Sáng kiến kinh nghiệm THPT: Sử dụng một số phương pháp dạy học tích cực trong tổ chức hoạt động Luyện tập nhằm phát triển năng lực và phẩm chất học sinh trong dạy học Lịch sử 10 – Bộ Cánh diều

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:65

Thêm vào BST

Báo xấu

19
lượt xem 8
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Mục đích nghiên cứu sáng kiến "Sử dụng một số phương pháp dạy học tích cực trong tổ chức hoạt động Luyện tập nhằm phát triển năng lực và phẩm chất học sinh trong dạy học Lịch sử 10 – Bộ Cánh diều" nhằm điều tra thực trạng dạy học môn Lịch sử hiện nay và Lịch sử lớp 10 năm 2022 – 2023 tại các trường THPT trên địa bàn công tác. Từ việc thấy được những hạn chế của phương pháp dạy học truyền thống và giáo viên chưa thực sự chú trọng việc tổ chức hoạt động Luyện tập để tìm ra một phương pháp dạy học có hiệu quả hơn ở khâu cuối tiết học trên lớp.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Sáng kiến kinh nghiệm THPT: Sử dụng một số phương pháp dạy học tích cực trong tổ chức hoạt động Luyện tập nhằm phát triển năng lực và phẩm chất học sinh trong dạy học Lịch sử 10 – Bộ Cánh diều

SỞ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO NGHỆ AN =====  ===== SÁNG KIẾN KINH NGHIỆM Tên đề tài: SỬ DỤNG MỘT SỐ PHƯƠNG PHÁP DẠY HỌC TÍCH CỰC TRONG TỔ CHỨC HOẠT ĐỘNG LUYỆN TẬP NHẰM PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC VÀ PHẨM CHẤT HỌC SINH TRONG DẠY HỌC LỊCH SỬ 10 – BỘ CÁNH DIỀU Lĩnh vực : Môn LỊCH SỬ Tác giả: TRƯƠNG THỊ KIM HÀ Số điện thoại: 0345261493 Đơn vị: Trường THPT Nam Yên Thành Năm học 2022 - 2023
MỤC LỤC A. ĐẶT VẤN ĐỀ ...................................................................................................... 1 1. Lí do chọn đề tài .................................................................................................... 1 2. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ......................................................................... 2 3. Mục đích và phương pháp nghiên cứu .................................................................. 2 3.1. Mục đích của đề tài ....................................................................................... 2 3.2. Phương pháp nghiên cứu ............................................................................. 2 4. Tính mới của đề tài ................................................................................................ 3 B. NỘI DUNG NGHIÊN CỨU ............................................................................ 4 Chương I: Cơ sở lí luận và cơ sở thực tiễn của đề tài ............................................... 4 1. Cơ sở lí luận .......................................................................................................... 4 1.1. Quan điểm đổi mới phương pháp dạy học hiện nay ................................. 4 1.2. Đặc trưng của các phương pháp dạy học tích cực trong dạy học môn Lịch sử ................................................................................................................... 4 1.3. Mục đích và đặc điểm hoạt động Luyện tập trong giờ học môn Lịch sử 6 1.4. Vai trò và ý nghĩa của việc sử dụng các phương pháp dạy học tích cực khi tổ chức hoạt động Luyện tập trong dạy học Lịch sử ................................. 7 1.5. Những yêu cầu của hoạt động Luyện tập trong dạy học Lịch sử............. 8 2. Cơ sở thực tiễn ...................................................................................................... 9 2.1. Thực trạng sử dụng các phương pháp dạy học tích cực trong tổ chức hoạt động Luyện tập vào giảng dạy môn Lịch sử ............................................. 9 2.2. Mức độ hứng thú của HS đối với các PPDH của GV tiến hành tổ chức hoạt động Luyện tập vào môn Lịch sử 10. ........................................................ 11 2.3. Nguyên nhân thực trạng ............................................................................ 12 Chương II: Sử dụng một số phương pháp dạy học tích cực trong tổ chức hoạt động Luyện tập nhằm phát triển năng lực và phẩm chất học sinh trong dạy học Lịch sử 10 - bộ Cánh Diều ................................................................................................... 13 1. Các bước tổ chức hoạt động Luyện tập trong dạy học Lịch sử 10 ..................... 13 2. Yêu cầu của việc sử dụng một số phương pháp dạy học tích cực trong tổ chức hoạt động Luyện tập ................................................................................. 14 3. Thiết kế và lựa chọn các phương pháp dạy học tích cực trong tổ chức Luyện tập Lịch sử 10 - bộ Cánh Diều ...................................................................................... 15 3.1. Sử dụng phương pháp dạy học phát hiện và giải quyết vấn đề ............. 15
3.1.1. Tổ chức hoạt động Luyện tập bằng thảo luận vấn đề, câu hỏi được GV nêu ra đầu tiết học ................................................................................... 16 3.1.2. Tổ chức hoạt động Luyện tập với dạng câu hỏi trả lời nhanh hay câu hỏi trắc nghiệm khách quan .......................................................................... 17 3.1.3. Tổ chức hoạt động Luyện tập bằng việc sử dụng bài tập tình huống 21 3.2. Sử dụng phương pháp trò chơi.................................................................. 22 3.2.1. Tổ chức hoạt động Luyện tập bằng các trò chơi tư duy ô chữ ........ 23 3.2.2. Tổ chức hoạt động Luyện tập bằng các trò chơi mảnh ghép kiến thức Lịch sử..................................................................................................... 26 3.2.3. Tổ chức hoạt động Luyện tập bằng trò chơi Đoán ý đồng đội ...... 27 3.3. Sử dụng phương pháp “Bản đồ tư duy”................................................... 28 3.3.1. Tổ chức hoạt động Luyện tập bằng sơ đồ tư duy ............................ 30 3.3.2. Tổ chức hoạt động Luyện tập bằng sơ đồ trống.............................. 30 3.4. Sử dụng phương pháp đóng vai ................................................................ 32 3.4.1. Tổ chức hoạt động Luyện tập bằng việc đóng vai hướng dẫn viên du lịch 33 3.4.2. Tổ chức hoạt động Luyện tập bằng việc đóng vai nhân vật trải nghiệm ............................................................................................................. 34 4. Khảo sát tính cấp thiết và tính khả thi của đề tài ................................................ 36 4.1. Mục đích khảo sát ....................................................................................... 36 Để tác giả nhìn nhận một cách khách quan đề tài nghiên cứu của mình về tính cấp thiết và tính khả thi, trên cơ sở đó tiếp tục nghiên cứu, chỉnh sửa, bổ sung hoàn thiện nhằm mục đích đề tài sáng kiến được ghi nhận và đưa vào áp dụng thực tiễn. ................................................................................................................................. 36 4.2. Nội dung và phương pháp khảo sát .......................................................... 36 4.2.1. Nội dung khảo sát ................................................................................. 36 4.2.2. Phương pháp khảo sát và thang đánh giá .......................................... 36 4.3. Đối tượng khảo sát ...................................................................................... 37 4.4. Kết quả khảo sát về sự cấp thiết và tính khả thi của các giải pháp đã đề xuất 37 4.4.1. Sự cấp thiết của các giải pháp đã đề xuất .......................................... 37 4.4.2. Tính khả thi của các giải pháp đề xuất .............................................. 37 Chương III: Thực nghiệm sư phạm ......................................................................... 38 1. Mục đích thực nghiệm......................................................................................... 38
2. Nhiệm vụ thực nghiệm ........................................................................................ 38 3. Tiến hành thực nghiệm ........................................................................................ 39 3.1. Chọn đối tượng thực nghiệm ..................................................................... 39 3.2. Chọn nội dung thực nghiệm....................................................................... 39 3.3. Tiến hành thực nghiệm............................................................................... 40 4. Đánh giá kết quả thực nghiệm ............................................................................ 40 C. KẾT LUẬN ........................................................................................................ 42 I. Những đóng góp của đề tài .................................................................................. 42 1. Tính mới của đề tài .............................................................................................. 42 2. Tính hiệu quả của đề tài ...................................................................................... 42 II. Một số khó khăn khi áp dụng đề tài ................................................................... 43 III. Kiến nghị, đề xuất ............................................................................................. 43 1. Đối với các cấp quản lí giáo dục ......................................................................... 43 2. Đối với tổ, nhóm bộ môn. ................................................................................... 43 3. Đối với giáo viên. ................................................................................................ 43 4. Đối với học sinh. ................................................................................................. 44 TÀI LIỆU THAM KHẢO ......................................................................................... 1 PHỤ LỤC .................................................................................................................. 2
DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT 1 THPT Trung học phổ thông 2 NQ/TW Nghị quyết/ Trung ương 3 CTGDPT Chương trình giáo dục phổ thông 4 GV Giáo viên 5 HS Học sinh 6 CD Cánh diều 7 PPDH Phương pháp dạy học 8 CNTT Công nghệ thông tin 9 SGK Sách giáo khoa 10 TNSP Thực nghiệm sư phạm 11 TN/ĐC Thực nghiệm/Đối chứng 12 NL Năng lực 13 KHXH/KHTN Khoa học xã hội/ Khoa học tự nhiên
A. ĐẶT VẤN ĐỀ 1. Lí do chọn đề tài Năm học 2022 – 2023 là năm học đầu tiên thực hiện chương trình giáo dục phổ thông mới đối với lớp 10 ở cấp học trung học phổ thông.Trong xu thế phát triển không ngừng của thế giới nói chung và ngành giáo dục Việt Nam nói riêng mục tiêu của giáo dục phổ thông ở nước ta đang vận hành đúng quy luật. Để đạt được mục tiêu của giáo dục phổ thông ở nước ta trong giai đoạn hiện nay việc sử dụng phương pháp dạy học tích cực là con đường và hướng đi phù hợp nhất. Tuy nhiên, từ thực tế giảng dạy của bản thân cũng như đồng nghiệp tại đơn vị công tác và trên địa bàn, tôi nhận thấy rằng sự sáng tạo trong việc đổi mới phương pháp dạy học nhằm phát huy tính tích cực, chủ động tiếp cận và phát triển năng lực, phẩm chất của người học còn nhiều vấn đề cần tiếp tục suy nghĩ, trăn trở và thẳng thắn trao đổi. Một trong những yêu cầu để có một giờ học, tiết học thực sự hiệu quả theo tinh thần đổi mới của nền giáo dục hiện đại, người giáo viên phải nghiên cứu và đầu tư hơn nhiều trong việc thiết kế và tổ chức kế hoạch dạy học. Chính giáo viên phải thực sự chủ động, sáng tạo và mạnh dạn bứt phá thì mới có thể khơi dậy được sự hoạt động tích cực, chủ động và sáng tạo của mỗi học sinh trong mỗi giờ học, môn học. Hoạt động dạy học Lịch sử không chỉ là hoạt động lĩnh hội kiến thức quá khứ loài người mà còn là rèn luyện những năng lực cho người học vận dụng kiến thức vào thực tiễn cuộc sống. Những năng lực này được hình thành và phát triển không chỉ thông qua nội dung bài học mà còn thông qua phương pháp và hình thức tổ chức dạy học mới của chương trình GDPT 2018. Trong đó tổ chức hoạt động Luyện tập là một khâu quan trọng để đánh giá hiệu quả năng lực và phẩm chất của chủ thể là học sinh trong quá trình dạy – học. Kế thừa và phát huy những ưu điểm của phương pháp dạy học truyền thống để phù hợp với mục tiêu chung của việc đổi mới giáo dục hiện nay mà chúng ta đã và đang thực hiện có nhiều thành công. Song việc tổ chức hoạt động Luyện tập trong quá trình thực hiện kế hoạch dạy học chưa thực sự hiệu quả. Hoạt động này thực hiện ở cuối tiết học cơ bản vẫn dựa vào vai trò của người Thầy, phần vì trong hoạt động Luyện tập, giáo viên là người hướng dẫn nội dung bài học ngay từ đầu giờ học cho đến cuối giờ và đa phần học sinh được giáo viên giao nhiệm vụ hoặc hướng dẫn các hoạt động học tập trong quá trình truyền tải nội dung bài học nên giáo viên là người kết thúc bài học hầu như bằng hoạt động củng cố kết hợp với hướng dẫn học sinh liên hệ, vận dụng hay mở rộng. Vì vậy hoạt động Luyện tập ở giai đoạn kết thúc bài học cần được giáo viên quan tâm hơn, chú trọng hơn, cũng là khâu trọng yếu nhằm phát hiện và phát triển năng lực và phẩm chất của học sinh. Thực tế dạy học các bộ môn và môn Lịch sử nói riêng hiện tại cho thấy rất nhiều giáo viên khó kiếm tìm được một cách tổ chức hoạt động Luyện tập theo tinh thần đổi mới hiện nay hoặc có tổ chức nhưng hiệu quả không cao do cách thức tổ chức nhàm chán, rời rạc, nặng về kiến thức hoặc lướt qua…Xuất phát từ tình hình 1
thực tiễn và một số kinh nghiệm trong giảng dạy bộ môn, tôi nhận thấy để nâng cao chất lượng giờ dạy, tiết dạy, đặc biệt môn Lịch sử - môn học trước nay có nhiều ý kiến nghiêng về kiến thức hàn lâm, người giáo viên cần phát huy các phương pháp dạy học tích cực ngay cả khâu kết thúc tiết học trên lớp. Nếu tổ chức tốt hoạt động Luyện tập sẽ tạo nên những hiệu ứng tích cực sau mỗi tiết học. Hơn nữa ấn tượng của bài học, thậm chí sự mong đợi đến giờ học mới luôn tạo cho các em những điều hưng phấn trong sáng tạo và năng lực của chính bản thân. Đó chính là một phần quan trọng trong mục tiêu của nền giáo dục hiện đại. Trên cơ sở đó tôi đã nghiên cứu và thực hiện đề tài: “Sử dụng một số phương pháp dạy học tích cực trong tổ chức hoạt động Luyện tập nhằm phát triển năng lực và phẩm chất học sinh trong dạy học Lịch sử 10 – Bộ Cánh diều” với mong muốn chia sẻ những kinh nghiệm của bản thân tới đồng nghiệp, áp dụng vào thực tiễn dạy học để nâng cao chất lượng bộ môn và đạt mục tiêu của chương trình GDPT 2018. 2. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu: Đề tài nghiên cứu được tiến hành thực nghiệm và khảo sát đối với học sinh lớp 10 tại đơn vị tôi công tác với đối tượng là một số phương pháp dạy học tích cực áp dụng vào tổ chức hoạt động Luyện tập nhằm phát triển năng lực và phẩm chất học sinh. Mặt khác tôi còn thực nghiệm ở cách tổ chức hoạt động Luyện tập trong dạy học môn Lịch sử lớp 10 – bộ Cánh diều. Phạm vi nghiên cứu: Đề tài được tiến hành tại các lớp 10 tôi phụ trách ở trường THPT Nam Yên Thành và có khảo sát phạm vi ở một số trường THPT trên địa bàn huyện Yên Thành - tỉnh Nghệ An. Thời gian thực hiện đề tài trong kế hoạch dạy học của năm học 2022 – 2023. 3. Mục đích và phương pháp nghiên cứu 3.1. Mục đích của đề tài Khi thực hiện đề tài nghiên cứu này bản thân tôi hướng tới những mục đích, nhiệm vụ sau: Nghiên cứu, tổng hợp và khái quát hoá các cơ sở lí luận của đề tài Điều tra thực trạng dạy học môn Lịch sử hiện nay và Lịch sử lớp 10 năm 2022 – 2023 tại các trường THPT trên địa bàn công tác. Từ việc thấy được những hạn chế của phương pháp dạy học truyền thống và giáo viên chưa thực sự chú trọng việc tổ chức hoạt động Luyện tập để tìm ra một phương pháp dạy học có hiệu quả hơn ở khâu cuối tiết học trên lớp. Đồng thời mạnh dạn chia sẻ chút kinh nghiệm của bản thân trong việc tổ chức hoạt động Luyện tập cho một số bài dạy môn Lịch sử 10 – Bộ Cánh Diều. 3.2. Phương pháp nghiên cứu - Phương pháp nghiên cứu lý luận: Tôi tiến hành tiếp cận các nguồn tài liệu về đổi mới phương pháp dạy học tích cực, tài liệu về phương pháp dạy học nhằm phát 2
triển năng lực và phẩm chất HS. Tôi còn căn cứ trên các công văn chủ trương đường lối của Đảng và nhà nước về đổi mới giáo dục dạy học ở trường THPT, căn cứ vào kế hoạch giáo dục của Sở, đơn vị đã thông qua từ đầu năm học 2022 – 2023. - Phương pháp quan sát, nghiên cứu cách HS tìm hiểu tài liệu SGK, Internet. Quan sát theo dõi và hỗ trợ các em để kịp thời ghi nhận việc hình thành kiến thức,phát triển năng lực và phẩm chất của HS. - Phương pháp thực nghiệm, khảo sát, điều tra GV, HS về các các giải pháp tổ chức hoạt động Luyện tập nhằm phát triển năng lực và phẩm chất HS. - Phương pháp thống kê toán học: sử dụng phương pháp thống kê toán học để thu thập số liệu, xử lí kết quả thực nghiệm để rút ra kết luận, chứng minh tính hiệu quả và tính khả thi của đề tài 4. Tính mới của đề tài Đề tài “ Sử dụng một số phương pháp dạy học tích cực trong tổ chức hoạt động Luyện tập nhằm phát triển năng lực và phẩm chất HS trong dạy học Lịch sử 10 – bộ CD” đã xác định được một số phương pháp dạy học tích cực đưa vào vận hành trong chương trình GDPT mới năm học 2022 – 2023 ở các môn học nói chung và bộ môn Lịch sử nói riêng. Để đáp ứng chiến lược phát triển của ngành giáo dục nước ta việc đổi mới phương pháp dạy học và kiểm tra đánh giá năng lực và phẩm chất của HS nhiều GV đã quan tâm, trăn trở trong mỗi bài học, mỗi chủ đề song vẫn trọng tâm ở hoạt động Khởi động và Hình thành kiến thức. Còn tổ chức hoạt động Luyện tập bằng phương pháp dạy học tích cực để phát triển năng lực và phẩm chất HS chưa thấy sáng kiến nào đề cập tới. Hoặc GV có sử dụng phương pháp dạy học tích cực nhưng chỉ một đôi lúc, hơi “nhạt” ở khâu kết thúc bài học. Vì vậy đề tài “ Sử dụng một số phương pháp dạy học tích cực trong tổ chức hoạt động Luyện tập nhằm phát triển năng lực và phẩm chất HS trong dạy học Lịch sử 10 – bộ CD” đã hệ thống quy trình thiết kế và vận dụng các PPDH tích cực vào thực tiễn dạy học năm học 2022 – 2023 – SGK Lịch sử 10 – bộ Cánh Diều nâng cao hiệu quả dạy học Lịch sử ở trường phổ thông. Mặt khác, trong đề tài này tác giả mạnh dạn chia sẻ và cung cấp một số kinh nghiệm của bản thân trong việc lựa chọn PPDH tích cực khi tổ chức hoạt động Luyện tập, vào từng bài cụ thể ( từ bài 1 đến bài 16) ngay trong năm đầu tiên thực hiện CT GDPT 2018 – Lịch sử 10 – bộ CD để phát triển năng lực và phẩm chất người học. Thiết nghĩ, GV bộ môn khác cũng có thể tham khảo vào các bộ sách khác ( Kết nối tri thức và cuộc sống, Chân trời sáng tạo) và có thể áp dụng trong các năm học tiếp theo để hoàn chỉnh CT GDPT 2018. 3
B. NỘI DUNG NGHIÊN CỨU Chương I: Cơ sở lí luận và cơ sở thực tiễn của đề tài 1. Cơ sở lí luận 1.1. Quan điểm đổi mới phương pháp dạy học hiện nay Trong bài "Đổi mới căn bản, toàn diện để hoàn thiện một nền giáo dục và đào tạo Việt Nam nhân bản" (Tạp chí Cộng sản, số 885-7/2016), ông Phùng Xuân Nhạ nhấn mạnh: "Ngày nay, khi tri thức đã trở thành yếu tố hàng đầu để phát triển kinh tế tri thức thì các nước trên thế giới đều ý thức được rằng giáo dục là đòn bẩy quan trọng để đổi mới mô hình tăng trưởng và phát triển xã hội bền vững". Nhận thức sâu sắc về điều đó, việc đổi mới tư duy giáo dục trong thời đại tri thức nhằm đáp ứng sự thay đổi của cuộc sống là một tất yếu, bởi vì "khi hệ thống tri thức có những thay đổi thì sớm hoặc muộn, nhanh hoặc chậm, năng lực tư duy và hoạt động của con người cũng phải thay đổi. Đời sống hiện thực biến đổi luôn đặt ra những vấn đề mới, buộc con người phải suy nghĩ, tìm kiếm những lời giải đáp và những phương tiện để giải quyết vấn đề. Những tri thức mới ra đời bổ sung và bồi đắp cho hệ thống tri thức đã có, làm thay đổi cách nhìn nhận, thay đổi từng phần thế giới quan, dẫn đến thay đổi cả phương thức hoạt động của con người và cộng đồng. Điều đó cũng có nghĩa rằng, những tri thức mới đã làm thay đổi tư duy của con người" (Lương Đình Hải - Triết học trong kỷ nguyên toàn cầu - NXB Khoa học xã hội, 2009). Đổi mới phương pháp dạy học (PPDH) là nhiệm vụ trọng tâm của đổi mới giáo dục trung học phổ thông (THPT) hiện nay. Đổi mới PPDH ở trường phổ thông là một quá trình phức hợp vì nó đòi hỏi phải tác động đến nhiều yếu tố khác nhau, trong đó thay đổi chương trình sách giáo khoa ( SGK) - Chương trình giáo dục phổ thông 2018 là một yếu tố quan trọng. Mục tiêu đổi mới được nghị quyết 88 - 2014/QH13 và Nghị quyết số 29 - NQ/TW của Quốc hội cũng đã đề cập rằng hiện nay dạy học theo hướng phát huy tích cực, chủ động và sáng tạo của HS đặt ra như một yêu cầu bức thiết. Điều này được hiện thực hóa trong năm học 2022 - 2023 đối với chương trình lớp 10. Chính vì vậy trong dạy học người GV cần thực sự đổi mới PPDH để người học phát triển năng lực và phẩm chất của mình đáp ứng thời kì hội nhập. 1.2. Đặc trưng của các phương pháp dạy học tích cực trong dạy học môn Lịch sử Điều 24.2 của Luật Giáo dục đã ghi: “Phương pháp giáo dục phổ thông phải phát huy tính tích cực, tự giác, chủ động sáng tạo của HS; phù hợp với đặc điểm của từng lớp học, môn học; bồi dưỡng phương pháp tự học, rèn luyện kĩ năng vận dụng kiến thức vào thực tiễn; tác động đến tình cảm, đem lại niềm vui, hứng thú học tập cho HS”. PPDH tích cực là một thuật ngữ rút gọn, được dùng để chỉ những phương pháp giáo dục, dạy học theo hướng phát huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo của người học. PPDH tích cực hướng tới việc hoạt động hoá, tích cực hoá hoạt động 4
nhận thức của HS, nghĩa là tập trung vào phát huy tính tích cực của người học chứ không phải tập trung vào phát huy tính tích cực của người dạy. Tuy nhiên để dạy học theo phương pháp tích cực thì GV phải nỗ lực nhiều hơn so với phương pháp thụ động. Qua đó tác giả dẫn ra đây các đặc trưng cơ bản sau của PPDH tích cực Dạy học thông qua tổ chức các hoạt động học tập của học sinh Trong PPDH tích cực, người học - đối tượng của hoạt động “dạy”, đồng thời là chủ thể của hoạt động “ học” được cuốn hút vào các hoạt động học tập do GV tổ chức và chỉ đạo, thông qua đó tự lực khám phá các điều mình chưa rõ chứ không phải thụ động tiếp thu những tri thức đã được GV sắp đặt. Được đặt vào những tình huống của đời sống thực tế, người học trực tiếp quan sát, thảo luận, giải quyết vấn đề đặt ra theo cách suy nghĩ của mình, từ đó nắm bắt kiến thức, kĩ năng mới, vừa nắm được phương pháp “làm ra” kiến thức, kĩ năng đó, không rập khuốn theo theo những khuôn mẫu sẵn có, được bộc lộ và phát huy tiềm năng sáng tạo thuộc sở trường của bản thân. Dạy học chú trọng rèn luyện phương pháp tự học Trong xã hội hiện đại đang biến đổi mau lẹ cùng với sự bùng nổ thông tin, khoa học, kĩ thuật, công nghệ phát triển như vũ bão thì không thể nhồi nhét vào đầu óc HS khối lượng kiến thức định tính. Mà làm thế nào quan tâm dạy cho HS phương pháp học, nhất là cấp THPT - định hướng nghề nghiệp để phát huy năng lực, phẩm chất cho người học. Trong các phương pháp học thì cốt lõi là phương pháp tự học. Nếu rèn luyện cho HS có phương pháp, kĩ năng, thói quen, ý chí tự học, tự tìm tòi thì sẽ tạo cho các em động lực, động cơ và lòng say mê, từ đó phát huy năng lực vốn có ở trong mỗi con người được nhân lên gấp bội. Vì vậy hiện nay CTGD PT 2018 đang quyết liệt triển khai để nhanh chóng bắt kịp xu thế hướng tới phát triển năng lực, phẩm chất của HS. Tăng cường học tập cá thể, phối hợp với học tập hợp tác Trong một lớp học mà trình độ kiến thức, tư duy của HS không thể đồng đều tuyệt đối thì áp dụng PPDH tích cực buộc phải chấp nhận sự phân hoá về cường độ, tiến độ hoàn thành nhiệm vụ học tập, nhất là khi CTGD PT 2018 được thiết kế thành chủ đề học tập. Áp dụng PPDH tích cực ở trình độ cao thì sự phân hoá này càng lớn. Việc sử dụng các phương tiện CNTT trong nhà trường sẽ đáp ứng nhu cầu cá thể hoá hoạt động học tập theo nhu cầu và năng lực của mỗi HS. Tuy nhiên, trong học tập không phải tri thức, năng lực, phẩm chất của HS đều được hình thành bằng những hoạt động độc lập cá nhân. Lớp học là môi trường giao tiếp thầy - trò, trò - trò, tạo nên mối quan hệ hợp tác giữa các cá nhân trên con đường chiếm lĩnh nội dung học tập. Thông qua thảo luận, tranh luận trong tập thể, ý kiến mỗi cá nhân được bộc lộ, khẳng định hay bác bỏ, qua đó người học được nâng mình lên một trình độ mới. 5
Trong nhà trường, phương pháp học tập hợp tác ở cấp nhóm, tổ, lớp và được sử dụng phổ biến trong dạy học là hoạt động hợp tác trong nhóm nhỏ 4 - 10 người. Học tập hợp tác làm tăng hiệu quả học tập, nhất là lúc phải giải quyết những vấn đề gay cấn, lúc xuất hiện thật sự nhu cầu phối kết hợp giữa các cá nhân để hoàn thành nhiệm vụ chung. Đây cũng là xu thế của nền kinh tế thị trường thế giới mà mỗi bản thân các em phải xác định trong tương lai, năng lực hợp tác phải trở thành một mục tiêu giáo dục mà nhà trường THPT phải định hướng cho HS. Kết hợp đánh giá của thầy với tự đánh giá của trò Trong dạy học việc đánh giá HS không chỉ nhằm mục đích nhận định thực trạng và điều chỉnh hoạt động học của trò mà còn đồng thời tạo điều kiện nhận định và điều chỉnh hoạt động dạy của thầy. Trong PPDH tích cực, GV phải hướng dẫn HS phát triển năng lực và phẩm chất của mình, từ đó để tự điều chỉnh cách học. Liên quan đến điều này, GV cần tạo điều kiện thuận lợi để HS tham gia tự đánh giá lẫn nhau. Tự đánh giá đúng và điều chỉnh hoạt động kịp thời là năng lực rất cần cho sự thành đạt trong cuộc sống mà nhà trường phải trang bị cho các em. Đa dạng hoá các hình thức đánh giá là một điểm mới trong CTGD PT 2018, việc kết hợp đánh giá của GV với tự đánh giá của HS cũng là một kênh hữu ích nhằm phát triển năng lực và phẩm chất HS. Từ dạy và học thụ động sang dạy và học tích cực, GV không còn đóng vai trò đơn thuần là người truyền đạt kiến thức, GV trở thành người thiết kế, tổ chức, hướng dẫn các hoạt động độc lập hoặc theo nhóm nhỏ để HS tự lực chiếm lĩnh nội dung học tập, chủ động đạt các mục tiêu về năng lực, phẩm chất theo yêu cầu của chương trình. 1.3. Mục đích và đặc điểm hoạt động Luyện tập trong giờ học môn Lịch sử Môn lịch sử ở trường phổ thông nhằm giúp HS tiếp thu được những kiến thức cơ bản và đặc thù gắn liền với lịch sử của loài người nói chung và lịch sử dân tộc nói riêng, góp phần hình thành ở các em thế giới quan tích cực, bồi dưỡng phẩm chất, đạo lí tốt đẹp. Từ đó HS phát triển các năng lực tìm hiểu, tư duy, thực hành và có thái độ ứng xử nhanh nhạy, đúng đắn trong cuộc sống. Trong dạy học để tổ chức thực hiện người GV phải biết lựa chọn các phương pháp phù hợp với từng bài học, từng đối tượng HS, nhằm đạt mục tiêu đặt ra của kế hoạch giáo dục. Sử dụng PPDH tích cực vào tổ chức các hoạt động dạy học trong năm học đầu tiên thực hiện CT GDPT mới này là rất bức thiết để đáp ứng mục tiêu của nền giáo dục hiện đại Thông thường, theo công văn 5512/ BGDĐT-GDTrH mỗi bài học lịch sử được thiết kế thành chuỗi các hoạt động nối tiếp nhau, đó là: khởi động; hình thành kiến thức; luyện tập; vận dụng tìm tòi, mở rộng. Như vậy, hoạt động Luyện tập là khâu cuối của một bài học, có thể coi là bước để giáo viên tạo điều kiện để học sinh hình thành và phát triển các năng lực như năng lực tự học, năng lực hợp tác, năng lực thực hành, năng lực đánh giá, nhận xét….và rèn luyện phẩm chất cốt lõi: trách nhiệm, trung thực, chăm chỉ, nhân ái và yêu nước. 6
Học tập là một quá trình tìm tòi và khám phá của HS đã được GV tổ chức ở hai khâu khởi động và hình thành kiến thức rồi. Đến hoạt động Luyện tập là lúc HS thể hiện rõ nhất năng lực, sở trường của mình sau mỗi bài học. Muốn làm được điều đó rất cần cách thức tổ chức của GV, đòi hỏi sự đầu tư, trăn trở và lựa chọn các PHDH phù hợp để phát triển được năng lực và phẩm chất trong mỗi học trò của mình - “đứa con” đang trưởng thành trông thấy qua mỗi bài học kết thúc. Trước yêu cầu đổi mới PPDH lịch sử hiện nay, tất yếu GV cần coi trọng hoạt động Luyện tập sao cho tạo được dấu ấn khó quên, cảm xúc luyến tiếc khi sắp kết thúc tiết học, bài học, giúp HS chủ động, tự tin khám phá kiến thức ở những tiết học, bài học kế tiếp. Thời lượng dành cho hoạt động Luyện tập rất ngắn khoảng 5 - 7 phút nhưng rất quan trọng. Cũng khoảng thời gian ấy nếu hoạt động khởi động là kích hoạt sự tích cực, phấn khởi cho HS thì hoạt động Luyện tập là lúc các em khẳng định và phát huy năng lực sở trường và kĩ năng mềm của bản thân. Bởi vậy niềm đam mê đối với môn Lịch sử từ HS ngày càng rõ nét, chính là mục đích cao nhất của đề tài tôi nghiên cứu. Hơn nữa khi tổ chức hoạt động Luyện tập GV cũng có thể chuyển giao nhiệm vụ cho HS nhằm tăng cường phối hợp học tập cá thể với học tập hợp tác, theo nhóm nhỏ với tinh thần bày tỏ quan điểm cá nhân, đồng thời có cách nhìn nhận về năng lực và phẩm chất của bạn. Bản thân các em vừa cố gắng tự lực để khẳng định mình vừa khôn khéo và sáng tạo xử lí vấn đề trong mối quan hệ của tập thể. Khi đó lớp học trở thành môi trường thân thiện, giao tiếp thầy - trò, trò với trò, cá nhân với tập thể nhằm trao đổi, chia sẻ trong việc thực hiện nhiệm vụ bài học đặt ra trở nên nhẹ nhành và vui vẻ. 1.4. Vai trò và ý nghĩa của việc sử dụng các phương pháp dạy học tích cực khi tổ chức hoạt động Luyện tập trong dạy học Lịch sử Trong mỗi bài học Lịch sử, hoạt động Luyện tập chỉ chiếm khoảng thời gian rất ngắn, gần kết thúc giờ học trên lớp nhưng là lúc HS được thực hành, kiểm chứng năng lực của bản thân. Do đó việc sử dụng các phương pháp dạy học tích cực khi tổ chức hoạt động Luyện tập trong dạy học Lịch sử đóng vai trò rất quan trọng đối với phát triển năng lực và phẩm chất HS. Về phía GV cách thức tổ chức hoạt động Luyện tập này cũng có vai trò không nhỏ trong việc điều chỉnh và lựa chọn phương pháp dạy học tích cực, làm thế nào đạt hiệu quả cao nhất. Hoạt động Luyện tập ở khâu kết thúc bài học có ý nghĩa rất quan trọng. Nó vừa giúp HS tái hiện lại những nội dung đã học, chỉnh sửa lại những sai lầm trong quá trình nhận thức, đồng thời củng cố luyện tập cac kiến thức đã học. Hoạt động này còn là cơ sở giúp cho GV có thể đánh giá mức độ hiểu bài và làm chủ kiến thức, kĩ năng của bài học * Đối với giáo viên: Khi tổ chức hoạt động Luyện tập bằng các PPDH tích cực 7
+ GV biết được mức độ nắm kiến thức bài học của HS, hay cũng thu nhận những quan điểm, đánh giá trái chiều của HS về một sự kiện, hiện tượng, vấn đề lịch sử nào đó qua môn học. + GV đánh giá được các năng lực chung ( NL tự chủ và tự học; NL giao tiếp và hợp tác; NL giải quyết vấn đề và sáng tạo), năng lực đặc thù ( NL tìm hiểu lịch sử; NL nhận thức và tư duy lịch sử; NL vận dụng kiến thức, kĩ năng đã học) và các phẩm chất ( yêu nước; nhân ái; chăm chỉ; trung thực; trách nhiệm) mà HS phát huy được thông qua tiếp cận thực hiện bằng cac PPDH tích cực ở từng bài học Lịch sử. Từ đó GV cũng có thể bổ sung, điều chỉnh PPDH nào phù hợp với đối tượng HS ở các lớp được phân công giảng dạy. + Ngoài ra GV có thể gợi mở vấn đề mới, những ý tưởng mới cho HS tiếp cận và có tư duy đa chiều, đa góc độ về các sự kiện, hiện tượng, nhân vật Lịch sử… * Đối với học sinh: Khi tổ chức hoạt động Luyện tập bằng các PPDH tích cực + Giúp HS khái quát lại kiến thức một cách lôgic, có hệ thống dễ nắm bắt, dễ ghi nhớ các sự kiện, hiện thực lịch sử… + Giúp HS có cơ hội tìm hiểu lịch sử, thực hành kiến thức vừa mới thu nhận từ bài học + HS có thể bày tỏ quan điểm hay ý kiến cá nhân hoặc sản phẩm tư duy… của mình về một hay nhiều nội dung liên quan ở trong bài học. Từ đó HS có thể áp dụng tích cực kiến thức, lí thuyết bài học vào thực tiễn cuộc sống. Như vậy, việc sử dụng một số PPDH tích cực trong tổ chức hoạt động Luyện tập đã góp phần phát triển năng lực và phẩm chất cho HS. Còn GV có cơ hội thể nghiệm các PPDH và các hình thức dạy học tích cực theo tinh thần đổi mới, đa dạng hoá cách thức tổ chức dạy học tạo niềm say mê, hứng khởi, yêu thích môn học Lịch sử trong mỗi HS. Ngược lại, HS có hứng thú, cảm thấy hạnh phúc với môn học thì các em sẽ tự nguyện tham gia vào các hoạt động học tập một cách tự nhiên, thoải mái và sáng tạo, nỗi ám ảnh về quá nhiều dấu mốc, nhiều sự kiện … được nhẹ nhàng và thoải mái. Thực sự đó là nỗi trăn trở của tác giả khi nhận thức được vai trò và ý nghĩa của việc tổ chức hoạt động Luyện tập trong năm học đầu tiên thực hiện CTGDPT 2018. 1.5. Những yêu cầu của hoạt động Luyện tập trong dạy học Lịch sử Để tổ chức hoạt động Luyện tập góp phần phát triển năng lực và phẩm chất của HS, nâng cao hiệu quả của bài học khi tiến hành GV cần phải đảm bảo một số yêu cầu sau: Hoạt động Luyện tập phải gắn liền và phù hợp với mục tiêu bài học để kiểm chứng các năng lực và phẩm chất của HS được hình thành và phát triển qua hoạt động lĩnh hội kiến thức trước đó như thế nào? mức độ ra sao? GV nên định hướng cho HS thực hành chỉ một vài nội dung của bài học trong khối lượng kiến thức đã 8
tiếp nhận trên lớp, tránh thực hiện cùng lúc nhiều vấn đề không trọng tâm và mất thời gian Thứ hai, tổ chức hoạt động Luyện tập phải phù hợp với đối tượng HS, trình độ HS và điều kiện trang thiết bị dạy học của trường, lớp. Để đảm bảo yêu cầu này người GV phải có sự chuẩn bị và sẵn sàng các phương án có thể xảy ra trong tiến trình dạy học. Đảm bảo tính vừa sức với HS khi chọn PPDH tích cực để tổ chức hoạt động Luyện tập cũng là nhằm mục đích đảm bảo sự tham gia và hợp tác của HS mỗi khi GV giao nhiệm vụ. Bên cạnh đó PPDH tích cực để tổ chức hoạt động Luyện tập mà GV đã lập trong kế hoạch bài học cũng cần chú ý đến yếu tố công cụ hỗ trợ của công nghệ thông tin hiện có tại lớp, trường, đó là máy chiếu hoặc ti vi có kết nối Internet. Thứ ba, khi tiến hành tổ chức hoạt động Luyện tập, GV cần lực chọn PPDH phù hợp với mục tiêu của mỗi bài học. Có những PPDH có thể tiến hành ở bài học nào cũng thực hiện được, nhưng có những PPDH chỉ có thể áp dụng trong một hay vài bài học. Chẳng hạn như phương pháp đóng vai, giải quyết tình huống có “vấn đề”…Từ đó GV chuyển giao nhiệm vụ cụ thể, rõ ràng, đảm bảo bất cứ HS nào cũng tham gia dễ dàng, tích cực, cần chú ý đối tượng HS còn e ngại, tính nhút nhát, ít chia sẻ, ít trao đổi. GV biết động viên, hỗ trợ kịp thời để HS hình thành sản phẩm thực hành của mình. Cuối cùng GV cần khéo léo kết hợp các kĩ thuật dạy học tạo hứng thú, kích thích động não và cuốn hút HS phải tham gia, không bỏ ai lại phía sau. Tuy nhiên GV phải lưu ý nghiên cứu cách bố trí thời gian thích hợp để HS báo cáo, bày tỏ quan điểm hay sản thẩm thành quả thực hành của mình, tránh hiện tượng GV chỉ mới tiến hành chuyển giao nhiệm vụ mà không có phần nhận xét, đánh giá quá trình thực hành và sản phẩm thành quả của HS ( cần khuyến khích, động viên, tuyên dương, khen, thưởng nhiều hơn, nếu có phần thiếu sót, sai lệch nên nhẹ nhàng , không gay gắt). Như thế mới tạo cho các em cởi mở, hứng thú học tập có động lực để thực hiện các nhiệm vụ tiếp theo trong các bài học kế tiếp. Qua đó phát triển các năng lực và phẩm chất của HS đáp ứng mục tiêu của CT GDPT mới. 2. Cơ sở thực tiễn 2.1. Thực trạng sử dụng các phương pháp dạy học tích cực trong tổ chức hoạt động Luyện tập vào giảng dạy môn Lịch sử Việc đổi mới PPDH ở các trường THPT hiện nay đã và đang đem lại những hiệu quả nhất định. Trong những năm gần đây giáo dục phổ thông nước ta cũng đã chuyển mình từ chương trình giáo dục tiếp cận nội dung sang tiếp cận năng lực và phẩm chất người học. Đối với cấp THPT, năm học 2022 – 2023 lớp 10 thực hiện chương trình SGK mới với tinh thần đổi mới trên, tôi cũng mạnh dạn chia sẻ đề tài “Sử dụng một số phương pháp dạy học tích cực trong tổ chức hoạt động Luyện tập nhằm phát triển năng lực và phẩm chất học sinh trong dạy học Lịch sử 10 – Bộ Cánh diều” 9
Phương pháp dạy học tích cực được nhiều GV áp dụng vào quá trình giảng dạy, nhưng vận hành các PPDH đó xuyên suốt cả chuỗi hoạt động từ khởi động đến kết thúc thì còn nhiều hạn chế và chưa cân xứng. Vì vậy hoạt động luyện tập GV sử dụng PPDH tích cực vẫn nặng tư tưởng “đầu voi đuôi chuột” hoặc nó chỉ thể hiện trong kế hoạch bài học mà thôi, thậm chí PPDH truyền thống ( thuyết trình sơ lược) vẫn là phổ biến. Để có cơ sở thực tiễn cho việc sử dụng PPDH tích cực ở trường THPT trong năm học 2022 – 2023, tôi đã tiến hành điều tra về nhận thức và mức độ sử dụng của 8 GV dạy Lịch sử khối lớp 10 năm nay ở 2 trường THPT gần nhau trên địa bàn (Phụ lục 1). Kết quả thu được như sau: Bảng 1: Kết quả khảo sát mức độ nhận thức của GV về sử dụng PPDH tích cực khi tổ chức hoạt động Luyện tập trong dạy học Lịch sử 10 Mức độ nhận thức và lí do Số giáo Tỉ lệ % viên A. Mức độ nhận thức Rất cần thiết 6 75 Cần thiết 2 25 Không cần thiết 0 0 B. Các nguyên nhân - Tạo hứng thú học tập của HS 8 100 - Phát huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo của HS 8 100 - Đảm bảo các chuẩn kiến thức 6 75 - Chuẩn bị công phu, mất thời gian 5 62.5 - HS được thể hiện mình trước tập thể 8 100 - HS cảm thấy yêu thích, say mê môn Lịch sử 7 87.5 Bảng 2: Thực trạng sử dụng các PPDH tích cực của GV trong dạy học lịch sử 10 ở trường THPT TT Các PPDH Thường xuyên Thỉnh thoảng Không sử dụng SL % SL % SL % 1 Thuyết trình 8 100 0 0 0 0 2 Vấn đáp 8 100 0 0 0 0 3 Phát hiện và 0 0 2 25 6 75 giải quyết vấn đề 10
4 Bản đồ tư 2 25 5 63 1 12 duy 5 Đóng vai 1 12 2 25 5 63 6 Trò chơi 4 50 3 38 1 12 2.2. Mức độ hứng thú của HS đối với các PPDH của GV tiến hành tổ chức hoạt động Luyện tập vào môn Lịch sử 10. Để tìm hiểu về mức độ hứng thú của HS đối với các PPDH mà GV thường sử dụng tôi đã tiến hành điều tra 100 HS khối 10 của đơn vị trường THPT tôi công tác, kết quả thu được như sau: Bảng 3: Mức độ hứng thú của học sinh với các PPDH mà giáo viên đã sử dụng trong hoạt động Luyện tập – Lịch sử 10 TT Các PP Rất thích Thích Bình thường Không thích SL % SL % SL % SL % 1 Thuyết trình 0 0 0 0 38 38 62 62 2 Vấn đáp 0 0 0 0 45 45 55 55 3 Phát hiện và 75 75 20 20 5 5 0 0 giải quyết vấn đề 4 Bản đồ tư 42 42 38 38 19 19 1 1 duy 5 Đóng vai 61 61 33 33 6 6 0 0 6 Trò chơi 87 87 13 13 0 0 0 0 Qua số liệu điều tra trên tôi thấy: - Về phía giáo viên: 100%(8/8) GV được khảo sát đều khẳng định sự cần thiết cả việc sử dụng PPDH tích cực trong dạy học. Các GV đã có nhận thức đúng đắn về tác dụng của các PPDH này: 100%(8/8) GV đều cho rằng điều này kích thích sự hứng thú trong học tập, phát huy tính tích cực, độc lập sáng tạo của HS, 75% (6/8) GV cho rằng các PPDH này đảm bảo chuẩn kiến thức. 100%(8/8) GV đều cho rằng nếu vận hành các PPDH tích cực thì HS sẽ được thể hiện mình trước tập thể, tạo niềm say mê, yêu thích môn Lịch sử chiếm 87.5% ( 7/8) GV nhận thức được. Đây là cơ sở để GV sử dụng các PPDH tích cực nhằm phát triển năng lực và phẩm chất của HS. Tuy nhiên qua số liệu điều tra ở Bảng 2: Các phương pháp dạy học được các GV sử dụng cho thấy: 100% ( 8/8) GV trong dạy học sử dụng thường xuyên phương pháp thuyết trình, vấn đáp. Trong khi đó với các GV được hỏi thì PPDH Đóng vai rất ít chỉ có 12% (1/8) GV, PPDH Bản đồ tư duy chỉ có 25% (2/8), PPDH phát hiện 11
và giải quyết vấn đề chỉ có 25%(2/8) GV được hỏi là thỉnh thoảng sử dụng trong quá trình dạy học. Điều này cho thấy giữa nhận thức, thái độ và hành động thực tế của GV còn có khoảng cách khá xa. Đây cũng là nguyên nhân dẫn đến việc cải tiến, đổi mới PPDH còn gặp nhiều khó khăn, đặc biệt ở việc tổ chức hoạt động Luyện tập vào giảng dạy môn Lịch sử. - Về phía học sinh: Qua điều tra tôi thấy hầu hết các em rất thích thú khi được thực hành trong giờ học lịch sử. HS rất thích phương pháp Trò chơi ( 87%), phương pháp Phát hiện và giải quyết vấn đề (75%) HS và phương pháp Đóng vai ( 61%). Như vậy đây là một thuận lợi để giáo viên có thể áp dụng phương pháp này trong xu thế đổi mới PPDH hiện nay. Tuy nhiên trong quá trình dạy học giáo viên rất ít khi sử dụng PPDH tích cực nêu trên, nếu có thì cũng chỉ trong các tiết thao giảng hoặc sinh hoạt chuyên đề hoặc thể hiện hình thức trong kế hoạch bài học. Tóm lại, GV có sử dụng PPDH tích cực song chưa cân xứng trong chuỗi hoạt động của tiến trình tổ chức dạy học, chưa chú trọng hoạt động Luyện tập. Mặc dù nhận thức về lí thuyết rằng hoạt động này góp phần phát triển năng lực và phẩm chất của HS. Hoặc các GV vẫn đang nghiêng về vận hành các PPDH truyền thống, và rõ ràng đó là một sự thiệt thòi cho HS, trong khi bộ giáo dục đã triển khai phương pháp dạy học tích cực từ lâu. Trên thực tế, năm học 2022 – 2023 bắt đầu triển khai chương trình SGK mới – Lớp 10, thì học sinh đã được giảm tải một số môn tương ứng với lựa chọn ban KHXH hay KHTN, tuy nhiên việc yêu cầu các môn học dường như đều như nhau. Với yêu cầu đó và PPDH truyền thống sẽ biến mỗi giờ học trở nên mệt mỏi đối với học sinh, gây ra sự uể oải mà hiệu quả không cao, nhất là môn Lịch sử tiền lệ đã có sự “e sợ” “ khó học” trong tâm lí của HS….Vì vậy tổ chức hoạt động Luyện tập bằng một số PPDH tích cực sẽ tạo sự hứng thú, khơi niềm say mê cho các em và đem lại hiệu quả sau mỗi bài học. 2.3. Nguyên nhân thực trạng Thực tế trong những năm học qua mặc dù chưa thực hiện CTGDPT mới nhưng phần lớn giáo viên đã được tiếp cận với các phương pháp và kỹ thuật dạy học tích cực như dạy học nêu vấn đề, dạy học theo dự án …với nhiều kĩ thuật dạy tích cực như kỹ thuật “khăn trải bàn”, kỹ thuật “các mảnh ghép”, kỹ thuật động não, kỹ thuật tia chớp… Tuy nhiên, qua buổi thao giảng liên môn ở trường, qua việc dạy thể nghiệm theo nghiên cứu bài học hay qua việc trao đổi với giáo viên (cùng môn) của trường bạn, bản thân thấy việc nắm vững và vận dụng PPDH tích cực còn hết sức hạn chế, đối phó hoặc hình thức, không ăn nhập giữa kế hoạch bài học với tiến hành tổ chức dạy học trên lớp… Điều này rất dễ hiểu bởi một tình trạng là giáo viên không trải nghiệm thường xuyên, lo sợ “cháy giáo án”, do học sinh không hoàn thành các hoạt động được giao trong giờ học, GV vẫn mang tâm lí “đốt cháy giai đoạn” để hoàn thành đầy đủ các bước dạy học mà thôi. Do đó, mặc dù có cố gắng nhưng việc sử dụng các PPDH tích cực hiện nay chưa thực sự tổ chức được hoạt động nhận thức tích cực, sáng tạo và bồi dưỡng phương pháp tự học cho học sinh, chưa kết hợp được 12
sự đánh giá của giáo viên và sự tự đánh giá của học sinh với nhau trong quá trình dạy học. Nghĩa là năng lực và phẩm chất của HS chưa có môi trường để phát triển. Với tư cách một giáo viên Lịch sử, tôi cho rằng mình cần phải có trách nhiệm, với một phạm vi nhỏ hơn – đó là làm cho học sinh yêu thích môn Lịch sử. Để làm được điều đó, trước hết bản thân giáo viên phải thay đổi. Để môn Lịch sử không khô khan, tôi đưa các PPDH tích cực vào giáo án, chú trọng ngay cả khâu Luyện tập – giai đoạn cuối của bài học; để trong mỗi giờ học Lịch sử, HS sẽ như đang sống trong thời khắc lịch sử đó. Thực tiễn đó là cơ sở để tôi triển khai và thực hiện đề tài trong quá trình dạy học ngay năm đầu tiên áp dụng SGK mới. Với mong muốn hướng tới phát triển năng lực, phẩm chất của học sinh, giúp đỡ học sinh về phương pháp học tập, động viên sự cố gắng, hứng thú học tập của các em trong quá trình dạy học. Thực hiện mục tiêu phát triển toàn diện các phẩm chất, nhân cách, chú trọng năng lực vận dụng tri thức trong những tình huống thực tiễn nhằm chuẩn bị cho học sinh năng lực giải quyết các tình huống của cuộc sống và nghề nghiệp. Mặt khác, nhằm khắc phục những hạn chế trên và đặc biệt gây được hứng thú học tập, phát huy tính tích cực , chủ động của học sinh, giáo viên phải thường xuyên đổi mới PPDH và các hình thức tổ chức hoạt động dạy học. Chính vì vậy mà việc khơi dậy niềm đam mê yêu thích môn học cho học sinh là điều hết sức cần thiết, trong đó sử dụng PPDH tích cực trong tổ chức hoạt động Luyện tập bài học góp phần phát triển năng lực và phẩm chất của HS. Về phía học sinh: Vẫn còn phụ thuộc vào sự hướng dẫn của giáo viên và thụ động, chưa có phương pháp học tập phù hợp với bản thân, chưa phát huy được tính tích cực tự học, chưa hứng thú với các tiết học môn lịch sử. Chương II: Sử dụng một số phương pháp dạy học tích cực trong tổ chức hoạt động Luyện tập nhằm phát triển năng lực và phẩm chất học sinh trong dạy học Lịch sử 10 - bộ Cánh Diều 1. Các bước tổ chức hoạt động Luyện tập trong dạy học Lịch sử 10 Hoạt động Luyện tập là một bước thuộc giai đoạn kết thúc bài học trong tiến trình tổ chức dạy học theo chương trình GDPT 2018. Việc sử dụng phương pháp dạy học tích cực nhằm hướng tới phát triển các năng lực chung ( tự chủ và tự học; giao tiếp và hợp tác; giải quyết vấn đề và sáng tạo), năng lực đặc thù ( tìm hiểu lịch sử; nhận thức và tư duy lịch sử; vận dụng kiến thức và kĩ năng đã học) và các phẩm chất chủ yếu( yêu nước, nhân ái, chăm chỉ, trung thực, trách nhiệm) Khi tiến hành tổ chức hoạt động Luyện tập, GV cần thực hiện theo các bước cơ bản sau: Bước 1: Xác định mục tiêu của hoạt động Luyện tập ( củng cố, hệ thống hoá kiến thức; bổ sung và hoàn thiện kiến thức mới mà HS đã lĩnh hội ở hoạt động hình thành kiến thức thông qua năng lực và phẩm chất của người học) Bước 2: Xác định các phương pháp, kĩ thuật dạy học phù hợp với mục tiêu cần đạt 13
Bước 3: Thiết kế và xây dựng các câu hỏi, hình thức tổ chức, phương tiện…và cách chuyển giao nhiệm vụ học tập Bước 4: Vận hành vào tổ chức dạy học Bước 5: Theo dõi, quan sát động thái và hỗ trợ kịp thời cho HS trong quá trình thực hiện nhiệm vụ GV chuyển giao khi vướng mắc, khó khăn. Bước 6: Đánh giá hiệu quả của việc tổ chức hoạt động Luyện tập ( kiến thức cần đạt, năng lực và phẩm chất đã đặt ra ở mục tiêu kế hoạch bài học) Bước 7: Rút kinh nghiệm và áp dụng vào hoạt động Luyện tập khác ( bài học hoặc chủ đề tiếp theo) Ở hoạt động này thường khó hơn hoạt động khởi động và hoạt động hình thành kiến thức vì nó đòi học người học ngoài hệ thống kiến thức của bài học thì có thể đánh giá, nhận xét, xâu chuỗi các sự kiện, hiện tượng, nhân vật lịch sử, thậm chí HS phải trình bày, thể hiện được suy nghĩ, quan điểm của mình về nội dung mình đã được tiếp cận từ bài học, có như vậy mới phát triển được năng lực và phẩm chất của mình. Như vậy, có thể thấy với PPDH truyền thống GV thường tổ chức hoạt động Luyện tập hoặc là lồng ghép với giao HS về nhà hoàn thiện ( học bài cũ) hoặc là GV khái quát lại kiến thức của toàn bài, chủ đề vừa học xong trong vài câu không mất thời gian để kết thúc tiết học. Với PPDH tích cực ở hoạt động Luyện tập thì GV phải đầu tư thực sự về thời gian để sắp xếp, tổ chức đồng thời phát hiện, phát triển năng lực, phẩm chất của HS. 2. Yêu cầu của việc sử dụng một số phương pháp dạy học tích cực trong tổ chức hoạt động Luyện tập Đối với giáo viên Phân tích nội dung chương trình môn Lịch sử hiện hành là CTGDPT 2018 và dựa vào kế hoạch giáo dục của từng đơn vị trường mà tìm ra các mạch nội dung để lựa chọn PPDH tích cực vào tổ chức hoạt động Luyện tập cho phù hợp GV chuẩn bị cho mình vốn kiến thức cần có về lí luận cũng như cách thức vận hành của các PPDH tích cực để từ đó lựa chọn PPDH nào là hiệu quả tương ứng với mục tiêu từng chủ đề, bài học cụ thể. Luôn chú ý mối quan hệ chặt chẽ của chuỗi hoạt động dạy học từ Khởi động, Hình thành kiến thức mới, Luyện tập đến Tìm tòi, mở rộng. GV đồng hành cùng các em vừa định hướng, hướng dẫn vừa hỗ trợ, động viên, khích lệ các em trong cả quá trình từ khởi động chiếm lĩnh tri thức đến thực hành, vận dụng và sáng tạo. Đặc biệt GV chú trọng việc nhận xét, đánh giá sản phẩm của các em, điều này có ý nghĩa rất lớn trong tâm sinh lí của “cái tuổi” muốn khẳng định bản thân. Vận dụng linh hoạt, nhẹ nhàng các PPDH tích cực đúng với nội dung bài học, không làm nặng nề hoặc rối tiết học, tránh biến môn lịch sử thành môn học khác, đó 14
cũng là một yêu cầu đề tài đặt ra. Đối với học sinh Chuẩn bị và sẵn sàng khi được GV chuyển giao nhiệm vụ, đây là một yếu tố rất quan trọng, quyết định sự thành công của việc sử dụng các PPDH tích cực. Khi đã tiếp nhận và hiểu nhiệm vụ GV đặt ra HS tích cực tham gia, chủ động và huy động năng lực và phẩm chất để thực hiện nhiệm vụ. Ngoài ra, HS phải thường xuyên trao dồi năng lực chung là NL tự chủ và tự học; NL giao tiếp và hợp tác; NL giải quyết và sáng tạo, qua đó phát triển năng lực đặc thù môn học: NL tìm hiểu lịch sử; NL nhận thức và tư duy lịch sử; NL vận dụng kiến thức, kĩ năng đã học. 3. Thiết kế và lựa chọn các phương pháp dạy học tích cực trong tổ chức Luyện tập Lịch sử 10 - bộ Cánh Diều 3.1. Sử dụng phương pháp dạy học phát hiện và giải quyết vấn đề Bản chất Dạy học phát hiện và giải quyết vấn đề là PPDH trong đó GV tạo ra tình huống có vấn đề, điều khiển học sinh phát hiện vấn đề, hoạt động tự, tích cực, chủ động, sáng tạo để giải quyết vấn đề và thông qua đó chiếm lĩnh tri thức, rèn luyện kĩ năng và đạt được những mục đích học tập khác. “Tình huống có vấn đề ”là một tình huống gợi ra cho HS những khó khăn về lí luận hay thực tiễn mà học thấy cần và có khả năng vượt qua, nhưng không phải ngay tức khắc bằng một thuật giải mà phải trải qua quá trình tích cực suy nghĩ, hoạt động để biến đổi đối tượng hoạt động hoặc điều chỉnh kiến thức sẵn có. Quy trình thực hiện - Xác định, nhận dạng vấn đề - Thu thập thông tin có liên quan đến vấn đề/ tình huống đặt ra - Liệt kê các cách giải quyết có thể có - Phân tích, đánh giá kết quả mỗi cách giải quyết ( tích cực, hạn chế, cảm xúc, giá trị) - So sánh kết quả các cách giải quyết - Lựa chọn cách giải quyết tối ưu nhất - thực hiện theo cách giải quyết đã lựa chọn - Rút kinh nghiệm cho việc giải quyết những vấn đề, tình huống khác Một số lưu ý - Phù hợp với chủ đề bài học - Phù hợp với trình độ nhận thức của HS 15