Đề tài tốt nghiệp cử nhân Điều dưỡng hệ VHVL: Chăm sóc và phục hồi chức năng cho bệnh nhân viêm cột sống dính khớp

ĐẶT VẤN ĐỀ<br /> Viêm cột sống dính khớp (VCSDK) là một trong những bệnh viêm khớp mạn<br /> tính thƣờng gặp ở nƣớc ta[6]. Nguyên nhân bệnh chƣa rõ tuy nhiên có mối liên quan<br /> chặt chẽ với yếu tố HLA – B27, với tỷ lệ dƣơng tính 80 – 90% [4][10].<br /> Bệnh thƣờng gặp ở nam giới chiếm 80 – 90%, trẻ tuổi (dƣới 30 tuổi chiếm 80%).<br /> Tỷ lệ này tại Việt Nam khoảng 20% tổng số bệnh nhân (BN) điều trị tại bệnh viện,<br /> khoảng 1,5% dân số ở ngƣời lớn. Bệnh thƣờng tiến triển kéo dài. Nếu bệnh nhân<br /> không đƣợc chẩn đoán và điều trị sớm sẽ dấn đến những di chứng nặng nề về mặt chức<br /> năng vận động của khớp và cột sống, ảnh hƣởng đến khả năng lao động và sinh hoạt<br /> của ngƣời bệnh. VCSK cũng là một trong những nguyên nhân gây tàn phế nặng nề<br /> nhất cho ngƣời bệnh và là gánh nặng cho gia đình và cho xã hội.<br /> Chăm sóc ngƣời bệnh viêm cột sống dính khớp với mục đích hạn chế tối đa<br /> những tiến triển xấu của bệnh, là một phần quan trọng trong quá trình điều trị. Chuyên<br /> đề này mong muốn cung cấp những kiến thức cơ bản về chăm sóc và phục hồi cho<br /> ngƣời bệnh viêm cột sống dính khớp nhằm góp phần nâng cao hiệu quả điều trị bệnh.<br /> <br /> 1<br /> <br /> CHƢƠNG 1<br /> TỔNG QUAN<br /> 1.1.<br /> <br /> GIẢI PHẪU CỘT SỐNG VÀ KHỚP THƢỜNG GẶP VCSDK<br /> <br /> 1.1.1. Giải phẫu cột sống<br /> Cột sống là cột trụ chính<br /> của cơ thể đi từ mặt dƣới<br /> xƣơng<br /> <br /> chẩm<br /> <br /> đến<br /> <br /> đỉnh<br /> <br /> xƣơng cụt. Cột sống gồm<br /> 33 -35 đốt sống chồng lên<br /> nhau, đƣợc chia thành 4<br /> đoạn có một chiều cong và<br /> các đặc điểm riêng thích<br /> ứng với chức năng của<br /> đoạn đó. Từ trên xuống<br /> dƣới, đoạn cổ có 7 đốt,<br /> cong lồi ra trƣớc, đoạn<br /> ngực có 12 đốt – cong lồi<br /> ra sau, đoạn thắt lƣng có 5<br /> đốt – cong lồi ra trƣớc,<br /> đoạn cùng có 5 đốt dính<br /> liền với nhau tạo thành<br /> <br /> Hình 1: Giải phẫu cột sống thắt lưng<br /> <br /> xƣơng cùng – cong lồi ra<br /> sau, đoạn cụt gồm 4 -6 đốt<br /> sống cuối cùng dính với<br /> nhau tạo thành xƣơng cụt.<br /> Chiều dài của toàn bộ cột<br /> sống xấp xỉ bằng 40%<br /> chiều cao cơ thể.<br /> 1.1.2.Giải phẫu các khớp thƣờng gặp trong VCSDK<br /> * Các khớp của cột sống: Ngoại trừ những khớp đặc biệt là khớp đội và khớp trụ, các<br /> khớp đốt sống thắt lƣng, ngực và cổ khác liên kết với nhau bằng những loại khớp<br /> <br /> 2<br /> <br /> Thang Long University Library<br /> <br /> giống nhau ở tất cả các vùng. Đó là những khớp có màng hoạt dịch giữa các mỏn liên<br /> mấu, khớp sợi giữa các cung đốt sống và khớp sụn (sụn – sợi) giữa các thân đốt sống<br /> * Giải phẫu khớp háng.<br /> - Giải phẫu định khu khớp háng:<br /> Khớp háng là khớp lớn nhất trong cơ thể nối giữa xƣơng đùi và chậu hông. Khớp háng<br /> ở giữa bẹn và mông, nằm sâu có nhiều lớp cơ che phủ [2].<br /> <br /> Hình 2: Giải phẫu định khu khớp háng<br /> Các mặt khớp bao gồm chỏm xƣơng đùi và ổ cối xƣơng chậu<br /> + Chỏm xƣơng đùi: chiếm hai phần ba hình cầu, gần đỉnh chỏm có hố chỏm đùi để dây<br /> chằng chỏm đùi bám vào. Chỏm dính vào đầu trên xƣơng đùi bở cổ xƣơng đùi, còn gọi<br /> là cổ khớp.<br /> + Ổ cối: do ba phần của xƣơng chậu tạo thành, phần chậu, phần mu và phần ngồi. Lúc<br /> phôi thai ba phần sụn có hình chữ Y. Phần tiếp khớp với chỏm xƣơng đùi gọi là mặt<br /> <br /> 3<br /> <br /> nguyệt, phần còn lại là hố ổ cối chứa tổ chức mỡ. Quanh ổ cối xƣơng nhô lên thành<br /> viền ổ cối, phía dƣới viền có khuyết ổ cối.<br /> - Cấu trúc nối khớp: Bao khớp và dây chằng<br /> + Bao khớp: Một đầu bám vào quanh ổ cối và mặt ngoài sụn viền, đầu còn lại dính vào<br /> xƣơng đùi, phía trƣớc bám vào đƣờng gian mấu chuyển, phía sau bám vào chỗ nối 2/3<br /> trong và 1/3 ngoài cổ xƣơng đùi.<br /> + Dây chằng: Gồm dây chằng ngoài bao khớp và dây chằng trong bao khớp<br /> 1.2.<br /> <br /> NGUYÊN NHÂN VÀ CƠ CHẾ BỆNH SINH<br /> Viêm cột sống dính khớp lần đầu đƣợc Galen ghi nhận là bệnh khớp viêm phân<br /> <br /> biệt với viêm khớp dạng thấp. Năm 1818, Benjamin Brodie nhà sinh lý học đầu tiên<br /> ghi nhận triệu chứng viêm mống mắt ở bệnh nhân viêm cột sống dính khớp. Tucker<br /> phát hiện dấu hiệu đặc trƣng của bệnh viêm cột sống dính khớp là biến dạng cột sống,<br /> vì lý do đó mà Leonard Trask trở thành bệnh nhân VCSDK đầu tiên ở Mỹ.<br /> Viêm cột sống dính khớp gặp ở các nơi trên thế giới nhƣng có nơi ít, nơi nhiều.<br /> Các nghiên cứu cộng đồng cho thấy có khoảng 0,1 – 2% dân số có yếu tố HLA – B27<br /> dƣơng tính mắc bệnh VCSDK. Ở Việt Nam, bệnh rất thƣờng gặp, chiếm 20% tổng số<br /> bệnh nhân khớp điều trị ở bệnh viện, khoảng 1,5% dân số ở ngƣời lớn tuổi. Tuổi mắc<br /> bệnh rất trẻ nhƣng thƣờng bị bỏ qua hay chẩn đoán nhầm. Do vậy bệnh tiến triển<br /> nhanh chóng dẫn đến dính và biến dạng khớp háng và cột sống gây nên tàn phế.<br /> Nguyên nhân của bệnh VCSDK chƣa rõ hoàn toàn, nhƣng bệnh có hai đặc điểm<br /> chính đó là viêm và Canxi hóa, đặc biệt tại cột sống thắt lƣng (CSTL)[9]<br /> 1.2.1. Tác nhân gây bệnh: có thể do một trong các loài:Yerinia, Chlamydia,<br /> Salmonella, Shigella… những tác nhân này chỉ đóng vai trò kích thích ban đầu.<br /> 1.2.2. Yếu tố cơ địa<br /> Giới tính và nhất là yếu tố kháng nguyên HLA B27 mà theo các giả thuyết gần<br /> đây ngƣời ta coi yếu tố này là tiến đề của bệnh VSCDK qua các giải thích sau:<br /> - HLA B27 đóng vai trò nhƣ một receptor (thụ thể) đối với tác nhân gây bệnh<br /> - Bản thân tác nhân này gây bệnh có cấu trúc kháng nguyên giống với HLA B27<br /> - HLA B27 nằm ngay cạnh một gen đáp ứng miễn dịch mà nó chỉ đóng vai trò đại<br /> diện, chính gen này đáp ứng với tác nhân gây bệnh và sinh ra bệnh VCSDK<br /> <br /> 4<br /> <br /> Thang Long University Library<br /> <br /> 1.2.3. Cơ chế bệnh sinh: VCSDK đƣợc cho là diễn biến qua 4 giai đoạn sau: [8]<br /> Cơ địa di truyền + tác nhân nhiễm khuẩn<br /> <br /> Phản ứng miễn dich có sự tham gia của TNFα<br /> <br /> Phản ứng viêm do men Cytlo – oxygenase (COX)<br /> <br /> Tổn thƣơng khớp<br /> (Viêm bao hoạt dịch, gân, dây chằng, điểm bám gân, xơ hóa, Canxi hóa)<br /> <br /> Phá hủy sụn khớp<br /> Hạn chế vận động (Cứng cột sống và khớp)<br /> <br /> 1.3. GIẢI PHẪU BỆNH:<br /> Tổn thƣơng cơ bản của bệnh là quá trình viêm mạn tính với sự xâm nhiễm cỉa các<br /> tế bào lympho, tƣơng bào, đại thực bào vào các tổ chức xƣơng sƣới sụn, các điểm bám<br /> tận cùng của gân, dây chằng, bao khớp dẫn đến xơ hóa và canxi hóa mà biểu hiện sớm<br /> nhất và điển hình nhất là tổn thƣơng ở dƣới khớp cùng chậu. Quá trình viêm tiến triển<br /> mạnh tính dẫn đến bao khớp, màng hoạt dịch, sụn khớp xơ teo, vôi hóa và dính khớp.<br /> 1.4. TRIỆU CHỨNG LÂM SÀNG<br /> 1.4.1. Thời kỳ khởi phát<br /> Theo các nghiên cứu ở nƣớc ngoài gần 70% mắc bệnh trƣớc 30 tuổi, ở nƣớc ta<br /> gần 90% mắc bệnh trƣớc 30 tuổi và gần 60% mắc bệnh trƣớc 20 tuổi.<br /> Thƣờng khó xác định cụ thể thời gian bị bệnh, các dấu hiệu xuất hiện từ từ với các<br /> triệu chứng đau mỏi vùng cột sống thắt lƣng, cột sống lƣng, có thể có dấu hiệu cứng và<br /> hạn chế vận động cột sống buổi sáng. Tình trạng này đƣợc cải thiện sau vận động và<br /> tập thể dục. Theo một số thống kê ở ngƣớc ngoài, 2/3 số bệnh nhân bắt đầu bằng đau<br /> <br /> 5<br /> <br />