của việc thiết kế và sử dụng hệ thống bài tập theo định hướng tiếp cận PISA trong dạy học địa lí 12 nhằm phát triển năng lực học sinh.......... 10 CHƯƠNG 2. PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC HỌC SINH VÀ NÂNG CAO HIỆU QUẢ DẠY HỌC MÔN ĐỊA LÍ LỚP 12 THÔNG QUA THIẾT KẾ VÀ SỬ DỤNG HỆ THỐNG BÀI TẬP THEO ĐỊNH HƯỚNG TIẾP CẬN PISA ................................... 11 2.1. Thiết kế hệ thống bài tập theo định hướng tiếp cận PISA trong dạy học Địa lí 12 ..................................................................................................................... 11 2.1.1. Cơ sở và nguyên tắc. ................................................................................. 11 2.1.2. Quy trình thiết kế hệ thống bài tập theo hướng tiếp cận PISA ................. 13 2.2. Hệ thống bài tập Địa lí 12 theo hướng tiếp cận PISA ................................. 14 2.3. Sử dụng hệ thống bài tập theo hướng tiếp cận PISA trong dạy học Địa lí 12 nhằm phát triển năng lực HS. ............................................................................. 40 2.3.1. Sử dụng khi dạy bài mới ( phụ lục 1) ....................................................... 40 a
2.3.2. Sử dụng khi luyện tập, ôn tập, bồi dưỡng học sinh giỏi ........................... 41 2.3.3. Sử dụng khi tự học ở nhà .......................................................................... 41 2.3.4. Sử dụng khi kiểm tra, đánh giá (phụ lục 2) .............................................. 41 CHƯƠNG 3. THỰC NGHIỆM SƯ PHẠM VÀ KHẢO SÁT SỰ CẤP THIẾT VÀ TÍNH KHẢ THI CỦA CÁC GIẢI PHÁP ĐỀ XUẤT ................................. 41 3.1. Thực nghiệm sư phạm ................................................................................. 41 3.1.1.Mục đích thực nghiệm ............................................................................... 41 3.1.2. Đối tượng và địa bàn thực nghiệm ........................................................... 42 3.1.3. Nội dung thực nghiệm .............................................................................. 42 3.1.4. Phương pháp ............................................................................................. 43 3.1.5. Kết quả thực nghiệm ................................................................................. 43 3.2. Khảo sát tính cấp thiết và tính khả thi của các giải pháp đề xuất ................ 44 3.2.1. Mục đích khảo sát ..................................................................................... 44 3.1. Kết luận ........................................................................................................ 47 TÀI LIỆU THAM KHẢO ..................................................................................... i PHỤ LỤC .............................................................................................................. ii PHỤ LỤC 1: GIÁO ÁN THỰC NGHIỆM SỐ 1 ................................................. ii PHỤ LỤC 2.......................................................................................................... xi PHỤ LỤC 3......................................................................................................... xii PHỤ LỤC 4........................................................................................................ xiv PHỤ LỤC 5........................................................................................................ xvi b
DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT STT VIẾT TẮT VIẾT ĐẦY ĐỦ 1 BTĐL Bài tập Địa lí 2 GD&ĐT Giáo dục và đào tạo 3 ĐH Đại học 4 GDPT Giáo dục phổ thông 5 GV Giáo viên 6 HS Học sinh 7 KTĐG Kiểm tra đánh giá 8 NSLĐ Năng suất lao động 9 PISA Programme for International Student Assessment 10 PPDH Phương pháp dạy học 11 SL Số lượng 12 SGK Sách giáo khoa 13 TNKQ Trắc nghiệm khách quan 14 TP Thành phố 15 THPT Trung học phổ thông 16 TB – ĐN Tây Bắc – Đông Nam c
PHẦN I. PHẦN MỞ ĐẦU 1. Lí do chọn đề tài. Mục tiêu của chương trình giáo dục phổ thông là “giúp HS phát triển toàn diện về đạo đức, trí tuệ, thể chất, thẩm mỹ và các kỹ năng cơ bản, phát triển năng lực cá nhân, tính năng động và sáng tạo, hình thành nhân cách con người Việt Nam xã hội chủ nghĩa, xây dựng tư cách và trách nhiệm công dân”. Vậy làm thế nào để phát triển năng lực cho học sinh? Làm thế nào để nội dung kiến thức chuyển thành những kĩ năng hành động, để HS được phát triển toàn diện các năng lực cá nhân? Đây là vấn đề thực sự cấp thiết đang đặt ra cho nền giáo dục hiện nay mà chương trình giáo dục phổ thông 2018 đang hướng tới. Môn Địa lí vừa thuộc lĩnh vực khoa học xã hội (Địa lí kinh tế - xã hội) vừa thuộc lĩnh vực khoa học tự nhiên (Địa lí tự nhiên), giúp HS có được những hiểu biết cơ bản về khoa học Địa lí, các ngành nghề có liên quan đến Địa lí, khả năng ứng dụng kiến thức địa lí trong đời sống; đồng thời củng cố và mở rộng nền tảng tri thức, kĩ năng phổ thông cốt lõi đã được hình thành ở giai đoạn giáo dục cơ bản, tạo cơ sở vững chắc giúp học sinh tiếp tục theo học các ngành nghề liên quan. Trong dạy học Địa lí, ngoài dạy kiến thức lý thuyết thì việc rèn luyện các kỹ năng Địa lí ( gồm phương pháp khoa học, tư duy khoa học,...) và việc vận dụng kiến thức vào giải quyết vấn đề thực tiễn là rất quan trọng. Nếu như các em chưa biết vận dụng kiến thức vào thực tiễn, chưa thấy được vai trò của Địa lí trong đời sống thì các em chưa có hứng thú, chưa có nhiều niềm đam mê trong học tập Địa lí. Do đó, để tạo dựng niềm đam mê, giúp HS gần hơn với thực tiễn thì việc thiết kế và sử dụng bài tập không nặng kiến thức hàn lâm, mà cần phải chú trọng đến việc học sinh ứng dụng các kiến thức để hình thành và phát triển các kỹ năng để giải quyết các vấn đề trong học tập, trong cuộc sống cá nhân và xã hội... là hết sức cần thiết. Qua quá trình tìm hiểu, nghiên cứu, chúng tôi nhận thấy, bài tập theo định hướng tiếp cận PISA có rất nhiều ưu điểm, hoàn toàn đáp ứng được yêu cầu đó. Nó đặc biệt hữu ích trong bối cảnh giáo dục Việt Nam đang chuyển từ dạy học theo hướng tiếp cận nội dung sang dạy học tiếp cận năng lực. Vì vậy, với mong muốn hướng tới phát triển năng lực, phẩm chất của HS, tạo hứng thú, để các em say mê học tập, gắn nội dung giáo dục của môn học với thực tiễn, góp phần nâng cao chất lượng dạy học môn Địa lí nói riêng và chất lượng giáo dục nói chung, chúng tôi đã tiến hành thực hiện đề tài: “ Phát triển năng lực học sinh và nâng cao hiệu quả dạy học môn Địa lí lớp 12 thông qua thiết kế và sử dụng hệ thống bài tập theo định hướng tiếp cận PISA” 2. Mục đích nghiên cứu Đề tài nghiên cứu việc xây dựng hệ thống bài tập Địa lí theo hướng tiếp cận PISA nhằm hình thành và phát triển một số, phẩm chất, năng lực cho HS góp phần nâng cao hiệu quả dạy học môn Địa lí cấp THPT. 3. Nhiệm vụ nghiên cứu 1
- Xây dựng cơ sở lí luận và thực tiễn của đề tài - Nghiên cứu về nội dung kiến thức, đối tượng HS và điều kiện dạy học - Nghiên cứu cách thiết kế và sử dụng hệ thống bài tập theo định hướng tiếp cận PISA trong dạy học Địa lí 12 nhằm phát triển năng lực học sinh. - Tiến hành thực nghiệm, đánh giá kết quả 4. Phạm vi nghiên cứu Thiết kế và sử dụng hệ thống bài tập địa lí 12 theo hướng tiếp cận PISA nhằm phát triển năng lực học sinh trong chương trình giáo dục phổ thông 2018 5. Phương pháp nghiên cứu 5.1. Nghiên cứu lý thuyết Tài liệu về lý luận như phương pháp dạy học môn Địa lí, những vấn đề chung về đổi mới giáo dục trung học phổ thông, lý luận về việc xây dựng BTĐL, chương trình đánh giá học sinh quốc tế PISA, chương trình sách giáo khoa Địa lí 12 hiện hành, sách giáo viên, tài liệu chuẩn kiến thức kỹ năng, chương trình tổng thể GDPT 2018 của Bộ GD- ĐT và các tài liệu có liên quan. 5.2. Nghiên cứu thực tiễn 5.2.1. Phương pháp điều tra sư phạm - Tiến hành điều tra thực trạng xây dựng và sử dụng bài tập theo định hướng tiếp cận PISA trong giảng dạy môn Địa lí lớp 12 ở các trường THPT trên địa bàn huyện Diễn Châu. - Tiến hành thực nghiệm kiểm chứng, so sánh kết quả đánh giá HS qua từng thời điểm, từng lớp để kiểm tra việc thiết kế và sử dụng hệ thống bài tập theo hướng tiếp cận PISA trong dạy học địa lí 12 có phù hợp với nội dung, phương pháp, đối tượng HS hay không. 5.2.2. Phương pháp đàm thoại Trao đổi với thầy cô giáo, đồng nghiệp, thăm dò ý kiến HS về việc sử dụng hệ thống bài tập theo định hướng tiếp cận PISA trong dạy học địa lí lớp 12, qua đó rút kinh nghiệm, điều chỉnh nội dung câu hỏi, bài tập cho phù hợp. 5.2.3. Phương pháp thực nghiệm sư phạm Trải nghiệm việc thiết kế và sử dụng hệ thống bài tập theo định hướng tiếp cận PISA trong dạy học địa lí 12 để kiểm chứng, đổi mới phương pháp kiểm tra đánh giá năng lực học sinh qua một số câu hỏi, bài tập mới. 6. Tính mới của đề tài - Xây dựng hệ thống bài tập có tính mới: Tiếp cận PISA, đột phá trong khâu thiết kế bài tập và phương pháp sử dụng bài tập. - Khai thác nội lực và phát huy được năng lực của HS - Có tính ứng dụng cao vào các bài kiểm tra, thi học sinh giỏi và kì thi đánh giá năng lực của các trường đại học. 2
PHẦN II. NỘI DUNG CHƯƠNG 1. CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ VIỆC PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC HỌC SINH VÀ NÂNG CAO HIỆU QUẢ DẠY HỌC MÔN ĐỊA LÍ LỚP 12 THÔNG QUA THIẾT KẾ VÀ SỬ DỤNG HỆ THỐNG BÀI TẬP THEO ĐỊNH HƯỚNG TIẾP CẬN PISA 1.1. Cơ sở lý luận 1.1.1. Về đổi mới phương pháp dạy học. Để đáp ứng yêu cầu phát triển của xã hội, ngành giáo dục cần phải đổi mới cả về nội dung và phương pháp giảng dạy Nhiệm vụ trọng tâm của đổi mới PPDH là tích cực sinh hoạt động học tập ở HS, là phát huy ở HS tính tích cực, tự lực và sáng tạo. Môn địa lí cung cấp cho học sinh một hệ thống kiến thức phổ thông, cơ bản, vì vậy giáo viên sinh học cần hình thành cho các em một kỹ năng cơ bản, thói quen học tập và làm việc khoa học. Cốt lõi của đổi mới PPDH đó là: - Đổi mới mục tiêu giáo dục. - Đổi mới hoạt động dạy của GV. - Đổi mới hoạt động học tập của HS. - Đổi mới các hình thức tổ chức dạy học. - Đổi mới hình thức sử dụng phương tiện dạy học. - Đổi mới việc kiểm tra, đánh giá. 1.1.2. Về việc sử dụng bài tập Địa lí trong dạy học Địa lí ở trường THPT 1.1.2.1. Ý nghĩa của việc sử dụng BTĐL trong dạy học Địa lí ở trường THPT Hệ thống bài tập định hướng năng lực chính là công cụ để học sinh luyện tập nhằm hình thành năng lực và là công cụ để giáo viên và các cán bộ quản lý giáo dục KTĐG năng lực của HS và biết được mức độ đạt chuẩn của quá trình dạy học. BTĐL có ý nghĩa to lớn về nhiều mặt, đó là: - Làm chính xác hoá những khái niệm địa lí; củng cố, đào sâu và mở rộng kiến thức một cách sinh động, phong phú, hấp dẫn; khi vận dụng kiến thức vào giải bài tập, HS mới nắm được kiến thức một cách sâu sắc. - Rèn luyện các kĩ năng Địa lí cho HS - Rèn luyện khả năng vận dụng kiến thức vào quá trình học tập và thực tiễn - Rèn kĩ năng sử dụng ngôn ngữ Địa lí và các thao tác tư duy. - Là phương tiện để kiểm tra đánh giá kiến thức và kĩ năng của HS. 3
- Giáo dục đạo đức; tính chính xác, kiên nhẫn, trung thực và lòng say mê khoa học. BTĐL có vai trò quan trọng trong dạy học Địa lí tích cực: - BTĐL như là nguồn kiến thức để HS tìm tòi phát hiện kiến thức, kĩ năng. - BTĐL mô tả một số tình huống thực của đời sống thực tế. - BTĐL được nêu lên như là tình huống có vấn đề. - BTĐL là một nhiệm vụ cần giải quyết. 1.1.2.2. Phân loại các dạng bài tập dùng trong dạy học môn Địa lí ở trường THPT BTĐL là phương tiện để tích cực hoá hoạt động của HS. Có nhiều cách để phân loại BTĐL, trong phạm vi đề tài này, chúng tôi phân theo 2 loại như sau: * Bài tập tự luận Bài tập tự luận là phương pháp đánh giá kết quả học tập bằng việc sử dụng công cụ đo lường là các câu hỏi, HS trả lời dưới dạng bài viết bằng ngôn ngữ của mình trong một khoảng thời gian đã định trước. - Ưu điểm + Cho phép kiểm tra được nhiều người trong một thời gian ngắn, tốn ít thời gian và công sức cho việc chuẩn bị của giáo viên. + Rèn cho HS khả năng trình bày, diễn tả câu trả lời bằng chính ngôn ngữ của họ, đo được mức độ tư duy (khả năng phân tích, tổng hợp, so sánh); + Có thể KTĐG các mục tiêu liên quan đến thái độ, sự hiểu biết những ý niệm, sở thích và khả năng diễn đạt tư tưởng của HS. + Hình thành cho học sinh kỹ năng sắp đặt ý tưởng, suy diễn, phân tích, tổng hợp khái quát hoá…; phát huy tính độc lập, tư duy sáng tạo của HS. - Nhược điểm + Bài kiểm tra theo kiểu tự luận khó đại diện đầy đủ cho nội dung môn học do số lượng nội dung ít. + Việc chấm điểm phụ thuộc vào người đặt thang điểm và chủ quan của người chấm. * Bài tập trắc nghiệm khách quan Bài tập TNKQ là phương pháp KTĐG kết quả học tập của HS bằng hệ thống bài tập TNKQ, gọi là "khách quan" vì cách cho điểm hoàn toàn khách quan không phụ thuộc vào người chấm. - Ưu điểm 4
+ Trong một thời gian ngắn có thể kiểm tra được nhiều kiến thức đối với nhiều HS. + Tiết kiệm được thời gian và công sức chấm bài của GV. + Việc tính điểm rõ ràng, cụ thể nên thể hiện tính khách quan, minh bạch. + Giúp HS phát triển kỹ năng nhận biết, hiểu, ứng dụng và phân tích. + Với phạm vi nội dung kiểm tra rộng, HS không thể chuẩn bị tài liệu để quay cóp. - Nhược điểm + Bài tập TNKQ không kiểm tra được khả năng sáng tạo chủ động, trình độ tổng hợp kiến thức, của HS. + Bài tập TNKQ chỉ cho biết kết quả suy nghĩ của học sinh mà không cho biết quá trình suy nghĩ, nhiệt tình, hứng thú của HS. + HS có thể chọn đúng ngẫu nhiên. + Việc soạn thảo các bài tập TNKQ đòi hỏi nhiều thời gian, công sức. 1.1.3. Về việc xây dựng bài tập Địa lí mới trong dạy học Địa lí ở trường THPT 1.1.3.1.Ý nghĩa của việc xây dựng bài tập Địa lí mới Nhằm giảm thiểu kiến thức hàn lâm, nặng về học thuộc máy móc, khai thác mạnh hơn về kiến thức địa lí thực tiễn xảy ra trong cuộc sống như BTĐL trước đây; tăng cường khâu rèn luyện kĩ năng bộ môn, phát huy sáng tạo trong cách giải quyết vấn đề ở người học địa lí đáp ứng yêu cầu và phù hợp với định hướng đổi mới của bộ môn. Việc xây dựng BTĐL mới phù hợp với định hướng đổi mới của bộ môn Địa lí nói riêng và định hướng đổi mới giáo dục nói chung. 1.1.3.2. Một số định hướng trong việc xây dựng bài tập Địa lí mới - Nội dung bài tập phải ngắn gọn, súc tích, chú ý tập trung vào rèn luyện và phát triển các phẩm chất, năng lực nhận thức, tư duy địa lí và hành động của HS. - BTĐL cần chú ý đến việc vận dụng tích hợp liên môn và mang tính ứng dụng vào thực tiễn, kích thích trí tò mò, đam mê, hứng thú học tập, nghiên cứu khoa học ở các em. - BTĐL phải đa dạng về nội dung lẫn hình thức, phải có nội dung thiết thực trên cơ sở định hướng chương trình GDPT 2018; câu hỏi, bài tập có thể sử dụng hình ảnh, thí nghiệm, có thể câu hỏi TNKQ hoặc câu hỏi tự luận... 1.1.4. Tìm hiểu về chương trình đánh giá học sinh Quốc tế PISA 1.1.4.1. Khái quát 5
PISA là chữ viết tắt của cụm từ tiếng Anh "Programme for International Student Assessment - Chương trình đánh giá học sinh quốc tế" do Hiệp hội các nước phát triển (OECD) khởi xướng và chỉ đạo Mục tiêu tổng quát của chương trình PISA nhằm kiểm tra xem khi đến độ tuổi kết thúc giai đoạn giáo dục bắt buộc, HS đã được chuẩn bị để đáp ứng các thách thức của cuộc sống sau này ở mức độ nào. Chương trình đánh giá PISA còn hướng vào các mục đích cụ thể : - Xem xét đánh giá các mức độ năng lực đạt được ở các lĩnh vực: Đọc hiểu, Toán học và Khoa học của HS. - Nghiên cứu ảnh hưởng của các chính sách đến kết quả học tập của HS. - Nghiên cứu hệ thống các điều kiện giảng dạy - học tập có ảnh hưởng đến kết quả học tập của HS. 1.1.4.2. Năng lực Khoa học của PISA - Có kiến thức khoa học và sử dụng kiến thức để xác định các câu hỏi, chiếm lĩnh kiến thức mới, giải thích hiện tượng khoa học và rút ra kết luận trên cơ sở chứng cứ về các vấn đề liên quan đến khoa học. - Hiểu những đặc tính của khoa học như một dạng tri thức của loài người và một hoạt động tìm tòi khám phá của con người. - Nhận thức được vai trò của khoa học và công nghệ đối với việc hình thành môi trường văn sinh, tinh thần, vật chất. - Sẵn sàng tham gia như một công dân tích cực, vận dụng hiểu biết khoa học vào giải quyết các vấn đề liên quan tới khoa học. * Các câu hỏi ở 3 cấp độ/nhóm như sau: + Xác định các câu hỏi khoa học + Giải thích hiện tượng một cách khoa học + Sử dụng các căn cứ khoa học, lí giải các căn cứ để rút ra kết luận. 1.4.1.3. Bài tập của PISA Các bài tập của PISA đa số đều là các câu hỏi dựa trên các tình huống thực tiễn trong đời sống và không chỉ giới hạn bởi cuộc sống thường ngày, nhiều tình huống được lựa chọn không phải chỉ để HS thực hiện các thao tác về tư duy, mà còn để các em ý thức về các vấn đề tự nhiên, vấn đề xã hội (sự nóng lên của Trái đất, vấn đề môi trường, vấn đề dân số …). Các dạng câu hỏi phong phú, không chỉ bao gồm các câu hỏi lựa chọn đáp án mà còn yêu cầu HS tự xây dựng nên đáp án. Các kiểu câu hỏi được sử dụng: - Câu hỏi mở đòi hỏi trả lời ngắn. 6
- Câu hỏi mở đòi hỏi trả lời dài (khi chấm sẽ phải tách ra từng phần để cho điểm). - Câu hỏi đóng đòi hỏi trả lời (dựa trên những trả lời có sẵn). - Câu hỏi trắc nghiệm khách quan nhiều lựa chọn. - Câu hỏi Có - Không, Đúng - Sai phức hợp. Các mức trả lời: Mức đầy đủ; Mức chưa đầy đủ ; Mức không đạt - Sử dụng các mức này thay cho khái niệm “Đúng” hay “không đúng”. Một số câu hỏi không có câu trả lời “đúng”. Hay nói đúng hơn, các câu trả lời được đánh giá dựa vào mức độ HS hiểu văn bản hoặc chủ đề trong câu hỏi. - “Mức đầy đủ” không nhất thiết chỉ là những câu trả lời hoàn hảo hoặc đúng hoàn toàn. - “Mức không đạt” không có nghĩa là hoàn toàn không đúng. 1.2. Cơ sở thực tiễn 1.2.1. Thực trạng nghiên cứu 1.2.1.1. Về giáo viên Trong thời gian nghiên cứu đề tài, để có cái nhìn khách quan về mức độ hiểu biết cơ bản và vận dụng PISA, việc thiết kế các bài tập nhận thức theo PISA trong dạy học Địa lí 12 theo định hướng phát triển năng lực ở trường phổ thông. Chúng tôi đã gửi phiếu khảo sát đến GV Địa lí đang giảng dạy tại các trường THPT trong huyện là: THPT Nguyễn Xuân Ôn, THPT Diễn Châu 2, THPT Diễn Châu 3, THPT Diễn Châu 4, THPT Diễn Châu 5. Kết quả điều tra như sau: Bảng 1.1: Phiếu khảo sát giáo viên Thứ Các tiêu chí Số lượng Tỷ lệ tự (%) Thầy (cô) hiểu và vận dụng PISA như thế nào trong quá trình dạy học? về PISA trong quá trình dạy học 20 100 (Chỉ chọn 1 đáp án) Đã nghe nhưng chưa hiểu rõ 8 40 1 Đã hiểu nhưng chưa biết vận dụng 11 55 Đã hiểu rõ và thỉnh thoảng vận dụng 1 5 Đã hiểu rõ và vận dụng thường xuyên. 0 0 Việc thiết kế và sử dụng bài tập nhận thức theo hướng tiếp cận PISA đối với dạy học môn Địa lý 12 là (Chỉ chọn 1 đáp 20 100 án) Không cấp thiết 1 5 7
2 Ít cấp thiết 3 15 Cấp thiết 6 30 Rất cấp thiết 10 50 Việc thiết kế và sử dụng bài tập nhận thức theo hướng tiếp cận PISA trong dạy học môn Địa lí có vai trò. (Có thể chọn 20 100 nhiều đáp án) Giúp HS được lĩnh hội tri thức mới. 17 85 Giúp HS ôn tập, củng cố kiến thức. 9 45 3 Giúp HS liên hệ kiến thức với thực tiễn cuộc sống 14 70 Giúp HS phát triển năng lực Địa lí. 15 75 Tạo hứng thú cho học sinh trong quá trình làm bài tập. 19 95 Nâng cao hiệu quả dạy học môn Địa lí 14 70 Từ kết quả trên cho thấy: - Nhiều GV còn thiếu những hiểu biết cơ bản về PISA hoặc biết nhưng chưa vận dụng vào quá trình dạy học - Những bài tập nhận thức được xây dựng và sử dụng xuất phát từ những bối cảnh, tình huống trong thực tiễn, phát huy năng lực, tư duy khoa học của HS đã được sử dụng nhưng còn hạn chế. - Chưa khai thác triệt để các ứng dụng của Địa lí trong thực tế và các vấn đề thực tiễn có liên quan đến kiến thức Địa lí vào nội dung bài tập nhận thức nên tính thực tiễn của môn học chưa cao. - GV ít để ý đến ý kiến cá nhân của HS, HS lĩnh hội kiến thức còn bị động, phụ thuộc nhiều vào GV. - GV còn ngại trong việc xây dựng bổ sung các bài tập nhận thức để phục vụ cho công tác giảng dạy. 1.2.1.2. Về học sinh Năng lực của mỗi HS là khác nhau. Một số HS khá, giỏi rất năng động, sáng tạo, tích cực học tập, tiếp thu bài tốt, tham gia nhiệt tình vào các hoạt động học tập. Ngược lại HS yếu, kém lại rất lười học, tiếp thu bài học một cách thụ động. Có những BTĐL tạo được nhiều hứng thú cho HS khá, giỏi, nhưng số HS yếu, kém lại không 8
đủ khả năng tham gia tích cực, ngược lại có nhiều BTĐL được sự hưởng ứng nhiệt tình của những HS yếu, kém, nhưng lại gây nhàm chán cho số HS khá, giỏi. Để rõ hơn về thực trạng học tập môn Địa lí và thực trạng sử dụng bài toán Địa lí theo PISA của HS, chúng tôi đã tiến hành khảo sát ở 128 em HS lớp 12 của trường THPT Diễn Châu 2. Bảng 1.2. Phiếu khảo sát học sinh Thứ Các tiêu chí Số Tỷ lệ tự lượng % Em có quan niệm như thế nào về việc học môn Địa lí? 128 100 (Chọn 1 đáp án) 1 Rất thích học môn Địa lí 20 15,6 Chỉ xem môn Địa lí là nhiệm vụ 90 70,3 Không thấy hứng thú với môn Địa lí 18 14,1 Em đã gặp các dạng bài tập nhận thức theo hướng phát 128 100 triển năng lực trong môn Địa lí chưa ? (Chọn 1 đáp án) 2 Thường xuyên 0 0 Thỉnh thoảng 60 46,9 Chưa bao giờ 68 53,1 Em có thích được làm các dạng bài tập nhận thức nhằm 128 100 phát triển năng lực trong môn Địa lí không ? (Chọn 1 đáp án) 3 Rất thích 100 78,1 Bình thường 25 19,5 Không thích 3 2,4 Bài tập nhận thức nhằm phát triển năng lực trong môn Địa lí có giúp cho các em vận dụng kiến thức khoa học 128 100 Địa lí vào thực tiễn không? 4 (Chọn 1 đáp án). Có 125 97,7 Không 3 2,3 Qua điều tra khảo sát học sinh cho thấy: phần lớn HS chỉ xem môn Địa lí là một nhiệm vụ phải thực hiện trong quá trình học tập ở trường THPT, HS ít được tiếp cận với các bài tập nhận thức theo hướng phát triển năng lực và rất mong muốn được 9
làm các dạng bài tập nhận thức để phát triển năng lực vì có thể giúp các em vận dụng kiến thức khoa học Địa lí vào thực tiễn cuộc sống. Đây chính là cơ sở để khẳng định việc thiết kế và sử dụng các bài tập nhận thức theo định hướng tiếp cận PISA trong giảng dạy Địa lí 12 nói riêng và chương trình Địa lí THPT nhằm phát triển phẩm chất và năng lực cho HS là hết sức cần thiết. 1.2.2. Yêu cầu của việc thiết kế và sử dụng hệ thống bài tập theo định hướng tiếp cận PISA trong dạy học địa lí 12 nhằm phát triển năng lực học sinh. 1.2.2.1. Đối với giáo viên Phân tích nội dung chương trình môn địa lí lơp 12 và tìm ra những mối quan hệ giữa kiến thức địa lí 12 với những vấn đề thực tiễn, xảy ra trong cuộc sống cá nhân và cộng đồng. Chuẩn bị cho mình vốn kiến thức rộng trên các lĩnh vực khác nhau, nắm vững những đổi mới trong chương trình GDPT 2018, thực hiện học tập suốt đời. Lựa chọn phương pháp, phương tiện phù hợp để phối hợp trong quá trình tổ chức các hoạt động học tập cũng như trong KTĐG học sinh. Hướng dẫn HS biết cách vận dụng những kiến thức đã học để tiếp thu kiến thức mới. 1.2.2.2. Đối với học sinh BTĐL là phương tiện hữu hiệu để rèn luyện và phát triển tư duy của HS, giúp HS tái tạo kiến thức cũ, tìm ra mối liên hệ bản chất giữa các sự vật và hiện tượng, HS phải phân tích, phán đoán, suy luận để tìm ra lời giải. HS tích cực tham gia các hoạt động trong quá trình học tập trên lớp theo yêu cầu của GV, từ đó các em sẽ lĩnh hội được kiến thức một cách chủ động đồng thời sẽ hình thành và phát triển các phẩm chất, năng lực cần thiết cho các em.HS phải thường xuyên ôn tập, bổ sung kiến thức cho bản thân thông qua sách báo, tài liệu, internet, kiến thức thực tiễn…. 10
CHƯƠNG 2. PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC HỌC SINH VÀ NÂNG CAO HIỆU QUẢ DẠY HỌC MÔN ĐỊA LÍ LỚP 12 THÔNG QUA THIẾT KẾ VÀ SỬ DỤNG HỆ THỐNG BÀI TẬP THEO ĐỊNH HƯỚNG TIẾP CẬN PISA 2.1. Thiết kế hệ thống bài tập theo định hướng tiếp cận PISA trong dạy học Địa lí 12 2.1.1. Cơ sở và nguyên tắc. 2.1.1.1. Cơ sở Có 2 cơ sở quan trọng để thiết kế bài tập địa lí 12 theo hướng tiếp cận PISA: - Cơ sở lý thuyết Các nội dung khái quát địa lí 12 trong chương trình GDPT 2018, bao gồm: + Địa lí tự nhiên + Địa lí dân cư + Địa lí kinh tế + Địa lí địa phương - Cơ sở thực tiễn: Chương trình Địa lí 12 có nhiều kiến thức gắn liền với thực tiễn. Lớp 12 là năm học bản lề để chuẩn bị tâm thế vững vàng, sẵn sàng cho kì thi tốt nghiệp THPT Quốc gia, sẵn sàng tham gia vào xã hội với “tư cách” như một công dân tích cực. Vì vậy, các em sẽ dễ dàng tiếp cận bài tập PISA. 2.1.1.2. Nguyên tắc thiết kế bài tập Địa lí theo hướng tiếp cận PISA Để đáp ứng nhu cầu đổi mới phương pháp dạy học, việc thiết kế các bài tập nhận thức theo định hướng PISA có tác dụng thúc đẩy quá trình nhận thức, phát triển tư duy sáng tạo, rèn luyện kĩ năng học tập cho HS. Tuy nhiên nếu thiết kế bài tập nhận thức không dựa trên cơ sở khoa học và nguyên tắc nhất định, tiến hành tùy tiện, không có sự chuẩn bị chu đáo sẽ khiến cho kết quả học tập không cao, phản tác dụng, lãng phí thời gian, sức lực của GV và HS. Chính vì vậy khi thiết kế bài tập nhận thức theo định hướng PISA, cần phải quan tâm và tuân thủ các nguyên tắc sau: - Đảm bảo tính khoa học và tính vừa sức với HS Khi thiết kế bài học GV cần lựa chọn cân nhắc kĩ khối lượng, mức độ kiến thức, hệ thống hoạt động, các nhiệm vụ đặt ra, sao cho HS trên cơ sở nhận thức của mình, nắm được tri thức, phát triển trí tuệ. Vì vậy, khi xây dựng bài tập nhận thức cho HS khối 12 THPT cần đảm bảo tính khoa học, vừa sức đối với HS trên một số khía cạnh sau: Bài tập Địa lí theo định hướng PISA phải chính xác, đa dạng, có nội dung thiết thức, phải đáp ứng được các nội dung trong chương trình Địa lí lớp 12 THPT và phù hợp với trình độ nhận thức, tâm sinh lí của HS. 11
Nội dung bài tập phải thật ngắn gọn, súc tích, không quá nặng nề về tính toán mà cần đưa vào các tình huống có vấn đề trong các bài tập, qua đó rèn luyện phát triển các năng lực nhận thức, tư duy Địa lí và hành động cho HS. Khi xây dựng tình huống có vấn đề cần phải dựa vào các thế mạnh đặc thù của bộ môn Địa lí như tranh ảnh, bản đồ, bảng số liệu, thông tin khoa học Địa lí… - Đảm bảo tính hệ thống và liên hệ với thực tiễn Tính hệ thống là một dấu hiệu đặc trưng của tri thức khoa học địa lí. Việc đảm bảo nguyên tắc này không những đối với nội dung dạy học mà còn đối với cả việc tổ chức sự lĩnh hội tri thức của HS. Tính hệ thống có vai trò rất quan trọng khi ta xây dựng các bài tập nhận thức theo PISA cho HS để thiết kế “cái biết” và cái “chưa biết” có nghĩa là phải đảm bảo tính phù hợp và logic của khoa học địa lí. Khi thiết kế các bài tập nhận thức theo định hướng PISA cần lấy thực tiễn để bổ sung cho khoa học địa lí, làm cho nội dung bài giảng thêm phong phú, chân thật và sâu sắc, đa dạng hơn, phù hợp với nội dung chương trình Địa lí 12, nhằm tạo ra tính thực tiễn và tính cập nhật, tính liên hệ với địa phương, GV cần phải biết bổ sung hệ thống bài tập địa lí bằng cách thiết kế thêm các bài tập nhận thức theo PISA. - Đảm bảo tính giáo dục Để đảm bảo nguyên tắc này trong dạy học, khi thiết kế các bài tập nhận thức trong dạy học Địa lí 12 THPT theo PISA cần phải quan tâm đến một số vấn đề sau: Mỗi đơn vị kiến thức, mỗi hoạt động nhận thức tuyệt đối tránh gò bó, gán ghép một chiều. Cần phải quan tâm đến thực tế của bản thân HS, quan tâm đến hành động, suy nghĩ của các em để từ đó có biện pháp giáo dục thích hợp. Thiết kế các bài tập nhận thức theo PISA phải có tính thuyết phục cao, làm chuyển biến tư tưởng tình cảm của các em với đất nước, địa phương mà các em sinh sống. - Đảm bảo nguyên tắc tự lực và phát triển tư duy HS Tự lực cũng là một trong những mục tiêu của giáo dục đang được đặt ra cho giáo dục hiện nay. Vì vậy khi thiết kế các bài tập nhận thức trong dạy học Địa lí 12 THPT cần phải thiết kế sao cho HS có thể tự lực phân tích các sự kiện, hiện tượng Địa lí, biết khái quát hóa, hệ thống hóa, điển hình hóa cũng như vận dụng các tri thức Địa lí vào thực tiễn dưới sự hướng dẫn và chỉ đạo của GV. Để đảm bảo nguyên tắc này, việc kết hợp sử dụng các bài tập nhận thức theo định hướng PISA với các phương pháp dạy học tích cực và hiện đại là điều rất cần thiết. Tóm lại, khi thiết kế các bài tập nhận thức trong dạy học Địa lí 12 THPT theo đánh giá HS quốc tế GV cần phải đảm bảo các nguyên tắc trong dạy học và phải coi đó là các luận điểm có tính chất chỉ đạo, những quy định, yêu cầu cơ bản mà người GV cần phải tuân thủ để mang lại hiệu quả cao nhất trong quá trình dạy học. 12
2.1.2. Quy trình thiết kế hệ thống bài tập theo hướng tiếp cận PISA 2.1.2.1. Lựa chọn đơn vị kiến thức Dựa trên những định hướng đổi mới trong KTĐG môn Địa lí trường THPT và phát huy điểm tích cực của PISA, khi xây dựng hệ thống BT lớp 12 định hướng tiếp cận PISA nhằm phát triển năng lực HS, cần lựa chọn những đơn vị kiến thức không chỉ có ý nghĩa về mặt Địa lí mà còn gắn liền với các kiến thức thực tiễn, những hiện tượng xảy ra trong tự nhiên, trong đời sống cá nhân và cộng đồng, phát huy được những phẩm chất và năng lực của HS. 2.1.2.2.Xác định mục tiêu giáo dục của đơn vị kiến thức Xác định rõ mục tiêu bài học là công việc hàng đầu của GV trong khâu chuẩn bị bài lên lớp. Có xác định rõ mục tiêu bài học thì GV mới biết thiết kế, tổ chức các hoạt động nhận thức nào cho HS để xác định được chuẩn “đầu ra” của bài học. Mục tiêu của bài học Địa lí hiện nay không chỉ nhằm cho HS hiểu và ghi nhớ kiến thức mà còn phải biết vận dụng kiến thức, biết sử dụng và làm việc với các phương tiện học tập, biết vận dụng các thao tác tư duy để phát hiện và giải quyết các vấn đề, để khám phá và tự chiếm lĩnh tri thức Đơn vị kiến thức lựa chọn khi thiết kế bài tập theo hướng tiếp cận PISA nhằm phát triển năng lực học sinh cần thực hiện được mục tiêu giáo dục (về kiến thức, kĩ năng, phẩm chất và năng lực) của môn địa lí nói riêng và mục tiêu giáo dục ở trường THPT nói chung. 2.1.2.3. Thiết kế hệ thống bài tập theo mục tiêu. Trong các bài tập theo định hướng PISA, hệ thống bài tập mang một số đặc điểm sau: Mang tính chất nêu vấn đề Gắn liền với tình huống thực tiễn Nội dung gây hứng thú với HS Có thể trình bày dưới dạng chữ (văn bản), hình ảnh, biểu đồ, bảng số liệu, sơ đồ… Dựa trên những đặc điểm đó, khi thiết kế bài tập nhận thức theo PISA, GV phải lựa chọn các tài nguyên để xây dựng cho bài tập. Các tài nguyên được lựa chọn phải tạo ra sự hứng thú, kích thích sự tìm tòi sáng tạo của HS, lôi kéo HS vào “tình huống có vấn đề”. Với các bài tập Địa lí phần dẫn rất đa dạng và mang tính đặc thù của môn địa lí như: bản đồ, bảng số liệu, biểu đồ tranh ảnh, thông tin Địa lí…có khi phần dẫn có thể do GV tự thiết kế ra. Bài tập nhận thức theo PISA tập trung vào đánh giá năng lực: năng lực đọc hiểu, năng lực tính toán và năng lực vận dụng kiến thức khoa học. 2.1.2.4. Xác định các hình thức biểu hiện thông qua các kiểu câu hỏi 13
Các kiểu câu hỏi được sử dụng trong khi thiết kế các bài tập nhận thức theo định hướng PISA: Câu hỏi mở đòi hỏi trả lời ngắn Câu hỏi mở đòi hỏi trả lời dài (khi chấm sẽ tách ra từng phần để chấm điểm) Câu hỏi trắc nghiệm khách quan nhiều lựa chọn Câu hỏi có- không, đúng- sai phức hợp Mục đích của câu hỏi nhằm định hướng cho phần trả lời của HS. Trong một bài học, thậm chí trong một bài tập GV nên sử dụng đa dạng các kiểu câu hỏi để đánh giá được nhiều năng lực khác nhau và đồng thời giảm áp lực, tránh sự mệt mỏi, chán nản với HS. 2.1.2.5. Lựa chọn các phương pháp, hình thức tổ chức Các phương pháp dạy học hiện nay rất phong phú và đa dạng, mỗi phương pháp có những thế mạnh riêng, việc sử dụng bài tập nhận thức theo PISA trong dạy học là một phương pháp tích cực của bộ môn Địa lí. Song để nâng cao hiệu quả sử dụng bài toán nhận thức theo định hướng PISA, phát triển tư duy, năng lực của HS và phù hợp với xu thế phát triển của lí luận dạy học hiện đại, GV cần kết hợp với các phương pháp khác như: dạy học giải quyết vấn đề, động não, dự án, thảo luận…và các kĩ thuật dạy học (động não viết, động não nói, các mảnh ghép, khăn trải bàn, bể cá, XYZ, tia chớp…). 2.1.2.6. Kiểm tra thử Thử nghiệm áp dụng BT đã thiết kế trên đối tượng HS thực nghiệm để kiểm tra hệ thống bài tập đã thiết kế về tính chính xác, khoa học, thực tế của kiến thức địa lí, cũng như độ khó, độ phân biệt, có phù hợp đối tượng HS... cũng như tính khả thi, khả năng áp dụng của bài tập. 2.1.2.7. Chỉnh sửa Thay đổi, chỉnh sửa nội dung, số liệu, tình huống... trong bài tập sau khi đã cho kiểm tra thử sao cho hệ thống bài tập có tính chính xác, khoa học về mặt kiến thức, kĩ năng, có giá trị về mặt thực tế và phù hợp với đối tượng HS. 2.1.2.8. Hoàn thiện hệ thống bài tập Sắp xếp, hoàn thiện hệ thống bài tập một cách khoa học. 2.2. Hệ thống bài tập Địa lí 12 theo hướng tiếp cận PISA Trong phạm vi nghiên cứu của đề tài, chúng tôi thiết kế các bài tập nhận thức trong dạy học Địa lí 12 THPT theo PISA phục vụ cho việc dạy học theo định hướng phát triển năng lực. Đó là các dạng bài tập phát triển năng lực tính toán, năng lực đọc hiểu, năng lực vận dụng kiến thức khoa học Địa lí. 2.2.1. Bài tập phát triển năng lực đọc hiểu 14
Năng lực đọc hiểu trong môn Địa lí là năng lực hiểu, sử dụng và phản ánh lại ý kiến của một cá nhân sau khi đọc một văn bản, bản đồ, bảng số liệu, lược đồ, tranh ảnh…Những thế mạnh này trong môn Địa lí, sẽ được sử dụng để xây dựng lời dẫn trong bài tập Địa lí theo định hướng PISA. Biết đọc sẽ trở thành một nhân tố quan trọng trong việc xây dựng, mở rộng kiến thức cá nhân, kĩ năng và chiến lược của mỗi cá nhân trong suốt cuộc đời khi họ tham gia vào các tình huống khác nhau cũng như trong mối quan hệ với người xung quanh. Trong chương trình Địa lí 12, có rất nhiều vấn đề HS có thể đọc hiểu như đọc hiểu văn bản, đọc hiểu bản đồ, đọc hiểu bảng số liệu, lược đồ, tranh ảnh…Dưới đây tôi xin giới thiệu một số bài tập nhận thức theo PISA phát triển năng lực đọc hiểu. 2.2.1.1. Đọc hiểu bản đồ Trong bài tập đọc hiểu bản đồ, lời dẫn được xây dựng là bản đồ, HS dùng kĩ năng đọc bản đồ kết hợp với kiến thức đã học, thông tin đi kèm (nếu có) để giải các yêu cầu của bài tập. Khi đọc bản đồ HS sẽ đọc sự phân bố, các mối quan hệ, thực trạng sản xuất của các sự vật hiện tượng địa lí trong quá trình tự nhiên và xã hội. Thông qua các bài tập này HS không những rèn luyện kĩ năng đọc bản đồ - một kĩ năng quan trọng trong học địa lí, HS còn tự lĩnh hội được nhiều kiến thức và hình thành năng lực cho bản thân. 15