Luận án Tiến sĩ Khoa học giáo dục: Phát triển năng lực đánh giá sự kiện cho học sinh trong dạy học Lịch sử ở Trường trung học phổ thông

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:284

Thêm vào BST

Báo xấu

34
lượt xem 8
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Luận án Tiến sĩ Khoa học giáo dục "Phát triển năng lực đánh giá sự kiện cho học sinh trong dạy học Lịch sử ở Trường trung học phổ thông" khẳng định vai trò, ý nghĩa của việc phát triển năng lực đánh giá sự kiện cho học sinh trong dạy học lịch sử ở trường trung học phổ thông, đề tài sẽ xác định nội dung, tiêu chí đánh giá năng lực đánh giá sự kiện cho học sinh trong dạy học lịch sử ở trường trung học phổ thông. Từ đó, đề xuất các biện pháp sư phạm phù hợp góp phần nâng cao chất lượng dạy học bộ môn.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận án Tiến sĩ Khoa học giáo dục: Phát triển năng lực đánh giá sự kiện cho học sinh trong dạy học Lịch sử ở Trường trung học phổ thông

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM HÀ NỘI DƯƠNG TẤN GIÀU PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC ĐÁNH GIÁ SỰ KIỆN CHO HỌC SINH TRONG DẠY HỌC LỊCH SỬ Ở TRƯỜNG TRUNG HỌC PHỔ THÔNG (Vận dụng qua chương trình Lịch sử Việt Nam từ năm 1858 đến năm 1918) LUẬN ÁN TIẾN SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC HÀ NỘI, 2022
BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM HÀ NỘI DƯƠNG TẤN GIÀU PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC ĐÁNH GIÁ SỰ KIỆN CHO HỌC SINH TRONG DẠY HỌC LỊCH SỬ Ở TRƯỜNG TRUNG HỌC PHỔ THÔNG (Vận dụng qua chương trình Lịch sử Việt Nam từ năm 1858 đến năm 1918) Chuyên ngành: Lí luận và Phương pháp dạy học bộ môn Lịch sử Mã số: 62.14.01.11 LUẬN ÁN TIẾN SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS NGUYỄN MẠNH HƯỞNG HÀ NỘI, 2022
i LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi, được hoàn thành với sự hướng dẫn, giúp đỡ tận tình của PGS.TS Nguyễn Mạnh Hưởng. Các kết quả nghiên cứu trình bày trong luận án là trung thực, chính xác. Tài liệu tham khảo, trích dẫn có xuất xứ rõ ràng. Những kết luận khoa học của luận án chưa từng được ai công bố trong bất kì công trình nào khác. Hà Nội, ngày tháng 8 năm 2022 Tác giả luận án Dương Tấn Giàu
ii LỜI CẢM ƠN Tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới PGS.TS Nguyễn Mạnh Hưởng đã tận tình hướng dẫn và giúp đỡ tôi thực hiện thành công đề tài luận án. Tôi xin chân thành cảm ơn các thầy cô, các nhà khoa học trong Bộ môn Lí luận và Phương pháp dạy học, Ban Chủ nhiệm cùng các thầy cô trong Khoa Lịch sử, Phòng Sau đại học - Trường Đại học Sư phạm Hà Nội đã giúp đỡ tôi trong quá trình học tập và hoàn thành luận án. Tôi xin gửi lời cảm ơn tới Ban Giám hiệu, Phòng sau Đại học, Ban Chủ nhiệm Khoa, các thầy cô, đồng nghiệp trong Khoa Lịch sử, Trường Đại học Sư phạm Thành phố Hồ Chí Minh và Ban Giám hiệu, các thầy cô giáo công tác tại các trường THPT đã giúp đỡ, động viên tôi trong suốt quá trình học tập và nghiên cứu đề tài. Cuối cùng, tôi xin bày tỏ lòng biết ơn tới gia đình, người thân và bạn bè đã giúp đỡ, động viên tôi trong quá trình học tập và hoàn thành đề tài luận án. Hà Nội, ngày tháng 8 năm 2022 Tác giả luận án Dương Tấn Giàu
iii MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN ........................................................................................................ i LỜI CẢM ƠN ............................................................................................................. ii MỤC LỤC ................................................................................................................. iii BẢNG KÍ HIỆU NHỮNG TỪ VIẾT TẮT TRONG LUẬN ÁN ............................ vii DANH MỤC CÁC BẢNG TRONG LUẬN ÁN .................................................... viii DANH MỤC CÁC BIỂU ĐỒ, HÌNH, SƠ ĐỒ .......................................................... x MỞ ĐẦU .................................................................................................................... 1 1. Tính cấp thiết của đề tài .......................................................................................... 1 2. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu .......................................................................... 2 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu.......................................................................... 3 4. Cơ sở phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu ........................................... 4 5. Giả thuyết khoa học ................................................................................................ 4 6. Đóng góp của luận án ............................................................................................. 4 7. Ý nghĩa của đề tài ................................................................................................... 5 8. Cấu trúc luận án ...................................................................................................... 5 Chương 1. TỔNG QUAN CÁC CÔNG TRÌNH NGHIÊN CỨU LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI................................................................................................. 6 1.1. Những nghiên cứu về sự kiện và đánh giá sự kiện trong nghiên cứu và dạy học lịch sử ........................................................................................................... 6 1.1.1. Ở nước ngoài ......................................................................................................... 6 1.1.2. Ở Việt Nam............................................................................................................ 8 1.2. Những nghiên cứu về năng lực và phát triển năng lực đánh giá sự kiện cho học sinh trong dạy học lịch sử ........................................................................ 16 1.2.1. Ở nước ngoài ....................................................................................................... 16 1.2.2. Ở Việt Nam.......................................................................................................... 25 1.3. Đánh giá khái quát những nghiên cứu liên quan đến đề tài và vấn đề luận án tiếp tục giải quyết ...................................................................................... 32 1.3.1. Đánh giá chung và những vấn đề luận án được kế thừa ................................... 32 1.3.2. Những vấn đề luận án tiếp tục giải quyết .......................................................... 33
iv Chương 2. CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA VIỆC PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC ĐÁNH GIÁ SỰ KIỆN CHO HỌC SINH TRONG DẠY HỌC LỊCH SỬ Ở TRƯỜNG TRUNG HỌC PHỔ THÔNG........................................ 35 2.1. Cơ sở lí luận ...................................................................................................... 35 2.1.1. Quan niệm về đánh giá sự kiện trong dạy học lịch sử ở trường THPT ................ 35 2.1.1.1. Quan niệm về sự kiện và sự kiện lịch sử ........................................................ 35 2.1.1.2. Quan niệm về đánh giá sự kiện trong dạy học lịch sử ................................... 36 2.1.2. Các loại sự kiện và đặc điểm của sự kiện trong dạy học lịch sử ở trường THPT ........ 37 2.1.2.1. Các loại sự kiện ................................................................................................ 37 2.1.2.2. Đặc điểm của sự kiện trong dạy học lịch sử ................................................... 40 2.1.3. Đặc điểm của đánh giá sự kiện và các mức độ đánh giá sự kiện trong dạy học lịch sử ở trường THPT ................................................................................................ 41 2.1.3.1. Đặc điểm của đánh giá sự kiện trong dạy học lịch sử ở trường THPT ........ 42 2.1.3.2. Các mức độ đánh giá sự kiện trong dạy học lịch sử ở trường THPT ........... 45 2.1.4. Những yếu tố tác động đến kết quả đánh giá sự kiện trong dạy học lịch sử ở trường THPT ...................................................................................................................... 47 2.1.5. Quan niệm về phát triển năng lực đánh giá sự kiện cho học sinh trong dạy học lịch sử ở trường THPT ................................................................................................ 49 2.1.5.1. Năng lực và phát triển năng lực ...................................................................... 49 2.1.5.2. Năng lực đánh giá sự kiện và phát triển năng lực đánh giá sự kiện.............. 52 2.1.6. Yêu cầu về năng lực đánh giá sự kiện của học sinh trong Chương trình môn Lịch sử 2022 ....................................................................................................................... 53 2.1.7. Vai trò, ý nghĩa của việc phát triển năng lực đánh giá sự kiện cho học sinh trong dạy học lịch sử ở trường THPT ............................................................................... 56 2.1.7.1. Vai trò ............................................................................................................... 56 2.1.7.2. Ý nghĩa .............................................................................................................. 57 2.2. Cơ sở thực tiễn ................................................................................................... 60 2.2.1. Khái quát về thực tiễn dạy học lịch sử ở trường THPT......................................... 60 2.2.1.1. Tích cực ............................................................................................................ 60 2.2.1.2. Một số tồn tại .................................................................................................... 61
v 2.2.2. Điều tra, khảo sát thực tiễn phát triển năng lực đánh giá sự kiện cho học sinh trong dạy học lịch sử ở trường THPT ............................................................................... 63 2.2.2.1. Mục đích, đối tượng và địa bàn điều tra, khảo sát ......................................... 64 2.2.2.2. Nội dung, phương pháp và quá trình điều tra, khảo sát ................................. 64 2.2.2.3. Nhận xét, đánh giá kết quả điều tra, khảo sát ................................................. 64 Chương 3. CÁC BIỆN PHÁP PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC ĐÁNH GIÁ SỰ KIỆN CHO HỌC SINH TRONG DẠY HỌC LỊCH SỬ Ở TRƯỜNG TRUNG HỌC PHỔ THÔNG. THỰC NGHIỆM SƯ PHẠM TỪNG PHẦN .......................................................................................................... 72 3.1. Một số yêu cầu cơ bản khi lựa chọn các biện pháp phát triển năng lực đánh giá sự kiện cho học sinh trong dạy học lịch sử ở trường THPT ............... 72 3.2. Các biện pháp phát triển năng lực đánh giá sự kiện cho học sinh trong dạy học lịch sử ở trường THPT ............................................................................. 76 3.2.1. Nhóm biện pháp hướng dẫn học sinh tìm hiểu, khám phá sự kiện lịch sử .......... 76 3.2.1.1. Tạo động cơ, hứng thú cho học sinh trước khi tổ chức hoạt động tìm hiểu, khám phá về sự kiện lịch sử................................................................................. 77 3.2.1.2. Định hướng cho học sinh “công thức – cấu trúc” khi đánh giá một sự kiện lịch sử ..................................................................................................................... 81 3.2.1.3. Hướng dẫn học sinh khai thác triệt để nguồn sử liệu trong SGK ................. 83 3.2.1.4. Hướng dẫn học sinh khai thác có hiệu quả nguồn sử liệu ngoài SGK có liên quan đến SK được nhắc đến trong bài học ........................................................... 85 3.2.1.5. Sử dụng hiệu quả các phương pháp dùng lời hướng dẫn HS tìm hiểu và lĩnh hội kiến thức, làm cơ sở cho việc đánh giá........................................................... 87 3.2.2. Nhóm biện pháp hướng dẫn học sinh phát hiện và giải quyết vấn đề lịch sử ...... 92 3.2.2.1. Vận dụng quy trình tổ chức dạy học nêu và giải quyết vấn đề để hướng dẫn học sinh đánh giá sự kiện ....................................................................................... 92 3.2.2.2. Xây dựng và sử dụng các dạng bài tập tình huống có vấn đề .....................100 3.2.2.3. Hướng dẫn học sinh tìm hiểu ý nghĩa và rút ra bài học kinh nghiệm của sự kiện lịch sử ..............................................................................................................106 3.2.2.4. Dạy học dự án.................................................................................................108
vi 3.2.3. Nhóm biện pháp vận dụng các hình thức tổ chức dạy học và mô hình học tập tích cực ..............................................................................................................................112 3.2.3.1. Tổ chức dạy học nội khóa..............................................................................112 3.2.3.2. Tổ chức dạy học trải nghiệm .........................................................................121 3.2.4. Nhóm biện pháp hướng dẫn học sinh rèn luyện kĩ năng đánh giá sự kiện.........127 3.2.4.1. Hướng dẫn học sinh rèn luyện kĩ năng đánh giá sự kiện theo hình thức cá nhân..........................................................................................................................128 3.2.4.2. Hướng dẫn học sinh rèn luyện kĩ năng đánh giá sự kiện theo nhóm ..........131 Chương 4. THỰC NGHIỆM SƯ PHẠM TOÀN PHẦN ................................... 141 4.1. Bảng tiêu chí đánh giá về phát triển năng lực đánh giá sự kiện cho học sinh trong dạy học lịch sử ở trường THPT ........................................................ 141 4.1.1. Cơ sở xây dựng bảng tiêu chí đánh giá về phát triển năng lực đánh giá sự kiện cho học sinh trong dạy học lịch sử ở trường THPT ...............................................141 4.1.2. Bảng tiêu chí đánh giá về phát triển năng lực đánh giá sự kiện cho học sinh trong dạy học lịch sử ở trường THPT .............................................................................142 4.2. Thực nghiệm sư phạm toàn phần các biện pháp phát triển năng lực đánh giá sự kiện cho học sinh trong dạy học lịch sử ở trường THPT ............. 145 4.2.1. Mục tiêu, khái quát chương trình môn Lịch sử ở trường THPT .........................145 4.2.1.1. Mục tiêu dạy học môn Lịch sử ở trường THPT ...........................................145 4.2.1.2. Khái quát chương trình môn Lịch sử ở trường THPT .................................145 4.2.2. Thực nghiệm sư phạm toàn phần ..........................................................................149 4.2.2.1. Mục đích, đối tượng và địa bàn thực nghiệm sư phạm ...............................149 4.2.2.2. Mục tiêu và nội dung lịch sử Việt Nam (1858 – 1918) ở trường THPT ....150 4.2.2.3. Nội dung, phương pháp và tiến trình thực nghiệm sư phạm .......................162 4.2.2.4. Đánh giá kết quả thực nghiệm.......................................................................176 4.2.2.5. Tổng hợp ý kiến về thực nghiệm sư phạm ...................................................180 KẾT LUẬN VÀ KHUYẾN NGHỊ....................................................................... 186 DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH KHOA HỌC CỦA TÁC GIẢ CÓ LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN ............................................................................. 189 TÀI LIỆU THAM KHẢO .................................................................................... 191 PHỤ LỤC............................................................................................................. PL.1
vii BẢNG KÍ HIỆU NHỮNG TỪ VIẾT TẮT TRONG LUẬN ÁN Kí hiệu Tên đầy đủ CTGDPT Chương trình Giáo dục phổ thông DHLS Dạy học lịch sử ĐGSK Đánh giá sự kiện GV Giáo viên HS Học sinh LS Lịch sử LSVN Lịch sử Việt Nam NL Năng lực Nxb Nhà xuất bản PP Phương pháp PPDH Phương pháp dạy học SGK Sách giáo khoa SK Sự kiện SKLS Sự kiện lịch sử TNSP Thực nghiệm sư phạm THCS Trung học cơ sở THPT Trung học phổ thông
viii DANH MỤC CÁC BẢNG TRONG LUẬN ÁN Bảng 1.1. Các câu hỏi cần trả lời khi khai thác nguồn sử liệu .............................. 20 Bảng 2.1. Căn cứ và phân loại SKLS trong giảng dạy .......................................... 38 Bảng 2.2. Biểu hiện của thành phần NLLS theo CT môn LS 2022 ...................... 54 Bảng 2.3. Yêu cầu cần đánh giá được SK của một số chủ đề và chuyên đề trong CTGDPT môn LS 2022 ............................................................... 56 Bảng 3.1. Định hướng khai thác tranh ảnh biếm họa, châm biếm mang chủ đề LS ..................................................................................................... 89 Bảng 3.2. Kết quả TNSP từng phần của nhóm biện pháp hướng dẫn HS tìm hiểu SK .................................................................................................. 91 Bảng 3.3. Các mức độ trong quan điểm dạy học nêu và giải quyết vấn đề .......... 93 Bảng 3.4. So sánh động thái của triều đình và nhân dân trước hành động xâm lược của thực dân Pháp ................................................................. 95 Bảng 3.5. Các dạng câu hỏi bài tập tình huống theo hướng phát triển NL ĐGSK cho HS trong dạy học LSVN 1858 - 1918 .............................. 101 Bảng 3.6. Các nhân vật có nhiều ý kiến trái chiều .............................................. 105 Bảng 3.7. Kết quả TNSP từng phần của nhóm biện pháp hướng dẫn HS phát hiện và giải quyết vấn đề về SK .......................................................... 111 Bảng 3.8. Bảng thống kê các cuộc khởi nghĩa ở Nam Kì (1862 – 1867) ............ 115 Bảng 3.9. Kết quả TNSP từng phần của nhóm biện pháp vận dụng các hình thức tổ chức dạy học và mô hình học tập tích cực .............................. 126 Bảng 3.10. Các dạng câu hỏi vấn đáp có thể sử dụng trong tự kiểm tra, tự đánh giá về SKLS ........................................................................... 128 Bảng 3.11. Mẫu bảng hồ sơ nhân vật LS............................................................... 130 Bảng 3.12. Bảng ma trận trí nhớ tự đánh giá về SKLS ......................................... 131 Bảng 3.13. Mẫu thang đo số .................................................................................. 132 Bảng 3.14. Mẫu thang đo số kết hợp mô tả ........................................................... 132 Bảng 3.15. Mẫu bảng kiểm - checklist .................................................................. 133 Bảng 3.16. Bảng tiêu chí đánh giá quá trình đánh giá SKLS ................................ 134
ix Bảng 3.17. Kết quả TNSP từng phần của nhóm biện pháp hướng dẫn HS rèn luyện kĩ năng ĐGSK ........................................................................... 138 Bảng 4.1. Bảng tiêu chí đánh giá về phát triển NL ĐGSK cho HS trong DHLS ở trường THPT ........................................................................ 143 Bảng 4.2. Chương trình LS năm 2006 và năm 2022 ........................................... 146 Bảng 4.3. Danh sách các trường TNSP ............................................................... 150 Bảng 4.4. Mục tiêu NL chung khi dạy học LSVN (1858 – 1918) ...................... 152 Bảng 4.5. Mục tiêu NL LS trong dạy học LSVN (1858 – 1918) ........................ 153 Bảng 4.6. Mục tiêu phẩm chất chủ yếu trong dạy học LSVN (1858 – 1918) ..... 155 Bảng 4.7. Mạch kiến thức và nội dung cơ bản của LSVN (1858 – 1918) .......... 156 Bảng 4.8. Những SK cơ bản của LSVN (1858 – 1918) cần khai thác để hướng dẫn HS ĐGSK .......................................................................... 158 Bảng 4.9. Kết quả bài kiểm tra 15 phút của lớp thực nghiệm và lớp đối chứng .... 176 Bảng 4.10. Kết quả bài kiểm tra 45 phút của lớp thực nghiệm và lớp đối chứng .. 177 Bảng 4.11. Điểm trung bình của lớp thực nghiệm và lớp đối chứng ..................... 178 Bảng 4.12. Kết quả phép kiểm định T – test .......................................................... 178 Bảng 4.13. Điểm trung bình của lớp thực nghiệm và lớp đối chứng ..................... 179 Bảng 4.14. Kết quả phép kiểm định T – test .......................................................... 179
x DANH MỤC CÁC BIỂU ĐỒ, HÌNH, SƠ ĐỒ Biểu đồ 2.1. Thực trạng GV tổ chức HS ĐGSK ..................................................... 65 Biểu đồ 2.2. Thực trạng khó khăn khi hướng dẫn HS ĐGSK ................................. 65 Biểu đồ 2.3. Nhận thức của GV và HS về quan hệ giữa ĐGSK với phát triển NL ...... 66 Biểu đồ 2.4. Thực trạng quan niệm về sự cần thiết hướng dẫn HS ĐGSK ............. 67 Biểu đồ 2.5. Thực trạng tần suất GV tổ chức HS ĐGSK ........................................ 67 Biểu đồ 2.6. Thực trạng mức độ GV tổ chức HS ĐGSK ........................................ 68 Biểu đồ 3.1. Kết quả TNSP nhóm III ...................................................................... 91 Biểu đồ 3.2. Kết quả TNSP nhóm VIII ................................................................... 92 Biểu đồ 3.3. Kết quả TNSP nhóm I ....................................................................... 111 Biểu đồ 3.4. Kết quả TNSP nhóm XII................................................................... 112 Biểu đồ 3.5. Kết quả TNSP nhóm II ..................................................................... 126 Biểu đồ 3.6. Kết quả TNSP nhóm VII................................................................... 127 Biểu đồ 3.7. Kết quả TNSP nhóm IV .................................................................... 138 Biểu đồ 3.8. Kết quả TNSP nhóm VI .................................................................... 139 Biểu đồ 4.1. So sánh kết quả giữa lớp thực nghiệm và lớp đối chứng qua bài kiểm tra 15 phút ................................................................................ 176 Biểu đồ 4.2. So sánh kết quả giữa lớp thực nghiệm và lớp đối chứng qua bài kiểm tra 45 phút ................................................................................ 177
xi DANH MỤC CÁC HÌNH Hình 3.1. Giao diện trò chơi “Bí mật trong quả bóng” ......................................... 77 Hình 3.2. Video Dark Horse của Katy Perry ft Juicy J ......................................... 78 Hình 3.3. Một số hình ảnh từ việc phân tích video Dark Horse nói về văn minh Ai Cập .......................................................................................... 80 Hình 3.4. Bia Vĩnh Lăng – Lam Kinh, Thanh Hóa ............................................... 81 Hình 3.5. Một số tư liệu ngoài SGK nên khai thác khi dạy về Chiến tranh thế giới thứ hai (1939 – 1945)............................................................... 86 Hình 3.6. Ảnh màu Trương Định nhận phong soái............................................... 87 Hình 3.7. Tranh “Văn minh bề trên” (Civilisation supérieure) do Nguyễn Ái Quốc vẽ, đăng báo Le Paria, tháng 5 – 1922. và tranh vẽ xã hội Việt Nam thời Pháp thuộc (Tư liệu Hồ Chí Minh) ............................... 88 Hình 3.8. Một số hình ảnh phản ánh đặc điểm của SKLS .................................... 90 Hình 3.9. Quy trình tổ chức dạy học nêu và giải quyết vấn đề ............................. 93 Hình 3.10. Các bước nghiên cứu SK .................................................................... 106 Hình 3.11. Ý nghĩa LS của cách mạng tháng Mười Nga ...................................... 107 Hình 3.12. Các tranh biếm họa về Chiến tranh thế giới thứ hai (1939 – 1945) .... 107 Hình 3.13. Quy trình (các bước) tổ chức dạy học theo dự án ............................... 109 Hình 3.14. Quy trình tổ chức dạy học nhóm ......................................................... 113 Hình 3.15. Quy trình dạy học tranh luận (ủng hộ - phản đối)............................... 117 Hình 3.16. Câu hỏi tình huống phỏng vấn nhân vật LS Tôn Thất Thuyết............ 119 Hình 3.17. Quy trình triển khai vận dụng dạy học dự án vào hoạt động trải nghiệm ................................................................................................. 121 Hình 3.18. Đào tạo theo phương pháp Flipped Classroom ................................... 124 Hình 3.19. GV cho HS thảo luận về SK 1/5 nhân ngày Quốc tế lao động ............. 125 Hình 4.1. Kĩ thuật 5W tìm hiểu triều Nguyễn ........................................................ 165 Hình 4.2. Ảnh cắt tử Tóm tắt chiến tranh Pháp - Đại Nam .................................... 166 Hình 4.3. Thực dân Pháp đánh thành Gia Định năm 1859 ..................................... 167 Sơ đồ 2.1. Các đặc điểm cơ bản của SKLS .............................................................. 40 Sơ đồ 2.2. Cấu trúc của năng lực .............................................................................. 50
xii DANH MỤC CÁC SƠ ĐỒ Sơ đồ 2.3. Các nấc thang trong quá trình hình thành, phát triển NL ........................ 51 Sơ đồ 3.1. Một số PP cơ bản của Sử học .................................................................. 73 Sơ đồ 3.2. Các bước tổ chức một hoạt động học ...................................................... 75 Sơ đồ 3.3. Các bước khai thác video trong DHLS ................................................... 78 Sơ đồ 3.4. Sơ đồ Đai-ri về cách sử dụng SGK ......................................................... 85
1 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Sử học nói chung, kiến thức môn Lịch sử (LS) nói riêng bao giờ cũng có hai phần: phần “sử” và phần “luận”. Phần sử là những sự kiện (SK), hiện tượng đã xảy ra, gắn liền với thời gian, không gian, nhân vật, diễn biến nhất định. Nó là kết quả của quá trình khai thác, xử lí SK để khôi phục lại bức tranh quá khứ, biết LS diễn ra như thế nào một cách chân thật nhất. Phần luận là những đánh giá, giải thích, nhận xét bình luận của đời sau về LS, giúp cho chúng ta hiểu được tính logic, mối liên hệ bản chất bên trong của các SK. Lí luận và phương pháp dạy học (PPDH) LS đã chỉ ra rằng: sử và luận thống nhất với nhau, nghĩa là LS diễn ra như thế nào thì phải đánh giá như thế ấy. Điều đó mách bảo cho giáo viên (GV) trong dạy học lịch sử (DHLS) ở trường trung học phổ thông (THPT) phải đảm bảo nguyên tắc mọi SK, hiện tượng LS quan trọng đều phải được đánh giá và mọi đánh giá, giải thích phải xuất phát từ các SK, hiện tượng khách quan, chân thực mà các học sinh (HS) biết được. Ví dụ: HS đánh giá triều Nguyễn tích cực hay tiêu cực, khen hay chê xuất phát từ SK nào? Căn cứ vào đâu?... Nói cách khác, phát triển năng lực (NL) đánh giá sự kiện (ĐGSK) LS cho HS trong DHLS ở trường THPT từ lâu đã được lí luận dạy học bộ môn chú trọng. Tiếc rằng với việc DHLS ở trường THPT hiện nay, phát triển NL ĐGSK cho HS còn nhiều hạn chế. Một bộ phận GV khi tổ chức cho HS tìm hiểu kiến thức mới vẫn nặng về thông báo SK, trình bày, giảng giải hoặc giải thích và xen kẽ với trình chiếu hình ảnh mà chưa chú trọng vào hướng dẫn HS phát triển các NL như: tìm hiểu LS, nhận thức và tư duy LS, vận dụng kiến thức, kĩ năng đã học, tự chủ và tự học, giao tiếp và hợp tác, giải quyết vấn đề và sáng tạo,... Khi dạy học, nhiều GV cũng chưa chú trọng vào hướng dẫn HS ĐGSK, hoặc việc đánh giá còn mang tính áp đặt, chủ quan, không xuất phát từ nguồn sử liệu, không phát huy tư duy độc lập của HS,… “Nhồi nhét một mớ kiến thức vừa nặng về học thuộc ghi nhớ vừa nặng về tuyên truyền nhưng lại không biết vận dụng vào đâu. Việc kiểm tra vẫn chủ yếu là thuộc lòng, nhận biết gây ra sự nhàm chán cho HS”[121]. Đây là một trong những lí do dẫn đến nhiều HS không còn hứng thú, không mặn mà với việc tìm tòi,
2 khám phá khi học tập LS. Tóm lại, thực tiễn DHLS phản ánh với việc ĐGSK LS, thầy lúng túng, trò cũng lúng túng, phụ thuộc vào đánh giá của người khác nên phát triển NL này cho HS (và ở mức độ nhất định cho cả GV) là điều cần thiết. Trong chương trình LS dân tộc ở trường THPT (chương trình 2006 và chương trình 2022), lịch sử Việt Nam (LSVN) từ năm 1858 đến năm 1918 có một vị trí quan trọng, trang bị cho HS nhiều SK, chủ đề và chuyên đề chuyên sâu như: Các giai đoạn thực dân Pháp xâm lược và cuộc kháng chiến của nhân dân Việt Nam; Phong trào yêu nước chống Pháp cuối thế kỉ XIX; Chiến tranh bảo vệ Tổ quốc và chiến tranh giải phóng dân tộc trong LSVN (trước Cách mạng tháng Tám năm 1945), Một số cuộc cải cách lớn trong LSVN (trước năm 1858). LSVN 1858 – 1918 gắn liền với LS triều Nguyễn – triều đại phong kiến cuối cùng trong LS dân tộc, nhiều biến cố, hiện tượng, nhân vật cần được đánh giá thấu đáo và như vậy, có ưu thế giúp HS phát triển NL ĐGSK. Trong quá trình dạy học LSVN từ 1858 – 1918, GV cần phải hướng dẫn HS ĐGSK, bảo đảm đúng quy trình, dựa trên các cơ sở, căn cứ khoa học nhằm giúp HS học tập LS hứng thú hơn, đem lại hiệu quả cao hơn. Xuất phát từ cơ sở và thực tiễn trên, chúng tôi lựa chọn vấn đề: “Phát triển năng lực đánh giá sự kiện cho học sinh trong dạy học lịch sử ở trường THPT (Vận dụng qua chương trình Lịch sử Việt Nam từ năm 1858 đến năm 1918)” làm đề tài luận án tiến sĩ, chuyên ngành Lí luận và PPDH môn LS, mã số 62.14.01.11. 2. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 2.1. Đối tượng nghiên cứu của đề tài là quá trình phát triển NL ĐGSK cho HS trong DHLS ở trường THPT. 2.2. Phạm vi nghiên cứu của đề tài liên quan đến lí luận và phương pháp (PP) DHLS, nội dung kiến thức áp dụng và địa bàn khảo sát, thực nghiệm sư phạm (TNSP). - Về lí luận và phương pháp dạy học (PPDH): Đề tài tập trung vào nghiên cứu và đề xuất các biện pháp phát triển NL ĐGSK cho HS trong DHLS ở trường THPT, hình thức dạy học nội khóa. - Về nội dung kiến thức áp dụng: Luận án vận dụng qua TNSP LSVN từ năm 1858 đến năm 1918, lớp 11 ở trường THPT (chương trình 2006 và chương trình 2022). Trong chương trình 2006, tác giả chọn bài 19: Nhân dân Việt Nam kháng
3 chiến chống thực dân Pháp xâm lược (1858 – 1873) để TNSP tại thành phố Hồ Chí Minh và một số tỉnh Nam Bộ. - Về địa bàn khảo sát, TNSP: thông qua khảo sát, điều tra, dự giờ, xin ý kiến chuyên gia, thăm quan thực tiễn việc DHLS ở nhiều trường THPT trên cả nước, trong đó tập trung vào các trường THPT ở phía Nam1. 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 3.1. Mục đích nghiên cứu Trên cơ sở khẳng định vai trò, ý nghĩa của việc phát triển NL ĐGSK cho HS trong DHLS ở trường THPT, đề tài sẽ xác định nội dung, tiêu chí đánh giá NL ĐGSK cho HS trong DHLS ở trường THPT. Từ đó, đề xuất các biện pháp sư phạm phù hợp góp phần nâng cao chất lượng dạy học bộ môn. 3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu Để hoàn thành mục đích nghiên cứu, luận án tập trung vào các nhiệm vụ cụ thể: - Làm rõ những vấn đề lí luận về PPDH phát triển NL trong môn LS, NL ĐGSK trong DHLS ở trường THPT. - Điều tra, khảo sát thực trạng phát triển NL ĐGSK cho HS trong DHLS ở trường THPT qua phiếu điều tra, khảo sát, phỏng vấn, dự giờ, xin ý kiến chuyên gia, xêmina luận án,... - Tìm hiểu nội dung, chương trình, SGK LS năm 2006 và SGK LS chương trình 2022 ở trường THPT, trong đó tập trung vào LSVN (1858 – 1918) để xác định những nội dung cần khai thác, xác định yêu cầu cần đạt về mặt kiến thức, nội dung LS có thể phát triển NL ĐGSK cho HS. - Xác định nội dung và tiêu chí đánh giá NL ĐGSK cho HS trong DHLS ở trường THPT. - Đề xuất các biện pháp sư phạm phù hợp để phát triển NL ĐGSK cho HS trong DHLS ở trường THPT và tiến hành TNSP để khẳng định tính khả thi của đề tài nghiên cứu, làm cơ sở cho kết luận và khuyến nghị. 1 Các tỉnh/ thành phía Nam liên quan đến địa bàn khảo sát của luận án gồm: Hồ Chí Minh, Bến Tre, Bình Phước, Bình Dương, Long An, Đồng Nai.
4 4. Cơ sở phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu 4.1. Cơ sở phương pháp luận Cơ sở PP luận nghiên cứu của đề tài dựa theo quan điểm chủ nghĩa Mác – Lênin về nhận thức, tư tưởng Hồ Chí Minh và đường lối, quan điểm của Đảng, Nhà nước Việt Nam về giáo dục và giáo dục LS. 4.2. Phương pháp nghiên cứu Đề tài có sử dụng nhiều PP nghiên cứu và cách thức tiếp cận khác nhau, như các PP LS và lôgic, lịch đại và đồng đại, PP sử dụng tư liệu gốc, PP liên ngành,... Tuy nhiên, luận án thuộc ngành Giáo dục học, nên luận án tập trung vào 4 nhóm PP nghiên cứu đặc trưng sau: - Nhóm PP nghiên cứu lí thuyết: nghiên cứu các nguồn tài liệu của Chủ tịch Hồ Chí Minh, văn kiện Đảng (định hướng cho việc giáo dục, đào tạo thế hệ trẻ), tài liệu Giáo dục học, Tâm lí học, PP luận sử học, Giáo dục LS; nghiên cứu chương trình, SGK LS (chương trình 2006 và chương trình 2022) để làm cơ sở cho việc thực hiện đề tài... - Nhóm PP nghiên cứu thực tiễn: các PP điều tra, khảo sát thông qua xây dựng bảng hỏi, phỏng vấn, dự giờ chuyên môn, quan sát thực nghiệm, xin ý kiến chuyên gia,... Những PP này sẽ giúp tác giả luận án làm rõ những vấn đề thực tiễn ở chương 2. - Nhóm các PP TNSP: TNSP từng phần và toàn phần những biện pháp về phát triển NL ĐGSK cho HS trong DHLS ở trường THPT, vận dụng vào LSVN (1858 – 1918). - PP toán học thống kê: tập hợp và xử lí số liệu thu được từ điều tra, khảo sát và TNSP để rút ra nhận xét, kết luận và kiến nghị. 5. Giả thuyết khoa học Việc phát triển NL ĐGSK cho HS trong DHLS ở trường THPT sẽ góp phần nâng cao chất lượng DH bộ môn, hoàn thành mục tiêu dạy học nếu GV xác định được nội dung, tiêu chí đánh giá NL ĐGSK LS, nội dung LS cần khai thác và đề xuất được các biện pháp sử dụng phù hợp với điều kiện và đặc điểm của HS địa phương. 6. Đóng góp của luận án Kết quả nghiên cứu của luận án sẽ góp phần:
5 Thứ nhất, tiếp tục khẳng định tầm quan trọng của vấn đề phát triển NL ĐGSK cho HS trong DHLS ở trường THPT (thông qua xây dựng được cơ sở lí luận có tính hệ thống). Thứ hai, phác họa được bức tranh về thực trạng phát triển NL ĐGSK cho HS trong DHLS ở trường THPT hiện nay, đặc biệt là các tỉnh phía Nam. Thứ ba, xác định được nội dung và tiêu chí đánh giá NL ĐGSK cho HS trong DHLS ở trường THPT. Thứ tư, đề xuất được các biện pháp sư phạm phù hợp phát triển NL ĐGSK cho HS trong DHLS ở trường THPT đã được kiểm chứng qua TNSP từng phần và toàn phần (vận dụng qua Chương trình Lịch sử Việt Nam từ năm 1858 đến năm 1918). 7. Ý nghĩa của đề tài Đề tài có ý nghĩa về khoa học và thực tiễn: - Ý nghĩa khoa học: góp phần làm phong phú thêm lí luận và PP dạy học bộ môn LS ở trường THPT, nhất là về vấn đề NL ĐGSK cho HS trong DHLS. - Ý nghĩa thực tiễn: giúp GV dạy học môn LS nhận thấy được tầm quan trọng của vấn để phát triển NL ĐGSK cho HS trong DHLS ở trường THPT; cung cấp cho GV LS, nghiên cứu sinh và học viên cao học chuyên ngành Lí luận và PPDH bộ môn LS về nội dung, các tiêu chí đánh giá và biện pháp phát triển NL ĐGSK cho HS trong DHLS; kết quả nghiên cứu của luận án cũng sẽ được tác giả vận dụng trực tiếp vào quá trình đào tạo GV LS ở Trường Đại học Sư phạm Thành phố Hồ Chí Minh. Luận án cũng là nguồn tài liệu tham khảo quan trọng cho những ai quan tâm, muốn tìm hiểu liên quan đến vấn đề nghiên cứu. 8. Cấu trúc luận án Ngoài phần Mở đầu, Kết luận, Tài liệu tham khảo và Phụ lục, luận án được chia làm 4 chương sau: Chương 1. Tổng quan các công trình nghiên cứu liên quan đến đề tài Chương 2. Cơ sở lí luận và thực tiễn của việc phát triển NL ĐGSK cho HS trong DHLS ở trường THPT Chương 3. Các biện pháp phát triển NL ĐGSK cho HS trong DHLS ở trường THPT. Thực nghiệm từng phần Chương 4. Thực nghiệm sư phạm toàn phần
6 Chương 1 TỔNG QUAN CÁC CÔNG TRÌNH NGHIÊN CỨU LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI Phát triển NL ĐGSK cho HS trong DHLS ở trường THPT là một vấn đề quan trọng, còn mới, chưa có nhiều tài liệu đề cập, giải quyết. Trên cơ sở tiếp cận các nguồn tài liệu khác nhau ở các thời kì khác nhau, trên thế giới và trong nước, chúng tôi xin giới thiệu tổng quan việc nghiên cứu liên quan đến đề tài luận án gồm hai nhóm: những nghiên cứu về SK, ĐGSK trong nghiên cứu và DHLS; những nghiên cứu về NL và phát triển NL ĐGSK cho HS trong DHLS. 1.1. Những nghiên cứu về sự kiện và đánh giá sự kiện trong nghiên cứu và dạy học lịch sử 1.1.1. Ở nước ngoài Liên Xô trước đây và Liên bang Nga ngày nay là nơi có nền học thuật phát triển lâu đời và ảnh hưởng đáng kể đến Việt Nam. Nếu như ở các nước tư bản, Lí luận và PP DHLS là một bộ phận của Giáo dục học thì ở Liên Xô, được tách ra thành một chuyên ngành riêng. Nhiều sách, tài liệu LS và giáo dục LS của Liên Xô đã được Tổ tư liệu của Đại học Sư phạm Hà Nội dịch sang tiếng Việt, trở thành nguồn tài liệu quý giá cho nhiều công trình khoa học. Năm 1963, Ban nghiên cứu LS Đảng của Trung ương biên soạn quyển Các tác giả kinh điển của chủ nghĩa Mác bàn về Khoa học LS được Nhà xuất bản (Nxb) Sự thật, nay là Nxb Chính trị Quốc gia ấn hành. Sách gồm tập hợp những lí luận kinh điển của các nhà khoa học như Mác, Ăng-ghen, Lênin, Stalin có tác dụng “soi sáng” cho việc nghiên cứu và giảng dạy LS. Liên quan trực tiếp đến SK và ĐGSK trong nghiên cứu và giảng dạy LS có thể kể đến những lời chỉ dẫn giá trị sau: “1. Khi phân tích bất cứ một vấn đề xã hội nào, yêu cầu tuyệt đối của chủ nghĩa Mác là đặt vấn đề trong phạm vi LS nhất định, phân tích tình hình cụ thể. 2. Để giải quyết vấn đề khoa học xã hội, điều chắc chắn nhất, cần thiết nhất, quan trọng nhất là không quên mối liên hệ LS cơ bản. 3. Xem xét những vấn đề LS và kinh tế xã hội phức tạp, phải biết nắm điển hình, nắm chủ thể.