Tóm tắt dự thảo Luận án Tiến sĩ Sinh học: Nghiên cứu sự thay đổi một số nhân tố sinh thái chủ đạo theo các đai độ cao ở dãy Hoàng Liên Sơn (thuộc tỉnh Lào Cai) phục vụ bảo tồn đa dạng sinh học và phát triển du lịch sinh thái

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI<br /> TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC TỰ NHIÊN<br /> *********<br /> <br /> Trương Ngọc Kiểm<br /> <br /> NGHIÊN CỨU SỰ THAY ĐỔI MỘT SỐ<br /> NHÂN TỐ SINH THÁI CHỦ ĐẠO THEO CÁC ĐAI<br /> ĐỘ CAO Ở DÃY HOÀNG LIÊN SƠN (THUỘC TỈNH LÀO<br /> CAI) PHỤC VỤ BẢO TỒN ĐA DẠNG SINH HỌC VÀ PHÁT<br /> TRIỂN DU LỊCH SINH THÁI<br /> <br /> TÓM TẮT DỰ THẢO LUẬN ÁN TIẾN SĨ SINH HỌC<br /> <br /> Hà Nội, 2014<br /> <br /> MỞ ĐẦU<br /> Các công trình nghiên cứu khoa học trong và ngoài nước đều đánh giá, khu<br /> vực Hoàng Liên Sơn (tỉnh Lào Cai) có giá trị bảo tồn đặc biệt bởi tính ĐDSH<br /> cao, các HST đặc trưng. Đây cũng là vùng đất giầu tiềm năng để phát triển du<br /> lịch bền vững. Việc bảo tồn đa dạng thực vật hài hoà với mục tiêu sử dụng hợp<br /> lý tài nguyên thiên nhiên đang là vấn đề có tầm chiến lược ở khu vực Hoàng<br /> Liên Sơn (thuộc tỉnh Lào Cai) trong bối cảnh các hoạt động nông - lâm nghiệp<br /> và du lịch hiện nay ở khu vực này vẫn dựa chủ yếu vào điều kiện tự nhiên. Với<br /> mục tiêu bảo tồn đa dạng thực vật thì việc xem xét sự thay đổi của thảm thực<br /> vật theo độ cao địa hình trong mối tương quan với các nhân tố khí hậu - thổ<br /> nhưỡng (các nhân tố sinh thái chủ đạo tác động đến sự hình thành và phân hoá<br /> thảm thực vật) là điều hết sức cần thiết. Vì vậy, luận án được tiến hành với mục<br /> tiêu:<br /> Nghiên cứu sự phân hoá các yếu tố khí hậu, thổ nhưỡng, thảm thực vật<br /> theo các đai độ cao ở dãy Hoàng Liên Sơn (thuộc tỉnh Lào Cai).<br /> Tìm hiểu bản chất mối quan hệ giữa khí hậu, đất với sự hình thành và<br /> phát triển của thảm thực vật từ đó xây dựng bảng danh lục phân bố các<br /> loài thực vật theo các đai độ cao phục vụ việc bảo tồn các loài đặc hữu,<br /> các loài quý hiếm…<br /> Đề xuất định hướng bảo tồn đa dạng thực vật, phát triển du lịch theo<br /> hướng bền vững.<br /> Luận án gồm 3 chương với 155 trang, 36 bảng, 29 hình và biểu đồ, 20<br /> bản đồ chuyên đề minh hoạ bao gồm: Mở đầu (5 trang), Chương 1. Tổng quan<br /> tài liệu (36 trang), Chương 2. Đối tượng, nội dung và phương pháp nghiên cứu<br /> (14 trang), Chương 3. Kết quả và thảo luận (85 trang), Kết luận và Kiến nghị (2<br /> trang), Tài liệu tham khảo (13 trang), Phần phụ lục (200 trang).<br /> <br /> 1<br /> <br /> Chương 1. TỔNG QUAN TÀI LIỆU<br /> 1.1. CÁC NGHIÊN CỨU VỀ QUY LUẬT ĐAI CAO<br /> 1.1.1. Trên thế giới<br /> Bản chất của quy luật đai cao mang tính đặc thù địa phương phụ thuộc vào<br /> đai cơ sở chân núi cùng các yếu tố khác nên ở mỗi vùng trên thế giới đều có<br /> những công trình khác nhau liên quan đến quy luật này. Một số công trình tiêu<br /> biểu của các tác giả như A.Hensen (1920), Meusel (1943), Stearn (1960),<br /> Stainton (1972), Dobremer (1972), Hara et al. (1978-1982), Kapos et al. (2000),<br /> Rainer W. Bussmann (2006), J.M.Ninot & A.Ferré (2008)... Các nghiên cứu<br /> này đều tập trung vào việc phân chia các đai độ cao trên cơ sở phân hoá điều<br /> kiện tự nhiên, hướng phơi địa hình,...<br /> 1.1.2. Ở Việt Nam<br /> Do đồi núi ở Việt Nam phân hoá liên tục từ Bắc vào Nam nên sự phân hoá<br /> lãnh thổ chịu sự chi phối rất rõ nét của quy luật đai cao. Thái Văn Trừng (1978)<br /> chia các đai: nhiệt đới ẩm (dưới 700m ở miền Bắc và dưới 100m ở miền Nam),<br /> á nhiệt đới úi thấp tầng dưới (từ 700m - 1600m ở miền Bắc và từ 1000m 1800m ở miền Nam), ôn đới ấm núi thấp tầng trên (từ 1600m - 2400m ở miền<br /> Bắc và từ 1800m – 2600m ở miền Nam), ôn đới lạnh núi vừa tầng dưới: trên<br /> 2400m ở miền Bắc và 2600m ở miền Nam. V.M. Friđlanđ chia theo ranh giới<br /> đất tương quan so sánh giữa 2 miền Bắc - Nam. Vũ Tự Lập (1976) chia thành 3<br /> đai: Từ 0 - 600m (đai nội chí tuyến gió mùa chân núi, gồm các á đai), Từ 600 2.600m (đai á chí tuyến gió mùa trên núi, gồm các á đai), Trên 2.600m (đai ôn<br /> đới gió mùa trên núi).<br /> 1.2. NGHIÊN CỨU VỀ SINH KHÍ HẬU<br /> 1.2.1. Trên thế giới<br /> W.Koppen (1936) chia 5 đới khí hậu phù hợp với 5 lớp phủ thực vật chính<br /> dựa trên chỉ tiêu nhiệt độ trung bình tháng lạnh nhất và lượng mưa năm. Ivanôp<br /> (1948) đã dùng hệ số ẩm ướt để phân chia ra 6 loại khí hậu cơ bản. Gaussen<br /> 2<br /> <br /> (1945) đã khái quát hoá mối quan hệ nhiệt - ẩm và coi đây là nhân tố quan trọng<br /> nhất để xây dựng phương trình cân bằng nước cho thực vật. Hầu hết các công<br /> trình nghiên cứu về sinh khí hậu thảm thực vật khác, các tác giả đều lựa chọn<br /> phức hệ nhiệt - ẩm làm chỉ tiêu phân đới, phân loại, phân kiểu sinh khí hậu.<br /> 1.2.2. Ở Việt Nam<br /> Vấn đề nghiên cứu, đánh giá tài nguyên khí hậu Việt Nam còn được đề cập<br /> đến trong nhiều tài liệu về tự nhiên, kinh tế sinh thái, cơ sở sinh khí hậu của các<br /> tác giả: Phạm Ngọc Toàn, Phạm Tất Đắc (1967), Vũ Tự Lập (1976), Nguyễn<br /> Đức Ngữ, Nguyễn Trọng Hiệu (1985), Lê Bá Thảo (1998), Nguyễn Khanh Vân<br /> (1999). Mặt khác, tài nguyên khí hậu rất đa dạng và phức tạp nên việc nghiên<br /> cứu và đánh giá tài nguyên khí hậu cho một khu vực hẹp mang lại ý nghĩa thực<br /> tiễn cao. Các công trình tiêu biểu của Nguyễn Văn Đông, Đặng Ngọc San, Lâm<br /> Công Định, ...<br /> 1.3. NGHIÊN CỨU SỰ THAY ĐỔI CẤU TRÚC THẢM THỰC VẬT<br /> THEO ĐAI CAO<br /> 1.3.1. Trên thế giới<br /> Trên thế giới có 5 hệ thống phân loại thảm thực vật chính dựa theo các tiêu<br /> chí khác nhau: lấy hệ thực vật (thành phần loài) làm tiêu chuẩn (hệ thống<br /> Braun-Blanquet, 1928); lấy đặc điểm ngoại mạo làm tiêu chí chủ đạo<br /> (Schmithüsen, 1959); dựa vào phân bố không gian làm tiêu chuẩn; dựa vào các<br /> yếu tố phát sinh quần thể thực vật làm yếu tố chủ đạo; dựa trên ngoại mạo và<br /> cấu trúc thảm thực vật làm tiêu chuẩn (hệ thống phân loại của UNESCO, 1973).<br /> Nghiên cứu của Edward W. Beals (1969) là nghiên cứu đầu tiên có vai trò<br /> định hướng cho các nghiên cứu sự thay đổi thảm thực vật theo đai cao sau này.<br /> Tiếp đó, nhiều công trình ở các khu vực khác nhau đánh giá sự thay đổi cấu<br /> trúc, thành phần loài, nhóm loài ưu thế, mật độ quần xã thực vật theo các đai độ<br /> cao.<br /> <br /> 3<br /> <br /> 1.3.2. Ở Việt Nam<br /> Những nghiên cứu đầy đủ về sự phân hoá thảm thực vật theo đai cao<br /> không nhiều mà thường chỉ là một trong các nội dung nghiên cứu về hệ thực<br /> vật. Một số nghiên cứu tiêu biểu như: Loschau (1960) đưa ra khung phân loại 4<br /> trạng thái rừng ở Quảng Ninh, Trần Ngũ Phương (1970, 1995) đã chia các đai<br /> độ cao dựa vào điều kiện địa hình, tính chất sinh thái và thành phần thực vật.<br /> Trên quan điểm sinh thái phát sinh, Thái Văn Trừng (1978) chia thảm thực vật<br /> Việt Nam thành hai nhóm: Nhóm I - Các kiểu thảm ở độ cao dưới 1000m ở<br /> miền Nam, dưới 700m ở miền Bắc. Nhóm II - Các kiểu thảm vùng núi có độ<br /> cao trên 1000m ở miền Nam và trên 700m ở miền Bắc. Vũ Tự Lập (1976) sử<br /> dụng độ ưu thế của các loài cây trong ô tiêu chuẩn để xác định các quần hợp, ưu<br /> hợp và phức hợp của thảm thực vật. Phan Kế Lộc (1985) [80] đã vận dụng<br /> khung phân loại thảm thực vật của UNESCO (1973) để đưa ra khung phân loại<br /> thảm thực vật ở Việt Nam theo thứ bậc: 1. Lớp quần hệ --> 1.A. Phân lớp quần<br /> hệ --> 1.A1. Nhóm quần hệ --> 1.A1.1. Quần hệ --> 1.A1.1.1. Phân quần hệ với<br /> 5 lớp quần hệ như sau: Lớp quần hệ rừng rậm, Lớp quần hệ rừng thưa, Trảng<br /> cây bụi, Trảng cây bụi lùn, Trảng cỏ. Bảng phân loại này được một số tác giả áp<br /> dụng để tiến hành phân loại thảm thực vật trong nghiên cứu của mình . Nguyễn<br /> Vạn Thường (1995) đã chia 4 vùng sinh thái Bắc Trung Bộ căn cứ vào độ cao<br /> so với mặt biển.<br /> 1.4. NGHIÊN CỨU SINH THÁI HỌC ĐẤT TRONG MỐI QUAN HỆ VỚI<br /> THẢM THỰC VẬT, ĐỘ CAO ĐỊA HÌNH VÀ SINH KHÍ HẬU<br /> 1.4.1. Trên thế giới<br /> Hađi (1936), Monin (1937), Baur (1946) và P. W Richards (1952),<br /> A.Giacốp (1956), P.W.Richards (1964) là những nhà khoa học đầu tiên nghiên<br /> cứu mối quan hệ qua lại giữa cấu trúc thảm thực vật rừng nhiệt đới tới khả năng<br /> cấp nước, không khí, các đặc tính lí hóa của đất. Gần đây, các nghiên cứu của<br /> S. McG-Wilson và cộng sự (2001), Zhang, J.-T., Zhang, F (2007), Jiří Doležal<br /> 4<br /> <br />