Luận án Tiến sĩ Khoa học Giáo dục: Phát triển năng lực đọc hiểu văn bản có hình ảnh cho học sinh lớp 1, 2 qua sử dụng truyện tranh

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:263

Thêm vào BST

Báo xấu

40
lượt xem 7
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Mục đích nghiên cứu của Luận án nhằm đề xuất các biện pháp Phát triển năng lực đọc hiểu văn bản có hình ảnh cho HS lớp 1, 2 qua sử dụng TT ở môn Tiếng Việt, hướng tới giúp HS lớp 1, 2 Phát triển năng lực đọc hiểu văn bản có hình ảnh, góp phần hoàn thiện mục tiêu Phát triển năng lực đọc hiểu văn bản cho HS lớp 1, 2 nói riêng và HS tiểu học nói chung, đáp ứng yêu cầu đổi mới giáo dục phổ thông hiện nay. Mời các bạn cùng tham khảo!

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận án Tiến sĩ Khoa học Giáo dục: Phát triển năng lực đọc hiểu văn bản có hình ảnh cho học sinh lớp 1, 2 qua sử dụng truyện tranh

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM HÀ NỘI 2 NGUYỄN THỊ HƯƠNG GIANG PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC ĐỌC HIỂU VĂN BẢN CÓ HÌNH ẢNH CHO HỌC SINH LỚP 1, 2 QUA SỬ DỤNG TRUYỆN TRANH CHUYÊN NGÀNH: GIÁO DỤC HỌC MÃ SỐ: 9 14 01 01 LUẬN ÁN TIẾN SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC HÀ NỘI - 2020
BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM HÀ NỘI 2 NGUYỄN THỊ HƯƠNG GIANG PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC ĐỌC HIỂU VĂN BẢN CÓ HÌNH ẢNH CHO HỌC SINH LỚP 1, 2 QUA SỬ DỤNG TRUYỆN TRANH CHUYÊN NGÀNH: GIÁO DỤC HỌC MÃ SỐ: 9 14 01 01 LUẬN ÁN TIẾN SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC 1. PGS. TS NGUYỄN THỊ HẠNH 2. PGS.TS BÙI MINH ĐỨC HÀ NỘI - 2020
LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi, các số liệu và kết quả nghiên cứu trong luận án chưa từng được ai công bố trong bất cứ công trình nào khác. Tác giả luận án Nguyễn Thị Hƣơng Giang
LỜI CẢM ƠN Để hoàn thành công trình nghiên cứu này, tôi đã nhận được sự giúp đỡ nhiệt tình của các tập thể và cá nhân. Trước hết, tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc về sự hướng dẫn, giúp đỡ, chỉ bảo tận tình của PGS.TS Nguyễn Thị Hạnh và PGS.TS Bùi Minh Đức. Tôi xin chân thành cảm ơn Ban giám hiệu, Phòng Sau Đại học, Khoa Giáo dục Tiểu học trường Đại học Sư phạm Hà Nội 2 đã tạo mọi điều kiện giúp đỡ tôi hoàn thành luận án. Tôi xin cảm ơn sự giúp đỡ quý báu của các nhà giáo, các nhà khoa học của Trường Đại học Sư phạm Hà Nội 2, Đại học Sư phạm Hà Nội, Viện Khoa học Giáo dục Việt Nam đã khuyến khích và tạo mọi điều kiện cho tôi trong quá trình học tập và nghiên cứu. Tôi xin cảm ơn sự hợp tác nhiệt tình của giáo viên và học sinh các trường tiểu học thuộc thành phố Hà Nội và các tỉnh Thái Bình, Vĩnh Phúc, Bắc Giang, Kiên Giang. Tôi xin chân thành cảm ơn Ban giám hiệu, giáo viên và học sinh các trường tiểu học đã tạo điều kiện cho tôi trong quá trình hoàn thành luận án: Trường tiểu học Nghĩa Dũng, quận Đống Đa, thành phố Hà Nội; trường tiểu học Cảnh Thụy, xã Cảnh Thụy, huyện Yên Dũng, tỉnh Bắc Giang; trường tiểu học Đồng Việt, xã Đồng Việt, huyện Yên Dũng, tỉnh Bắc Giang; trường tiểu học Minh Quang, xã Minh Quang, huyện Vũ Thư, tỉnh Thái Bình. Tôi cũng xin cảm ơn sự hợp tác nhiệt tình của họa sĩ Phạm Thị Phương Ngọc ở thành phố Thái Bình, tỉnh Thái Bình. Cuối cùng, tôi xin cảm ơn gia đình, bạn bè và các đồng nghiệp đã quan tâm, chia sẻ, động viên tôi trong quá trình thực hiện luận án. Tác giả luận án Nguyễn Thị Hƣơng Giang
MỤC LỤC MỞ ĐẦU ................................................................................................................................................ 1 1. Lí do chọn đề tài ............................................................................................................................... 1 2. Mục đích nghiên cứu....................................................................................................................... 2 3. Khách thể, đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu........................................................................... 2 4. Giả thuyết khoa học ........................................................................................................................ 3 5. Nhiệm vụ nghiên cứu ...................................................................................................................... 3 6. Phƣơng pháp nghiên cứu............................................................................................................... 4 7. Những luận điểm khoa học phải bảo vệ..................................................................................... 4 8. Những đóng góp của luận án ........................................................................................................ 5 9. Cấu trúc luận án............................................................................................................................... 5 CHƢƠNG 1. CƠ SỞ LÍ LUẬN CỦA VIỆC PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC ĐỌC HIỂU. 6 VĂN BẢN CÓ HÌNH ẢNH CHO HỌC SINH LỚP 1, 2......................................................... 6 QUA SỬ DỤNG TRUYỆN TRANH............................................................................................. 6 1.1. Tổng quan nghiên cứu vấn đề ................................................................................................... 6 1.1.1. Những nghiên cứu về năng lực và phát triển năng lực cho học sinh tiểu học .... 6 1.1.2. Những nghiên cứu về đọc hiểu và phát triển năng lực đọc hiểu văn bản có hình ảnh cho học sinh tiểu học ........................................................................................................................10 1.1.3. Những nghiên cứu về phát triển năng lực đọc hiểu cho học sinh tiểu học qua sử dụng truyện tranh .......................................................................................................................................21 1.2. Văn bản có hình ảnh ..................................................................................................................25 1.2.1. Khái niệm ................................................................................................................................ 25 1.2.2. Đặc trưng của văn bản có hình ảnh ....................................................................................30 1.3. Truyện tranh................................................................................................................................ 36 1.3.1. Truyện......................................................................................................................................36 1.3.2. Truyện tranh ...........................................................................................................................37 1.4. Năng lực đọc hiểu văn bản có hình ảnh ................................................................................39 1.4.1. Năng lực ..................................................................................................................................39 1.4.2. Năng lực đọc hiểu ..................................................................................................................40 1.4.3. Năng lực đọc hiểu văn bản có hình ảnh .............................................................................42 1.5. Dạy học phát triển năng lực đọc hiểu văn bản có hình ảnh cho học sinh lớp 1, 2 qua sử dụng truyện tranh.........................................................................................................................47 1.5.1. Mục tiêu dạy học nhằm phát triển năng lực đọc hiểu văn bản có hình ảnh cho học sinh lớp 1, 2 .......................................................................................................................................49 1.5.2. Nội dung dạy học nhằm phát triển năng lực đọc hiểu văn bản có hình ảnh cho học sinh lớp 1, 2........................................................................................................................................49
1.5.3. Phương pháp dạy học nhằm phát triển năng lực đọc hiểu văn bản có hình ảnh của học sinh lớp 1, 2 ................................................................................................................................ 49 1.5.4. Đánh giá kết quả phát triển năng lực đọc hiểu văn bản có hình ảnh của học sinh lớp 1, 2.......................................................................................................................................................51 1.6. Đặc điểm của học sinh lớp 1, 2 đối với việc phát triển năng lực đọc hiểu văn bản có hình ảnh qua sử dụng truyện tranh ..............................................................................................54 1.6.1. Trí tưởng tượng và sáng tạo của học sinh lớp 1, 2 ...........................................................54 1.6.2. Tư duy trực quan của học sinh lớp 1, 2 ..............................................................................55 Kết luận chƣơng 1 ..............................................................................................................................56 CHƢƠNG 2. THỰC TRẠNG PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC ĐỌC HIỂU ........................57 VĂN BẢN CÓ HÌNH ẢNH CHO HỌC SINH LỚP 1, 2.......................................................57 QUA SỬ DỤNG TRUYỆN TRANH...........................................................................................57 2.1. Dạy học phát triển năng lực đọc hiểu văn bản có hình ảnh cho học sinh lớp 1, 2 ở một số nƣớc trên thế giới .......................................................................................................57 2.1.1. Mục tiêu dạy học ....................................................................................................................57 2.1.2. Nội dung dạy học, phương pháp dạy học...........................................................................59 2.1.3. Đánh giá kết quả đọc hiểu ....................................................................................................64 2.2. Thực trạng dạy học phát triển năng lực đọc hiểu văn bản có hình ảnh cho học sinh lớp 1, 2 ở Việt Nam qua khảo sát ...................................................................................................65 2.2.1. Mục đích, phạm vi khảo sát ..................................................................................................65 2.2.2. Nội dung khảo sát ..................................................................................................................66 2.2.3. Phương pháp và kĩ thuật khảo sát .......................................................................................67 2.2.4. Kết quả khảo sát .....................................................................................................................67 2.2.5. Nhận định chung về thực trạng dạy học phát triển năng lực đọc hiểu văn bản có hình ảnh cho học sinh lớp 1, 2 .................................................................................................................71 Kết luận chƣơng 2 ..............................................................................................................................73 CHƢƠNG 3. MỘT SỐ BIỆN PHÁP PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC ĐỌC HIỂU ............74 VĂN BẢN CÓ HÌNH ẢNH CHO HỌC SINH LỚP 1, 2.......................................................74 QUA SỬ DỤNG TRUYỆN TRANH...........................................................................................74 3.1. Nguyên tắc xây dựng các biện pháp phát triển năng lực đọc hiểu văn bản có hình ảnh cho học sinh lớp 1, 2 qua sử dụng truyện tranh .................................................................74 3.1.1. Nguyên tắc bảo đảm mục tiêu phát triển năng lực đọc hiểu văn bản có hình ảnh cho học sinh lớp 1, 2 ................................................................................................................................ 74 3.1.2. Nguyên tắc chú trọng sự kết hợp hài hòa giữa kênh chữ và kênh hình của văn bản có hình ảnh trong dạy học ....................................................................................................................74 3.1.3. Nguyên tắc đảm bảo phù hợp với đối tượng học sinh lớp 1, 2........................................75
3.1.4. Nguyên tắc đảm bảo phù hợp với thực tế giáo dục...........................................................76 3.2. Các biện pháp phát triển năng lực đọc hiểu văn bản có hình ảnh cho học sinh lớp 1, 2 qua sử dụng truyện tranh .............................................................................................................76 3.2.1. Xác định yêu cầu cần đạt về năng lực đọc hiểu văn bản có hình ảnh của học sinh lớp 1, 2.......................................................................................................................................................76 3.2.2. Lựa chọn, thiết kế truyện tranh để phát triển năng lực đọc hiểu văn bản có hình ảnh cho học sinh lớp 1, 2.........................................................................................................................86 3.2.3. Xây dựng hệ thống câu hỏi, bài tập phát triển năng lực đọc hiểu văn bản có hình ảnh cho học sinh lớp 1, 2 qua sử dụng truyện tranh ...........................................................................95 3.2.4. Vận dụng một số phương pháp, kĩ thuật dạy học tích cực, phương pháp đánh giá năng lực đọc hiểu văn bản có hình ảnh cho học sinh lớp 1, 2 qua sử dụng truyện tranh..............105 3.2.5. Tổ chức đọc rộng để tăng cường năng lực đọc hiểu văn bản có hình ảnh cho học sinh lớp 1, 2 qua sử dụng truyện tranh ................................................................................................122 Kết luận chƣơng 3 ............................................................................................................................129 CHƢƠNG 4. THỰC NGHIỆM SƢ PHẠM ............................................................................132 4.1. Giới thiệu quá trình thực nghiệm .........................................................................................132 4.1.1. Mục đích, quy mô, đối tượng và địa bàn thực nghiệm ...................................................132 4.1.2. Nội dung thực nghiệm .........................................................................................................132 4.1.3. Phương pháp và kĩ thuật tiến hành ...................................................................................133 4.2. Phân tích kết quả thực nghiệm .............................................................................................141 4.2.1. So sánh kết quả đọc hiểu văn bản có hình ảnh sau thực nghiệm giữa nhóm thực nghiệm và nhóm đối chứng ...........................................................................................................141 4.2.2. Phân tích tương quan giữa kết quả đọc hiểu và các biện pháp phát triển năng lực đọc hiểu văn bản có hình ảnh qua sử dụng truyện tranh ở lớp 1, 2 ...............................................143 4.3. Đánh giá chung về thực nghiệm ...........................................................................................148 4.3.1. Về sự phù hợp của các biện pháp phát triển năng lực đọc hiểu văn bản có hình ảnh cho học sinh lớp 1, 2 qua sử dụng truyện tranh .........................................................................148 4.3.2. Về tác động của các biện pháp phát triển năng lực đọc hiểu văn bản có hình ảnh qua sử dụng truyện tranh ở lớp 1, 2.....................................................................................................149 Kết luận chƣơng 4 ............................................................................................................................156 KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ......................................................................................................157 1. Kết luận ..........................................................................................................................................157 2. Kiến nghị ........................................................................................................................................159 TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................................................................160 DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH CỦA TÁC GIẢ ............................................................174
DANH MỤC VIẾT TẮT CHỮ VIẾT TẮT CHỮ VIẾT ĐẦY ĐỦ ĐH Đọc hiểu GV Giáo viên HS Học sinh KN Kĩ năng NL Năng lực PTNL Phát triển năng lực TT Truyện tranh VB Văn bản
DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng 1.1. Các mức độ PTNL ĐH VB ...........................................................................................53 Bảng 2.1. Các trƣờng tham gia khảo sát ......................................................................................66 Bảng 3.1. Mô tả các thành tố của NL ĐH VB có hình ảnh......................................................78 Bảng 3.2. Chỉ số hành vi của NL ĐH VB có hình ảnh..............................................................79 Bảng 3.3. Tiêu chí chất lƣợng của các chỉ số hành vi của NL ĐH VB có hình ảnh80 Bảng 3.4. Yêu cầu cần đạt về NL ĐH VB có hình ảnh của HS lớp 1....................................85 Bảng 3.5. Yêu cầu cần đạt về NL ĐH VB có hình ảnh của HS lớp 2....................................86 Bảng 3.6. Mẫu phiếu học tập KWL cho bài học “Sói và Sóc” .............................................108 Bảng 3.7. Mẫu phiếu học tập KWL cho bài học “Câu chuyện về giọt nƣớc”..................109 Bảng 3.8. Ma trận đề kiểm tra NL ĐH VB có hình ảnh cho HS lớp 1, 2...........................120 Bảng 4.1. Thang đánh giá NL ĐH VB có hình ảnh của HS lớp 1, 2 ...................................135 Bảng 4.2. Lớp thực nghiệm và lớp đối chứng ...........................................................................137 Bảng 4.3. Tổng hợp kết quả khảo sát HS lớp 1 trƣớc thực nghiệm....................................138 Bảng 4.4. Mức độ NL của HS lớp 1 trƣớc thực nghiệm.........................................................138 Bảng 4.5. Tổng hợp kết quả khảo sát HS lớp 2 trƣớc thực nghiệm ....................................139 Bảng 4.6. Mức độ NL của HS lớp 2 trƣớc thực nghiệm.........................................................139 Bảng 4.7. Tổng hợp kết quả khảo sát HS lớp 1 sau thực nghiệm ........................................141 Bảng 4.8. Mức độ NL của HS lớp 1 sau thực nghiệm.............................................................142 Bảng 4.9. Tổng hợp kết quả khảo sát HS lớp 2 sau thực nghiệm ........................................142 Bảng 4.10. Mức độ NL của HS lớp 2 sau thực nghiệm ..........................................................143 Bảng 4.11. Tổng hợp kết quả học tập của HS lớp 1 ................................................................150 Bảng 4.12. Tổng hợp kết quả học tập của HS lớp 2 ................................................................151 Bảng 4.13. Tổng hợp mức PTNL của HS lớp 1........................................................................152 Bảng 4.14. Tổng hợp mức PTNL của HS lớp 2........................................................................154
DANH MỤC CÁC HÌNH Hình 2.1. Văn bản có hình ảnh và bài làm của học sinh lớp 1 ở Australia..........................61 Hình 2.2. Văn bản có hình ảnh và bài làm của học sinh lớp 2 ở Australia..........................62 Hình 3.1. Các bƣớc thiết kế yêu cầu cần đạt của NL ĐH VB có hình ảnh..........................78 Hình 3.2. Cấu trúc NL ĐH VB có hình ảnh của HS tiểu học .................................................80 Hình 3.3. TT cho HS lớp 1: Bộ áo của Mèo Mƣớp...................................................................91 Hình 3.4. TT cho HS lớp 2: Câu chuyện về giọt nƣớc ..............................................................93 Hình 3.5. Bài học đọc hiểu văn bản có hình ảnh .....................................................................111 Hình 3.6. HS thi vẽ sơ đồ theo nhóm và trƣng bày sản phẩm ..............................................114 Hình 4. 1. Mức PTNL của HS lớp 1 trƣờng TH Nghĩa Dũng, Ba Đình, Hà Nội trƣớc và sau TN. ................................................................................................................................................153 Hình 4.2. Mức PTNL của HS lớp 1 trƣờng TH Cảnh Thụy, Yên Dũng, Bắc Giang trƣớc và sau TN............................................................................................................................................153 Hình 4. 3. Mức PTNL của HS lớp 2 trƣờng TH Nghĩa Dũng, Ba Đình, Hà Nội trƣớc và sau TN. ................................................................................................................................................155 Hình 4.4. Mức PTNL của HS lớp 2 trƣờng TH Cảnh Thụy, Yên Dũng, Bắc Giang trƣớc và sau TN............................................................................................................................................155
1 MỞ ĐẦU 1. Lí do chọn đề tài 1.1. Dạy học phát triển năng lực (PTNL) là xu thế chung của thế giới trong đó có Việt Nam. Chiến lược phát triển giáo dục Việt Nam giai đoạn 2011-2020 đã chỉ rõ: mục tiêu của dạy học là chuyển từ trang bị kiến thức sang phát triển phẩm chất, năng lực (NL) toàn diện cho học sinh (HS). Điều này thể hiện ở chỗ giáo dục giúp học sinh “làm chủ kiến thức phổ thông, biết vận dụng hiệu quả kiến thức, kĩ năng đã học vào đời sống và tự học suốt đời, có định hướng lựa chọn nghề nghiệp phù hợp, biết xây dựng và phát triển hài hòa các mối quan hệ xã hội, có cá tính, nhân cách và đời sống tâm hồn phong phú, nhờ đó có được cuộc sống có ý nghĩa và đóng góp tích cực vào sự phát triển của đất nước và nhân loại”. [15] 1.2. Môn Ngữ văn (ở cấp tiểu học gọi là môn Tiếng Việt) cũng đổi mới mục tiêu dạy học từ truyền thụ kiến thức sang phát triển những phẩm chất chủ yếu, giúp học sinh bước đầu hình thành các NL chung, phát triển NL ngôn ngữ (đọc, viết, nói và nghe) với mức độ căn bản. NL đọc, một trong những NL thành phần của NL ngôn ngữ rất quan trọng với HS phổ thông nói chung, HS tiểu học nói riêng vì nó là tiền đề để phát triển các NL khác. Mục đích chính của đọc chính là đọc hiểu (ĐH) văn bản (VB). Chương trình Ngữ văn ban hành ngày 26 tháng 12 năm 2018 chỉ rõ ĐH VB không chỉ là ĐH các VB đơn phương thức (VB có một kênh biểu đạt, chủ yếu là kênh ngôn ngữ) mà còn ĐH các loại VB đa phương thức (VB có sự phối hợp chặt chẽ từ hai kênh biểu đạt trở lên bao gồm: kênh ngôn ngữ, kênh hình ảnh, kênh âm thanh, kênh video, kênh hoạt động, kênh đường dẫn-liên kết, kênh tương tác…tạo thành một chỉnh thể thống nhất nhằm đạt mục đích giao tiếp nhất định). Do đó, dạy học ĐH hiện nay đang hướng tới ĐH VB đa phương thức. 1.3. VB có hình ảnh chính là một dạng của VB đa phương thức, vì loại VB này có sự phối hợp của hai kênh biểu đạt là kênh ngôn ngữ và kênh hình ảnh. Kênh hình ảnh có thể là hình ảnh tĩnh (tranh vẽ, ảnh chụp…), hoặc hình ảnh động (hình ảnh được tạo ra từ các phần mềm máy tính, chủ yếu có trong các văn bản điện tử…) Truyện tranh (TT) theo đó cũng được xem là VB có hình ảnh, bởi ở TT có sự kết
2 hợp của kênh ngôn ngữ (phần lời) và kênh hình ảnh (phần tranh). Phần tranh và phần lời cùng kết hợp để tạo nghĩa cho VB. Do đó, TT dễ tiếp nhận hơn truyện chữ. Đôi khi chỉ cần nhìn tranh đã có thể hiểu được nội dung, ý nghĩa của truyện. Từ đặc điểm này, TT rất phù hợp để dạy học ĐH cho HS các lớp đầu cấp như HS lớp 1, lớp 2. 1.4. Thực tế cho thấy, chưa có những nghiên cứu về dạy học ĐH VB có hình ảnh ở tiểu học. Vì thế, nghiên cứu vấn đề dạy học ĐH VB có hình ảnh cho HS lớp 1, 2 qua sử dụng TT có thể giúp cho việc đề xuất các biện pháp dạy học ĐH VB có hình ảnh, góp phần PTNL ĐH VB có hình ảnh ở HS lớp 1, 2 nói riêng và HS tiểu học nói chung, đáp ứng yêu cầu dạy học cấp tiểu học theo chương trình giáo dục phổ thông mới 2018. Từ nhận thức yêu cầu phát triển lí luận dạy học và bối cảnh thực tiễn đổi mới giáo dục như trên nên đề tài Phát triển năng lực đọc hiểu văn bản có hình ảnh cho học sinh lớp 1, 2 qua sử dụng truyện tranh được lựa chọn để làm đề tài luận án tiến sĩ Khoa học Giáo dục. 2. Mục đích nghiên cứu Mục đích nghiên cứu của đề tài là đề xuất các biện pháp PTNL ĐH VB có hình ảnh cho HS lớp 1, 2 qua sử dụng TT ở môn Tiếng Việt, hướng tới giúp HS lớp 1, 2 PTNL ĐH VB có hình ảnh, góp phần hoàn thiện mục tiêu PTNL ĐH cho HS lớp 1, 2 nói riêng và HS tiểu học nói chung, đáp ứng yêu cầu đổi mới giáo dục phổ thông hiện nay. 3. Khách thể, đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu 3.1. Khách thể nghiên cứu Quá trình dạy học môn Tiếng Việt ở lớp 1, 2. 3.2. Đối tượng nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu của đề tài là việc dạy học PTNL ĐH VB có hình ảnh cho HS lớp 1 và lớp 2 qua sử dụng TT trong dạy học Tiếng Việt. 3.3. Phạm vi nghiên cứu - VB có hình ảnh có nhiều loại (VB ngôn từ kết hợp với hình ảnh tĩnh, VB ngôn từ kết hợp với hình ảnh động, VB ngôn từ kết hợp với hình ảnh và âm
3 thanh…). Trong luận án, chúng tôi chỉ giới hạn nghiên cứu VB ngôn từ kết hợp với hình ảnh tĩnh, nghiên cứu việc dạy học ĐH VB có hình ảnh thông qua sử dụng TT trong quá trình dạy học môn Tiếng Việt ở lớp 1, lớp 2, những lớp đầu tiên sẽ triển khai việc dạy học ĐH VB đa phương thức. - Phạm vi khảo sát thực trạng giới hạn ở 6 trường tiểu học thuộc thành phố Hà Nội và các tỉnh Thái Bình, Vĩnh Phúc, Bắc Giang, Kiên Giang. - Thực nghiệm khoa học được thực hiện tại trường tiểu học Nghĩa Dũng, quận Đống Đa, thành phố Hà Nội; trường tiểu học Cảnh Thụy, xã Cảnh Thụy, huyện Yên Dũng, tỉnh Bắc Giang; trường tiểu học Đồng Việt, xã Đồng Việt, huyện Yên Dũng, tỉnh Bắc Giang; trường tiểu học Minh Quang, xã Minh Quang, huyện Vũ Thư, tỉnh Thái Bình. 4. Giả thuyết khoa học Để có thể giúp HS PTNL ĐH các VB đa phương thức trong đó có VB có hình ảnh đáp ứng được yêu cầu đổi mới của môn Tiếng Việt hiện nay, cần có những nghiên cứu về dạy học ĐH loại VB này. Nếu có một nghiên cứu chỉ ra được các biện pháp dạy học ĐH VB có hình ảnh: xác định yêu cầu cần đạt của NLĐH văn bản có hình ảnh, xây dựng TT, hệ thống câu hỏi bài tập, vận dụng các phương pháp dạy học, phương pháp kiểm tra đánh giá, tổ chức đọc rộng nhằm PTNL ĐH văn bản có hình ảnh cho HS lớp 1, 2 qua sử dụng TT thì sẽ đáp ứng được yêu cầu PTNL ĐH VB ở tiểu học nói chung và ở lớp 1, 2 nói riêng. 5. Nhiệm vụ nghiên cứu 5.1. Xác định cơ sở lí luận của việc PTNL ĐH VB có hình ảnh qua sử dụng TT ở lớp 1, 2. 5.2. Đánh giá thực trạng dạy học ĐH VB có hình ảnh ở lớp 1, 2 trong dạy học Tiếng Việt tại một số trường tiểu học. 5.3. Đề xuất các biện pháp PTNL ĐH VB có hình ảnh qua sử dụng TT trong quá trình dạy học môn Tiếng Việt lớp 1, 2. 5.4. Tổ chức thực nghiệm sư phạm để đánh giá kết quả nghiên cứu.
4 6. Phƣơng pháp nghiên cứu 6.1. Phương pháp nghiên cứu lí luận - Phân tích nguồn tài liệu liên quan đến dạy học PTNL, dạy học ĐH, dạy học ĐH VB có hình ảnh qua các tạp chí và báo cáo khoa học, tác phẩm khoa học…để từ đó xây dựng khung lí luận cho đề tài. - Lựa chọn tài liệu liên quan đến dạy học ĐH, dạy học ĐH văn bản có hình ảnh ở cấp tiểu học, ở lớp 1, 2; Sắp xếp tài liệu theo quan điểm lịch đại để tổng quan những vấn đề nghiên cứu có liên quan đến đề tài. 6.2. Phương pháp nghiên cứu thực tiễn - Điều tra bằng bảng hỏi, quan sát, phỏng vấn, dự giờ để đánh giá thực trạng dạy học ĐH VB có hình ảnh trong dạy học Tiếng Việt tại một số trường tiểu học. - Nghiên cứu trường hợp để phân tích cụ thể thành tựu của một số HS lớp 1, 2. - Thực nghiệm khoa học nhằm kiểm định độ tin cậy của các biện pháp đã đề ra trong đề tài. - Xử lí thông tin và số liệu: Sử dụng thống kê toán học để xử lí các tài liệu nghiên cứu nhằm rút ra những nhận xét, kết luận có giá trị khách quan. - Xin ý kiến của các chuyên gia về cơ sở khoa học, phương pháp nghiên cứu và cách thức áp dụng các biện pháp PTNL ĐH VB có hình ảnh qua sử dụng TT trong dạy học Tiếng Việt ở lớp 1, 2. 7. Những luận điểm khoa học phải bảo vệ 7.1. VB có hình ảnh là một loại VB đa phương thức, thể hiện nội dung, ý nghĩa qua hai kênh biểu đạt là kênh ngôn ngữ và kênh hình ảnh. TT là VB có hình ảnh phù hợp để PTNL ĐH cho HS lớp 1, 2 trong dạy học Tiếng Việt. 7.2. Luận án đề xuất một số biện pháp PTNL ĐH VB có hình ảnh cho HS lớp 1, 2 qua sử dụng TT trong dạy học Tiếng Việt: Xác định yêu cầu cần đạt; Lựa chọn, thiết kế TT phù hợp; Xây dựng câu hỏi, bài tập để PTNL ĐH VB có hình ảnh cho HS lớp 1, 2; Vận dụng phương pháp, kĩ thuật dạy học, phương pháp đánh giá NL ĐH VB có hình ảnh cho HS lớp 1, 2; Tổ chức đọc rộng để tăng cường NL ĐH VB có hình ảnh cho HS lớp 1, 2 qua sử dụng TT.
5 7.3. PTNL ĐH VB có hình ảnh cho HS lớp 1, 2 giúp nâng cao kết quả học tập, PT NL ĐH cho HS lớp 1, 2 nói riêng và HS tiểu học nói chung. 8. Những đóng góp của luận án - Luận án bước đầu hệ thống những kiến thức lí luận về NL, NL ĐH, VB có hình ảnh và PTNL ĐH VB có hình ảnh. - Luận án bước đầu tìm hiểu việc ĐH VB có hình ảnh qua hai kênh biểu đạt là kênh ngôn ngữ và kênh hình ảnh. - Luận án bước đầu tìm hiểu kinh nghiệm dạy học ĐH VB có hình ảnh ở một số nước trên thế giới và Việt Nam. - Luận án đề xuất một số biện pháp PTNL ĐH VB có hình ảnh cho HS lớp 1, 2 qua sử dụng TT trong dạy học Tiếng Việt: Xác định yêu cầu cần đạt; Lựa chọn, thiết kế TT phù hợp; Xây dựng hệ thống câu hỏi, bài tập; Vận dụng phương pháp, kĩ thuật dạy học, phương pháp đánh giá NL ĐH VB có hình ảnh cho HS lớp 1, 2; Tổ chức đọc rộng để tăng cường NL ĐH VB có hình ảnh cho HS lớp 1, 2 qua sử dụng TT. 9. Cấu trúc luận án Ngoài phần Mở đầu, Kết luận và khuyến nghị, Tài liệu tham khảo và Phụ lục, luận án gồm có 4 chương: Chương 1: Cơ sở lí luận của việc phát triển năng lực đọc hiểu văn bản có hình ảnh cho học sinh lớp 1, 2 qua sử dụng truyện tranh Chương 2: Thực trạng phát triển năng lực đọc hiểu văn bản có hình ảnh cho học sinh lớp 1, 2 qua sử dụng truyện tranh Chương 3: Một số biện pháp phát triển năng lực đọc hiểu văn bản có hình ảnh cho học sinh lớp 1, 2 qua sử dụng truyện tranh Chương 4: Thực nghiệm sư phạm
6 CHƢƠNG 1 CƠ SỞ LÍ LUẬN CỦA VIỆC PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC ĐỌC HIỂU VĂN BẢN CÓ HÌNH ẢNH CHO HỌC SINH LỚP 1, 2 QUA SỬ DỤNG TRUYỆN TRANH 1.1. Tổng quan nghiên cứu vấn đề 1.1.1. Những nghiên cứu về năng lực và phát triển năng lực cho học sinh tiểu học 1.1.1.1. Những nghiên cứu về năng lực Vấn đề NL được đề cập đến trong nhiều tài liệu nghiên cứu. NL là một khái niệm có từ rất lâu trong lịch sử, nhưng trở nên phổ biến và được nghiên cứu tập trung từ những năm 70 của thế kỉ XX. Trong các nghiên cứu, NL được tiếp cận và định nghĩa theo nhiều cách khác nhau. Denyse Tremblay (2002) quan niệm: NL là khả năng hành động, đạt được thành công và chứng minh sự tiến bộ nhờ vào khả năng huy động và sử dụng hiệu quả nhiều nguồn lực tích hợp của cá nhân khi giải quyết các vấn đề của cuộc sống [125]. NL còn là khả năng vận dụng những kiến thức, kinh nghiệm, KN, thái độ và hứng thú để hành động một cách phù hợp và có hiệu quả trong các tình huống đa dạng của cuộc sống. NL cũng được hiểu là khả năng cá nhân đáp ứng các yêu cầu phức hợp và thực hiện thành công trong một bối cảnh cụ thể. NL được xây dựng trên cơ sở tri thức, thiết lập qua giá trị, cấu trúc như là các khả năng, hình thành qua trải nghiệm, củng cố qua kinh nghiệm, hiện thực hóa qua ý chí. Điểm chung của các nghiên cứu về NL trên thế giới là đều khẳng định NL gắn với việc vận dụng các kiến thức, KN, thái độ của cá nhân vào giải quyết các vấn đề của cuộc sống, các tình huống đa dạng của cuộc sống. Tại Việt Nam, các nhà khoa học kế thừa những nghiên cứu về NL của thế giới và vận dụng hợp lí vào giáo dục Việt Nam. Đã có rất nhiều những công trình nghiên cứu về NL, những bài báo khoa học viết về NL của các tác giả Đặng Thành Hưng, Bùi Mạnh Hùng, Đỗ Ngọc Thống, Lê Phương Nga, Nguyễn Thị
7 Hạnh…Điểm chung của các công trình nghiên cứu là đưa ra khái niệm NL, cấu trúc của NL và từ đó vận dụng vào việc dạy học PTNL cho HS các cấp học. Một trong những nghiên cứu tiêu biểu về NL là nghiên cứu của Đặng Thành Hưng về “NL và giáo dục theo tiếp cận NL” (2012). Theo Đặng Thành Hưng, NL (competency) là thuộc tính cá nhân cho phép cá nhân thực hiện thành công hoạt động nhất định, đạt kết quả mong muốn trong những điều kiện cụ thể. NL có cấu trúc phức tạp, nhưng những thành tố cơ bản tạo nên cơ sở cấu trúc của nó gồm tri thức, KN và hành vi biểu cảm (thái độ).[53] Nghiên cứu cụ thể hơn vấn đề NL và ảnh hưởng của nó đến sự phát triển chương trình giáo dục phổ thông, đề tài khoa học công nghệ cấp bộ “Nghiên cứu PISA và tác động của PISA đến sự phát triển chương trình giáo dục phổ thông Việt Nam” (2012) do Nguyễn Thúy Hồng làm chủ nhiệm đề tài, tiếp tục đặt ra vấn đề NL. NL tồn tại dưới hai dạng: NL chung (key competence) và các lĩnh vực NL chuyên biệt (domain compentence). Tài liệu “Dạy học tích hợp PTNL HS” (2015) của nhóm tác giả trường Đại học Sư phạm Hà Nội tìm hiểu NL dưới góc độ tích hợp, để từ đó đưa ra những biện pháp PTNL HS thông qua dạy học tích hợp. Bên cạnh những nghiên cứu về bản chất của NL, còn có rất nhiều nghiên cứu đi sâu vào vấn đề xây dựng chương trình phổ thông theo hướng tiếp cận NL của các tác giả Lê Phương Nga, Đỗ Ngọc Thống, Hoàng Hòa Bình, Nguyễn Minh Thuyết, Nguyễn Thị Hạnh. Tác giả Đỗ Ngọc Thống (2011) trong bài viết “Xây dựng chương trình phổ thông theo hướng tiếp cận NL” tập trung vào các cách tiếp cận chương trình, đặc biệt là tiếp cận theo hướng phát triển NL. Tác giả Lương Việt Thái (2011) tiếp tục phân tích vấn đề “phát triển chương trình theo định hướng PTNL”, tổng hợp những kinh nghiệm của nhiều nước trong việc phát triển chương trình giáo dục phổ thông theo định hướng PTNL và khẳng định việc xác định các NL cần thiết và cách thức để hình thành, phát triển các NL cho người học là vấn đề được đặc biệt chú trọng. Gắn NL với phát triển chương trình, Nguyễn Thúy Hồng tập trung nghiên cứu “Khung NL chủ chốt của chương trình đánh giá quốc tế PISA” (2012), để từ đó
8 tìm ra những điểm phù hợp với việc vận dụng vào Việt Nam. Nghiên cứu của Nguyễn Thúy Hồng cho chúng tôi những gợi ý khi xây dựng các chỉ số ở lĩnh vực ĐH, nhất là ĐH VB có hình ảnh trong luận án. Nguyễn Thị Hạnh (2016) khi nghiên cứu về “NL Đọc trong môn Ngữ văn bậc phổ thông và cấp tiểu học” có đi sâu trình bày về NL đọc và khẳng định cùng với sự phát triển của khoa học và công nghệ trong lĩnh vực truyền thông, khái niệm VB hiện không còn bó hẹp trong các VB in với kênh chữ là chủ yếu mà đã mở rộng ra VB đa phương thức với nội dung được biểu đạt bằng cả kênh chữ lẫn kênh hình ảnh, âm thanh... Sự mở rộng khái niệm VB kéo theo sự mở rộng khái niệm về đọc: giờ đây đọc không chỉ là chuyển mã chữ viết thành âm thanh mà còn gồm cả việc xem các kí hiệu, sơ đồ, bảng biểu, hình ảnh trong VB. Do đó, NL đọc được hiểu là NL đọc và xem. Từ đây, tác giả đưa ra định nghĩa về NL đọc và xem, thành phần cấu tạo của NL đọc và xem, trục PTNL đọc và xem ở bậc phổ thông, nội dung học tập cốt lõi để PTNL đọc và xem ở cấp tiểu học. Đây là những chỉ dẫn quan trọng cho chúng tôi khi xác định khái niệm, thành phần cấu tạo của NL ĐH VB có hình ảnh trong luận án. Tổng hợp các nghiên cứu về NL, chúng tôi thấy: Những nghiên cứu về NL trên thế giới chỉ rõ nguồn gốc, khái niệm NL, bản chất của NL; Những nghiên cứu ở Việt Nam kế thừa những nghiên cứu trên thế giới về khái niệm NL, cấu trúc của NL, phương pháp và công cụ đánh giá NL và đặt ra vấn đề vận dụng những kết quả nghiên cứu về NL của thế giới vào thực tiễn giáo dục ở Việt Nam. Những kết quả nghiên cứu đó là chỉ dẫn lí luận quan trọng cho chúng tôi khi xây dựng khái niệm NL, cấu trúc, cũng như bản chất của NL ĐH VB có hình ảnh cho HS lớp 1, 2 trong luận án. 1.1.1.2. Những nghiên cứu về phát triển năng lực cho học sinh tiểu học Khi nghiên cứu vấn đề PTNL cho HS tiểu học, hầu hết các nghiên cứu đều định hướng PTNL HS thông qua việc xác định rõ những NL mà HS cần phải có, mục tiêu, nội dung, phương pháp cần xây dựng để giúp HS đạt được NL, và cuối cùng là cách đánh giá kết quả đạt được.
9 Khái niệm NL HS được định nghĩa khá đầy đủ trong tài liệu “Dạy học tích hợp PTNL HS” (2015): NL HS là khả năng làm chủ những hệ thống kiến thức, KN, thái độ…phù hợp với lứa tuổi và vận hành (kết nối) chúng một cách hợp lí vào thực hiện thành công nhiệm vụ học tập, giải quyết hiệu quả những vấn đề đặt ra cho chính các em trong cuộc sống [95, tr.8]. Một trong những nghiên cứu về NL HS nói chung, NL HS tiểu học nói riêng là “Phương pháp thiết kế chuẩn môn học theo tiếp cận NL” (2017) của nhóm nghiên cứu thuộc Viện khoa học giáo dục Việt Nam. Theo các tác giả, những yếu tố cần xác định khi thiết kế chuẩn môn học theo tiếp cận NL là: Chỉ báo; Mức chất lượng; Đường PTNL; Khung đánh giá NL. Trong nghiên cứu về “Dạy học Tiếng Việt trong nhà trường theo hướng PTNL” (2014), Đỗ Việt Hùng khẳng định dạy Tiếng Việt theo hướng hình thành và PTNL vừa hướng tới được tính thực tiễn của môn học vừa tạo điều kiện để thực hiện tích hợp trong dạy học. Khi đề cập đến NL sử dụng ngôn ngữ, tác giả cũng có nói đến NL này ở cấp tiểu học (nghe, nói, đọc, viết), tuy nhiên, tác giả chưa nêu cụ thể các hợp phần của NL này ở HS tiểu học. Trong những nghiên cứu gần đây nhất, phải kể đến tài liệu “Dạy học phát triển năng lực môn Tiếng Việt tiểu học” của nhóm tác giả Đỗ Ngọc Thống, Đỗ Xuân Thảo, Phan Thị Hồ Điệp, Lê Phương Nga. Cuốn sách nêu lên một số vấn đề về dạy học PTNL và phương pháp dạy học PTNL Tiếng Việt ở tiểu học, kiểm tra đánh giá NL môn Tiếng Việt ở tiểu học.Trong mỗi phần có nêu lí thuyết ngắn gọn, nội dung chính dành cho việc nêu các ví dụ cụ thể, gắn với các bài học trong chương trình và sách giáo khoa hiện hành nhằm giúp GV nắm được các phương pháp dạy học PTNL trong môn Tiếng Việt. Đây là một tài liệu hữu ích, giúp chúng tôi định hình phương pháp dạy học PTNL trong môn Tiếng Việt ở tiểu học nói chung và phương pháp PTNL ĐH VB có hình ảnh cho HS tiểu học nói riêng. Tóm lại, những nghiên cứu về PTNL cho HS tiểu học tập trung tìm hiểu khái niệm NL HS, các hợp phần của NL HS, mục tiêu, nội dung, phương pháp và cách
10 đánh giá NL cho HS tiểu học. Đây là những chỉ dẫn lí luận cho chúng tôi khi xác định NL của HS lớp 1, 2 ở luận án. 1.1.2. Những nghiên cứu về đọc hiểu và phát triển năng lực đọc hiểu văn bản có hình ảnh cho học sinh tiểu học 1.1.2.1. Những nghiên cứu về đọc hiểu ở tiểu học - Những nghiên cứu về ĐH và phương pháp dạy ĐH trên thế giới ĐH được xem là một yếu tố cần thiết trong quá trình đọc. Nếu không có ĐH, việc đọc không hơn gì sự bắt chước những âm thanh ngôn ngữ. Khái niệm đọc và ĐH thay đổi theo thời gian, tùy theo quan điểm tiếp cận của nhà nghiên cứu. Trong nghiên cứu năm 1990, Adam quan niệm đọc là một quá trình phức tạp bao gồm sự kết hợp của các khả năng cảm nhận, tâm lí ngôn ngữ và nhận thức. Nghiên cứu năm 2002 của Sweet & Snow cho rằng mục đích chính của việc đọc là thu nhận và kiến tạo ý nghĩa từ VB; Một số nghiên cứu của Anderson & Pearson năm 1984; Afflerbach năm 1990; Meneghetti, Carretti & De Beni năm 2000 chỉ rõ ĐH là NL nhận thức phức tạp yêu cầu khả năng tích hợp thông tin trong VB với tri thức có trước của người đọc; Nghiên cứu của Rumelhart năm 1994 cũng cho rằng ĐH là một quá trình tương tác xảy ra giữa một người đọc và một VB. Đồng thuận với quan điểm tương tác này, Smith cho rằng: Đọc là một quá trình tương tác, trong quá trình đó, tri thức có trước về thế giới của người đọc tương tác với thông điệp được truyền đạt một cách trực tiếp hoặc gián tiếp bằng VB. Nghiên cứu của Durkin năm 1993 xác định ĐH là một quá trình tư duy có chủ tâm, trong suốt quá trình này, ý nghĩa được kiến tạo thông qua sự tương tác giữa VB và người đọc [122]. Như vậy, các quan niệm trên đều chú ý đến các nhân tố gắn với hoạt động đọc. Đó là VB, người đọc và mối quan hệ tương tác nhằm mục đích kiến tạo nghĩa từ VB. Có thể thấy, sự biến đổi về định nghĩa ĐH bị ảnh hưởng bởi sự biến đổi trong định nghĩa đọc và các mô hình của quá trình đọc. Theo nghiên cứu của Pearson năm 2009, ĐH nằm ở sự giao nhau giữa người đọc, VB và ngữ cảnh (reader, text, context).