Luận án Tiến sĩ Khoa học giáo dục: Phát triển năng lực thẩm mĩ cho học sinh trung học cơ sở trên địa bàn thành phố Hà Nội thông qua dạy học môn Mĩ thuật

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:224

Thêm vào BST

Báo xấu

11
lượt xem 5
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Luận án Tiến sĩ Khoa học giáo dục "Phát triển năng lực thẩm mĩ cho học sinh trung học cơ sở trên địa bàn thành phố Hà Nội thông qua dạy học môn Mĩ thuật" trình bày các nội dung chính sau: Cơ sở lí luận về phát triển năng lực thẩm mĩ cho học sinh THCS thông qua dạy học môn Mĩ thuật; thực trạng phát triển năng lực thẩm mĩ cho học sinh THCS trên địa bàn thành phố Hà Nội thông qua dạy học môn Mĩ thuật; biện pháp phát triển năng lực thẩm mĩ cho học sinh THCS thông qua dạy học môn Mĩ thuật và thực nghiệm sư phạm.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận án Tiến sĩ Khoa học giáo dục: Phát triển năng lực thẩm mĩ cho học sinh trung học cơ sở trên địa bàn thành phố Hà Nội thông qua dạy học môn Mĩ thuật

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐH SƯ PHẠM HÀ NỘI TRẦN THỊ VÂN PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC THẨM MĨ CHO HỌC SINH TRUNG HỌC CƠ SỞ TRÊN ĐỊA BÀN THÀNH PHỐ HÀ NỘI THÔNG QUA DẠY HỌC MÔN MĨ THUẬT LUẬN ÁN TIẾN SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC HÀ NỘI – 2024
2 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐH SƯ PHẠM HÀ NỘI TRẦN THỊ VÂN PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC THẨM MĨ CHO HỌC SINH TRUNG HỌC CƠ SỞ TRÊN ĐỊA BÀN THÀNH PHỐ HÀ NỘI THÔNG QUA DẠY HỌC MÔN MĨ THUẬT Chuyên ngành: Lý luận và lịch sử giáo dục Mã số: 9.14.01.02 LUẬN ÁN TIẾN SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC Người hướng dẫn khoa học: 1. PGS.TS. Phan Thị Hồng Vinh 2. PGS.TS. Nguyễn Thu Tuấn HÀ NỘI – 2024
LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi dưới sự hướng dẫn của PGS.TS Phan Thị Hồng Vinh, PGS.TS. Nguyễn Thu Tuấn các kết quả của luận án là trung thực và chưa từng được ai công bố trong bất kì công trình nào khác. Hà Nội, ngày tháng 04 năm 2024 Tác giả luận án TRẦN THỊ VÂN
ii LỜI CẢM ƠN Trong quá trình hoàn thành luận án, tôi đã nhận được sự giúp đỡ vô cùng quý báu của các tập thể và cá nhân. Tôi xin bày tỏ lòng cảm ơn sâu sắc đến PGS.TS Phan Thị Hồng Vinh, PGS.TS. Nguyễn Thu Tuấn người đã nhiệt tình hướng dẫn và giúp đỡ tôi trong quá trình thực hiện và hoàn thành luận án. Tôi xin chân thành cảm ơn Ban Giám hiệu, Phòng Sau Đại học, Quý thầy cô, các nhà khoa học, Tổ Phương pháp dạy học, Khoa Tâm lí giáo dục – Trường Đại học Sư phạm Hà Nội. Tôi xin chân thành cảm ơn Ban Giám hiệu, quý thầy cô ở các trường THCS trên địa bàn thành phố Hà Nội đã luôn ủng hộ, tạo điều kiện thuận lợi để hỗ trợ tôi trong quá trình khảo sát và thực nghiệm sư phạm đề tài. Tôi xin gửi lời cảm ơn sâu sắc đến gia đình, đồng nghiệp, bạn bè đã động viên, khuyến khích và hỗ trợ tôi trong suốt quá trình học tập và nghiên cứu. Hà Nội, ngày tháng 04 năm 2024 Tác giả luận án Trần Thị Vân
iii DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT TRONG LUẬN ÁN Chữ viết tắt Chữ viết đầy đủ CĐ Cao đẳng CBQL Cán bộ quản lí ĐH Đại học ĐTB Điểm trung bình ĐLC Độ lệch chuẩn GV Giáo viên GD&ĐT Giáo dục và đào tạo HS Học sinh KT, ĐG Kiểm tra, đánh giá MT Mĩ thuật NL Năng lực Nxb Nhà xuất bản PP Phương pháp PPDH Phương pháp dạy học SV Sinh viên SP Sư phạm SPMT Sư phạm mĩ thuật SGK Sách giáo khoa SGV Sách giáo viên SL Số lượng TL Tỉ lệ TH Tiểu học THCS Trung học cơ sở TN Thực nghiệm
iv MỤC LỤC Trang MỞ ĐẦU .................................................................................................................... 1 1. Lý do chọn đề tài ...............................................................................................................1 2. Mục đích nghiên cứu .........................................................................................................2 3. Khách thể, đối tượng nghiên cứu ......................................................................................2 4. Giả thuyết khoa học ...........................................................................................................3 5. Nhiệm vụ nghiên cứu ........................................................................................................3 6. Giới hạn và phạm vi nghiên cứu .......................................................................................3 7. Các quan điểm tiếp cận và các phương pháp nghiên cứu................................................4 8. Những luận điểm khoa học bảo vệ ...................................................................................8 9. Những đóng góp mới của luận án .....................................................................................8 10. Cấu trúc của luận án ........................................................................................................9 CHƯƠNG 1: CƠ SỞ LÍ LUẬN VỀ PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC THẨM MĨ CHO HỌC SINH TRUNG HỌC CƠ SỞ THÔNG QUA DẠY HỌC MÔN MĨ THUẬT .............................................................................................................. 10 1.1. Tổng quan các công trình nghiên cứu liên quan đến luận án ............................. 10 1.1.1. Những công trình nghiên cứu về dạy học môn Mĩ thuật ............................ 10 1.1.2. Những công trình nghiên cứu về phát triển năng lực thẩm mĩ thông qua dạy học môn Mĩ thuật .................................................................................... 17 1.1.3. Đánh giá khái quát kết quả nghiên cứu vấn đề ........................................... 21 1.2. Năng lực thẩm mĩ của học sinh Trung học cơ sở .................................................. 22 1.2.1. Khái niệm năng lực thẩm mĩ của học sinh Trung học cơ sở ...................... 22 1.2.2. Đặc điểm thể hiện năng lực thẩm mĩ của học sinh Trung học cơ sở .......... 26 1.2.3. Khung năng lực thẩm mĩ trong môn Mĩ thuật của học sinh Trung học cơ sở ...................................................................................................................... 28 1.3. Dạy học môn Mĩ thuật ở trường Trung học Cơ sở............................................... 33 1.3.1. Khái niệm dạy học môn Mĩ thuật ............................................................... 33 1.3.2. Đặc điểm học sinh Trung học cơ sở ........................................................... 34
v 1.3.3. Vị trí, vai trò của môn Mĩ thuật trong chương trình giáo dục ở trường Trung học cơ sở .................................................................................................... 35 1.3.4. Một số đặc trưng của môn Mĩ thuật ở trường Trung học cơ sở ................. 36 1.3.5. Các thành tố của dạy học môn Mĩ thuật ở trường Trung học cơ sở ........... 37 1.3.6. Ưu thế của môn Mĩ thuật với việc phát triển năng lực thẩm mĩ ................. 39 1.4. Phát triển năng lực thẩm mĩ cho học sinh Trung học cơ sở thông qua dạy học môn Mĩ thuật.............................................................................................................. 40 1.4.1. Khái niệm phát triển năng lực thẩm mĩ cho học sinh trung học cơ sở thông qua dạy học môn Mĩ thuật .......................................................................... 40 1.4.2. Các thành tố của quá trình phát triển năng lực thẩm mĩ cho học sinh trung học cơ sở thông qua dạy học môn Mĩ thuật ................................................ 42 1.4.3. Quy trình phát triển năng lực thông qua dạy học môn Mĩ thuật ở trường Trung học cơ sở......................................................................................... 47 1.4.4. Các điều kiện đảm bảo phát triển năng lực thẩm mĩ cho học sinh thông qua dạy học môn Mĩ thuật .................................................................................... 50 1.4.5. Các lực lượng tham gia phát triển năng lực thẩm mĩ cho học sinh thông qua dạy học môn Mĩ thuật .......................................................................... 52 1.5. Các yếu tố ảnh hưởng đến việc phát triển NL thẩm mĩ cho HS......................... 53 KẾT LUẬN CHƯƠNG 1 ........................................................................................ 57 CHƯƠNG 2: THỰC TRẠNG PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC THẨM MĨ CHO HỌC SINH TRUNG HỌC CƠ SỞ TRÊN ĐỊA BÀN THÀNH PHỐ HÀ NỘI THÔNG QUA DẠY HỌC MÔN MĨ THUẬT ...................................... 58 2.1. Khái quát về địa bàn nghiên cứu ............................................................................ 58 2.2. Tổ chức khảo sát thực trạng .................................................................................... 59 2.2.1. Mục đích khảo sát thực trạng ...................................................................... 59 2.2.2. Nội dung khảo sát thực trạng ...................................................................... 60 2.2.3. Quy mô và địa bàn khảo sát ........................................................................ 60 2.2.4. Thời gian khảo sát ....................................................................................... 60 2.2.5. Phương pháp khảo sát thực trạng................................................................ 60
vi 2.3. Kết quả khảo sát thực trạng .................................................................................... 63 2.3.1. Thực trạng nhận thức của giáo viên, cán bộ quản lí về tầm quan trọng của năng lực thẩm mĩ trong sự phát triển nhân cách học sinh THCS .................. 63 2.3.2. Thực trạng năng lực thẩm mĩ của học sinh THCS ..................................... 66 2.4. Thực trạng phát triển năng lực thẩm mĩ cho học sinh THCS thông qua dạy học môn Mĩ thuật ...................................................................................................... 70 2.4.1. Thực trạng nhận thức của CBQL, GV về tầm quan trọng của phát triển năng lực thẩm mĩ HS thông qua dạy học môn Mĩ thuật ....................................... 70 2.4.2. Đánh giá của GV, CBQL về mức độ đạt được của mục tiêu phát triển NL thẩm mĩ cho học sinh THCS ............................................................... 73 2.4.3. Đánh giá của GV, CBQL về mức độ đạt được của những nội dung phát triển NL thẩm mĩ cho học sinh THCS .......................................................... 75 2.4.4. Mức độ sử dụng hình thức dạy học để phát triển năng lực thẩm mĩ cho học sinh trong môn Mĩ thuật ................................................................................. 76 2.4.5. Thực trạng sử dụng phương pháp dạy học phát triển NL thẩm mĩ cho HS THCS .............................................................................................................. 79 2.4.6. Thực trạng quy trình dạy học môn Mĩ thuật nhằm phát triển Nl thẩm mĩ cho học sinh THCS .......................................................................................... 80 2.4.7. Thực trạng thực hiện kiểm tra, đánh giá năng lực thẩm mĩ của học sinh THCS ... 81 2.4.8. Thực trạng các điều kiện đảm bảo phát triển năng lực thẩm mĩ cho HS Trung học Cơ sở thông qua dạy học môn Mĩ thuật .............................................. 83 2.4.9. Thực trạng các lực lượng tham gia phát triển năng lực thẩm mĩ cho HS Trung học Cơ sở thông qua dạy học môn Mĩ thuật .............................................. 84 2.4.10. Thực trạng những khó khăn trong việc phát triển năng lực thẩm mĩ cho HS Trung học Cơ sở thông qua dạy học môn Mĩ thuật ................................. 85 2.4.11. Thực trạng các yếu tố ảnh hưởng đến việc phát triển năng lực tổ thẩm mĩ cho học sinh ở các trường trung học cơ sở ...................................................... 88 2.5. Đánh giá chung về thực trạng phát triển năng lực thẩm mĩ cho học sinh THCS trên địa bàn thành phố Hà Nội thông qua dạy học môn Mĩ thuật ............... 90 2.5.1. Những kết quả đạt được .............................................................................. 90 2.5.2. Những vấn đề còn tồn tại ............................................................................ 91 KẾT LUẬN CHƯƠNG 2 .............................................................................. 94
vii CHƯƠNG 3: BIỆN PHÁP PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC THẨM MĨ CHO HỌC SINH TRUNG HỌC CƠ SỞ TRÊN ĐỊA BÀN THÀNH PHỐ HÀ NỘI THÔNG QUA DẠY HỌC MÔN MĨ THUẬT VÀ THỰC NGHIỆM SƯ PHẠM ................................................................................................................ 95 3.1. Các nguyên tắc khi xây dựng biện pháp ........................................................ 95 3.2. Các biện pháp phát triển năng lực thẩm mĩ cho học sinh trung học cơ sở trên địa bàn thành phố Hà Nội thông qua dạy học môn Mĩ thuật ................ 98 3.3. Thực nghiệm sư phạm ............................................................................................ 121 3.3.1. Khái quát về thực nghiệm ......................................................................... 121 3.3.2. Tiêu chí và thang đánh giá ........................................................................ 122 3.3.3. Phân tích kết quả thực nghiệm .................................................................. 124 3.4. Đánh giá về thực nghiệm ........................................................................................ 140 KẾT LUẬN CHƯƠNG 3 ...................................................................................... 143 KẾT LUẬN VÀ KHUYẾN NGHỊ ....................................................................... 143 TÀI LIỆU THAM KHẢO .................................................................................... 148 DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH KHOA HỌC .............................................. 151 PHỤ LỤC ............................................................................................................. 1.PL
viii DANH MỤC BẢNG BIỂU Trang Bảng 1.1. Khung NL thẩm mĩ của học sinh trung học cơ sở ...................................32 Bảng 2.1. Thang đo cho từng năng lực thẩm mĩ ......................................................63 Bảng 2.2. Đánh giá của GV, Cán bộ quản lí về tầm quan trọng của từng NL thẩm mĩ thành phần .................................................................................65 Bảng 2.3. Đánh giá của GV và CBQL về thực trạng năng lực thẩm mĩ của học sinh THCS ............................................................................................... 66 Bảng 2.4. Kết quả bài kiểm tra đánh giá NLTM của HS THCS.............................. 69 Bảng 2.5. Nhận thức của CBQL, GV về mục tiêu môn Mĩ thuật cấp THCS ..........72 Bảng 2.6. Đánh giá của GV và SV về mức độ đạt được mục tiêu phát triển NL thẩm mĩ cho học sinh THCS....................................................................74 Bảng 2.7. Đánh giá mức độ đạt được các nội dung phát triển NL thẩm mĩ cho học sinh THCS .........................................................................................75 Bảng 2.8. Mức độ sử dụng hình thức dạy học của GV để phát triển NL thẩm mĩ cho học sinh THCS trong môn Mĩ thuật ............................................77 Bảng 2.9. Hiệu quả của các hình thức dạy học Mĩ thuật phát triển NL thẩm mĩ cho học sinh THCS ..................................................................................78 Bảng 2.10. Đánh giá của GV về mức độ sử dụng các phương pháp dạy học phát triển NL thẩm mĩ cho HS THCS ............................................................. 79 Bảng 2.11. Mức độ thực hiện các bước trong quy trình dạy học môn Mĩ thuật nhằm phát triển năng lực thẩm mĩ cho học sinh THCS ..........................80 Bảng 2.12. Thực trạng mức độ sử dụng các PP, hình thức đánh giá NL thẩm mĩ của học sinh THCS ..................................................................................82 Bảng 2.13. Thực trạng các điều kiện đảm bảo phát triển năng lực thẩm mĩ cho HS Trung học Cơ sở thông qua dạy học môn Mĩ thuật ...........................83 Bảng 2.14. Thực trạng các lực lượng tham gia phát triển năng lực thẩm mĩ cho HS Trung học Cơ sở thông qua dạy học môn Mĩ thuật ...........................84 Bảng 2.15. Thực trạng những khó khăn của GV trong việc phát triển NL thẩm mĩ cho học sinh THCS .............................................................................85
ix Bảng 2.16. Thực trạng các yếu tố ảnh hưởng đến phát triển NL thẩm mĩ cho học sinh các trường THCS .............................................................................88 Bảng 3.1. Mô tả thành tố NL, tiêu chí và mức độ NL thẩm mĩ của HS THCS .....114 Bảng 3.2. Biểu hiện các năng lực thành phần ........................................................123 Bảng 3.3. Kết quả trước thực nghiệm lớp đối chứng .............................................124 Bảng 3.4. Kết quả trước thực nghiệm lớp thực nghiệm .........................................124 Bảng 3.5 Bảng so sánh kết quả trước thực nghiệm của lớp TN và lớp ĐC ..........125 Bảng 3.6. Kết quả sau thực nghiệm lớp đối chứng ................................................125 Bảng 3.7. Kết quả sau thực nghiệm lớp thực nghiệm ...........................................126 Bảng 3.8. Bảng kiểm định t-test kết quả đo lường NL sau TN của lớp TN và lớp ĐC....................................................................................................126 Bảng 3.9. Kết quả thực nghiệm (bằng điểm số) ở lớp đối chứng 7B ....................127 Bảng 3.10. Kết quả thực nghiệm (bằng điểm số ở lớp thực nghiệm) 7A ................128 Bảng 3.11. So sánh kết quả đầu vào (bằng điểm số) giữa lớp thực nghiệm và lớp đối chứng ...............................................................................................129 Bảng 3.12. Sự khác biệt về điểm trung bình đầu vào giữa hai lớp thực nghiệm và đối chứng ..........................................................................................130 Bảng 3.13. Bảng tổng hợp so sánh kết quả trước và sau thực nghiệm của lớp thực nghiệm và lớp đối chứng ...............................................................131 Bảng 3.14. Tương quan giữa cặp điểm trước và sau thực nghiệm của lớp đối chứng 7B....132 Bảng 3.15. Sự khác biệt về điểm thi trước và sau thực nghiệm của lớp đối chứng 7B .133 Bảng 3.16: Tương quan giữa cặp điểm trước và sau thực nghiệm 133của lớp thực nghiệm 7A .....................................................................................133 Bảng 3.17. Bảng sự khác biệt về điểm thi trước và sau thực nghiệm của lớp thực nghiệm 7A .............................................................................................134 Bảng 3.18. Điểm trung bình trước và sau thực nghiệm của lớp thực nghiệm 7A và lớp đối chứng 7B...............................................................................135
x DANH MỤC CÁC BIỂU ĐỒ Trang Biểu đồ 2.1. Đánh giá của GV, CBQL về vai trò NL thẩm mĩ đối với học sinh THCS .....................................................................................................64 Biểu đồ 2.2. Kết quả đánh giá GV, CBQL về vai trò của môn Mĩ thuật đối với phát triển NL thẩm mĩ cho HS THCS ...................................................71 Sơ đồ 3.1. Mô hình hoạt động trải nghiệm trong dạy học Mĩ thuật .....................102 Biểu đồ 3.1. So sánh kết quả đầu vào (bằng điểm số) giữa lớp thực nghiệm và lớp đối chứng .......................................................................................129 Biểu đồ 3.2. So sánh kết quả sau thực nghiệm của lớp thực nghiệm và lớp đối chứng .......132 Hình 3.1. Một số sản phẩm mĩ thuật của lớp đối chứng .....................................136 Hình 3.2. Một số sản phẩm mĩ thuật lớp thực nghiệmError! Bookmark not defined.
1 MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Năng lực thẩm mĩ đã được đề cập đến từ rất sớm trong các môn học ở nhà trường. Có thể nói, năng lực thẩm mĩ có ảnh hưởng tích cực tới sự phát triển những năng lực khác như năng lực trí tuệ, năng lực đạo đức, năng lực thể chất,... đồng thời ảnh hưởng rất lớn tới việc hình thành nhân cách của con người trong đời sống văn hóa xã hội. Dạy học phát triển năng lực đang trở thành một quan điểm lý luận dạy học phổ biến trên thế giới hiện nay nhằm nâng cao năng lực, phẩm chất người học; đào tạo những người có đầy đủ phẩm chất và năng lực giải quyết các vấn đề trong cuộc sống. Theo đó, dạy học phát triển năng lực, phẩm chất đảm bảo một cách tốt nhất nguyên tắc giáo dục học đi đôi với hành, lý luận gắn liền với thực tiễn, phát huy khả năng của người học một cách toàn diện đồng thời phù hợp mục tiêu, nguyên tắc của giáo dục Việt Nam đã được quy định trong Luật Giáo dục. Thông tư số 32/2018/TT-BGDĐT ngày 26 tháng 12 năm 2018 của Bộ Giáo dục và Đào tạo (GDĐT) về việc ban hành Chương trình giáo dục phổ thông đã nêu rõ những điểm mới trong lĩnh vực giáo dục trung học cơ sở, cụ thể như sau: Mục tiêu giáo dục ở trung học cơ sở “giúp học sinh phát triển các phẩm chất, năng lực đã được hình thành và phát triển ở cấp tiểu học, tự điều chỉnh bản thân theo các chuẩn mực chung của xã hội, biết vận dụng các phương pháp học tập tích cực để hoàn chỉnh tri thức và kĩ năng nền tảng, có những hiểu biết ban đầu về các ngành nghề và có ý thức hướng nghiệp để tiếp tục học lên trung học phổ thông, học nghề hoặc tham gia vào cuộc sống lao động”[38]. Dạy học phát triển năng lực thẩm mĩ ngày càng được quan tâm và được xem là một trong những nhiệm vụ trọng tâm của chương trình giáo dục phổ thông 2018. Kết quả việc triển khai thực hiện dạy học phát triển năng lực thẩm mĩ tại nhiều trường Trung học cơ sở đã khẳng định tính ưu việt của dạy học phát triển năng lực là cung cấp cho học sinh kiến thức toàn diện, tích cực hóa hoạt động của học sinh, phát huy tính chủ động sáng tạo của học sinh. Tuy nhiên, việc thực hiện dạy học phát triển năng lực thẩm mĩ trong thời gian qua ở các trường trung học cơ sở còn nhiều hạn chế; đa số giáo viên vẫn còn lúng túng, gặp nhiều khó khăn trong thực hiện dạy học. Trong chương trình giáo dục phổ thông 2018 môn Mĩ thuật là môn học bắt buộc trong giai đoạn giáo dục cơ bản ở nhà trường phổ thông. Dạy học môn Mĩ thuật ở
2 trường Trung học cơ sở (THCS) phải hình thành và phát triển được ở người học các năng lực chung và các năng lực đặc thù, trong đó có năng lực thẩm mĩ. Theo đó, phát triển năng lực thẩm mĩ thông qua dạy học môn Mĩ thuật chính là chú trọng phát triển các năng lực thành phần như năng lực quan sát, nhận thức thẩm mĩ; năng lực sáng tạo, ứng dụng thẩm mĩ; năng lực phân tích và đánh giá thẩm mĩ. Phát triển năng lực thẩm mĩ cho học sinh Trung học cơ sở thông qua dạy học môn Mĩ thuật chính là nhằm hoàn thiện nhân cách con người mới; đáp ứng yêu cầu phát triển toàn diện về tri thức, tình cảm, thẩm mĩ và thể chất. Đây cũng là những mục tiêu quan trọng của đổi mới giáo dục nói chung, giáo dục mĩ thuật nói riêng trong chương trình 2018. Chương trình mĩ thuật phổ thông 2018 đã được thực hiện thông qua các bộ sách giáo khoa môn Mĩ thuật ở cấp THCS từ năm học 2021 – 2022 (lớp 6) và năm học 2022 – 2023 (lớp 7). Dạy học môn Mĩ thuật theo chương trình 2018 đã được tập huấn cho giáo viên và cán bộ quản lí. Tuy nhiên, thực tế sau một năm học thực hiện ở lớp 6 và đang thực hiện ở lớp 7 cho thấy, về phía giáo viên vẫn còn rất nhiều khó khăn trong việc tổ chức dạy học phát triển năng lực và năng lực thẩm mĩ cho học sinh. Những khó khăn giáo viên còn vướng mắc như cách lập kế hoạch dạy học; sử dụng phương pháp, kĩ thuật dạy học; hình thức tổ chức dạy học nhằm phát triển năng lực, phẩm chất học sinh,… Về phía học sinh cũng còn nhiều hạn chế trong quá trình học tập hình thành và phát triển năng lực, năng lực thẩm mĩ. Những hạn chế đó thể hiện ở quá trình quan sát, nhận thức thẩm mĩ; sáng tạo, ứng dụng thẩm mĩ; phân tích, đánh giá thẩm mĩ. Từ những lý do trên, việc nghiên cứu thực hiện đề tài “Phát triển năng lực thẩm mĩ cho học sinh Trung học Cơ sở trên địa bàn thành phố Hà Nội thông qua dạy học môn Mĩ thuật” là cần thiết vừa góp phần hoàn thiện khung lý thuyết năng lực thẩm mĩ, vừa cụ thể hóa việc phát triển năng lực thẩm mĩ cho học sinh THCS thông qua dạy học môn Mĩ thuật. 2. Mục đích nghiên cứu Trên cơ sở nghiên cứu lí luận và thực trạng phát triển năng lực thẩm mĩ, luận án đề xuất các biện pháp giúp quá trình phát triển năng lực thẩm mĩ cho học sinh THCS trên địa bàn thành phố Hà Nội thông qua dạy học môn Mĩ thuật đạt kết quả cao từ đó góp phần nâng cao chất lượng giáo dục nghệ thuật cho học sinh ở trường THCS. 3. Khách thể, đối tượng nghiên cứu 3.1. Khách thể nghiên cứu Quá trình phát triển năng lực thẩm mĩ cho học sinh ở trường THCS
3 3.2. Đối tượng nghiên cứu Phát triển năng lực thẩm mĩ cho học sinh THCS thông qua dạy học môn Mĩ thuật 4. Giả thuyết khoa học Hiện nay phát triển năng lực thẩm mĩ cho học sinh trong các trường THCS thông qua dạy học môn Mĩ thuật đã được chú trọng. Tuy nhiên, kết quả về năng lực thẩm mĩ của học sinh chưa được cao do nhiều nguyên nhân trong đó có nguyên nhân chưa khai thác đặc điểm đặc thù môn Mĩ thuật, đổi mới cách thức dạy học môn Mĩ thuật theo hướng phát triển năng lực học sinh. Nếu đề xuất được các biện pháp phát triển năng lực thẩm mĩ cho học sinh THCS như xây dựng môi trường học tập thân thiện, giàu xúc cảm, sáng tạo, đổi mới dạy học môn Mĩ thuật theo hướng phát triển năng lực và phát huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo của học sinh và tạo môi trường để học sinh thực hành, trải nghiệm thì sẽ quá trình phát triển năng lực thẩm mĩ cho học sinh THCS sẽ đạt kết quả. 5. Nhiệm vụ nghiên cứu - Tổng quan vấn đề nghiên cứu về năng lực thẩm mĩ và phát triển năng lực thẩm mĩ cho học sinh THCS thông qua dạy học môn Mĩ thuật. - Xây dựng cơ sở lý luận của phát triển năng lực thẩm mĩ cho học sinh THCS thông qua dạy học môn Mĩ thuật trong đó xây dựng hệ thống khái niệm của đề tài như năng lực thẩm mĩ, phát triển năng lực thẩm mĩ và phát triển năng lực thẩm mĩ thông qua dạy học môn Mĩ thuật; làm rõ cấu trúc về năng lực thẩm mĩ của HS THCS, đặc điểm của dạy học môn Mĩ thuật và các thành tố phát triển năng lực thẩm mĩ thông qua dạy học môn Mĩ thuật, luận giải các yếu tố ảnh hưởng đến phát triển năng lực thẩm mĩ thông qua dạy học môn Mĩ thuật. - Khảo sát, phân tích và đánh giá thực trạng năng lực thẩm mĩ cảu học sinh THCS và thực trạng phát triển năng lực thẩm mĩ cho học sinh THCS trên địa bàn thành phố Hà Nội thông qua dạy học môn Mĩ thuật. - Đề xuất và thực nghiệm một số biện pháp phát triển năng lực thẩm mĩ cho học sinh THCS trên địa bàn thành phố Hà Nội thông qua dạy học môn Mĩ thuật. 6. Giới hạn và phạm vi nghiên cứu 6.1. Nội dung nghiên cứu Chỉ nghiên cứu năng lực thẩm mĩ trong môn Mĩ thuật được quy định trong chương trình giáo dục phổ thông 2018.
4 Luận án tập trung nghiên cứu về phát triển năng lực thẩm mĩ cho học sinh THCS thông qua dạy học môn Mĩ thuật 6.2. Địa bàn nghiên cứu Luận án tiến hành nghiên cứu trên khách thể điều tra là cán bộ quản lí; GV dạy học môn Mĩ thuật và học sinh lớp lớp 7 của 30 trường THCS ở khu vực nội và ngoại thành Hà Nội, gồm: THCS Phan Đình Giót; THCS Nhân Chính; THCS Cát Linh; THCS Cầu Giấy; THCS Việt Nam – Angiêri; THCS Nguyễn Trãi; THCS Huy Văn; THCS Mỗ Lao; THCS Phú La; THCS Văn Khê; THCS Văn Yên; THCS Lê Lợi; THCS Vạn Phúc; THCS Văn Quán; THCS Mậu Lương; THCS Lê Quý Đôn; THCS Trần Đăng Ninh; THCS Yên Nghĩa; THCS Phú Lương; THCS Phú Lãm; THCS Phú La; THCS Nguyễn Trãi; THCS Nguyễn Văn Huyên; THCS Tứ Liên; THCS Quảng An; THCS Phú Thượng; THCS Nhật Tân; THCS Đông Thái; THCS Chu Văn An; THCS An Dương. Đề tài triển khai thực nghiệm tại trường THCS Phan Đình Giót – Quận Thanh Xuân - Hà Nội. 6.3. Khách thể khảo sát và thực nghiệm sư phạm - Khách thể khảo sát: Trong nghiên cứu này luận án khảo sát 712 khách thể, bao gồm: + 30 cán bộ quản lí + 82 giáo viên dạy môn Mĩ thuật + 600 học sinh khối 7 - Khách thể thực nghiệm sư phạm: 84 học sinh lớp 7 ở trường THCS Phan Đình Giót, quận Thanh Xuân, Thành phố Hà Nội. Thời gian thực nghiệm: Năm học 2022-2023. 7. Các quan điểm tiếp cận và các phương pháp nghiên cứu 7.1. Tiếp cận hoạt động Dạy học hiện đại là hoạt động được tạo ra bởi sự tương tác trực tiếp và thống nhất giữa người dạy và người học trong môi trường sư phạm nói riêng và môi trường xã hội nói chung. Dạy học mĩ thuật là hoạt động thống nhất, dựa trên sư định hướng và gợi mở, khuyến khích của giáo viên kết hợp với sự tự giác, tích cực, chủ động, sáng tạo của người học để thực hiện hoạt động sáng tạo thẩm mĩ trong chương trình giáo dục mĩ thuật THCS.
5 7.1.2. Tiếp cận hệ thống, cấu trúc Dạy học là một hệ thống thống nhất bao gồm có nhiều thành tố trong đó các thành tố chính là mục tiêu, nội dung, phương pháp, phương tiện, kết quả, giáo viên, học sinh và môi trường giáo dục. Hệ thống dạy học tồn tại khách quan và là đối tượng nghiên cứu của lí luận dạy học. Vì vậy muốn phát triển năng lực thẩm mĩ cho HS THCS thông qua dạy học môn Mĩ thuật phải phù hợp với mục tiêu, nội dung, phương pháp và môi trường nhằm đáp ứng được yêu cầu đổi mới dạy học trong giai đoạn hiện nay. 7.1.3. Tiếp cận năng lực Tiếp cận năng lực tập trung vào hệ thống các năng lực cần có ở mỗi HS để đáp ứng yêu cầu giáo dục. Năng lực thẩm mĩ của HS thể hiện ở quá trình tích lũy hệ thống tri thức về mĩ thuật, quá trình rèn luyện thành thạo các kĩ năng và thái độ tương ứng, giúp cá nhân thực hiện thành công hoạt động học tập, sáng tạo và vận dụng mĩ thuật. Do đó nhà giáo dục có thể tác động vào bất cứ yếu tố nào, ở bất cứ khâu nào cũng góp phần tạo nên sự thay đổi cho đối tượng và sự tác động tổng thể sẽ thúc đẩy quá trình phát triển năng lực thẩm mĩ cho HS tốt hơn. 7.1.4. Tiếp cận phát triển Tiếp cận phát triển chú trọng đến việc phát triển năng lực tiềm ẩn của học sinh, phát triển sự hiểu biết rộng và kỹ năng ứng dụng các kiến thức vào thực tiễn của học sinh. Luận án vận dụng tiếp cận phát triển để xây dựng các chủ đề dạy học mĩ thuật qua trải nghiệm phát triển năng lực thẩm mĩ học sinh ở trường THCS. Thông qua đó đề xuất những biện pháp cần thiết để phát triển năng lực thẩm mĩ HS ở trường THCS đáp ứng yêu cầu đổi mới. 7.1.5. Tiếp cận thực tiễn Dạy học mĩ thuật cho học sinh THCS gắn với yêu cầu thực tiễn của giáo dục thẩm mĩ với điều kiện hiện có của nhà trường cùng với năng lực của giáo viên và đặc điểm tâm lý của học sinh THCS. 7.2. Các phương pháp nghiên cứu 7.2.1. Nhóm phương pháp nghiên cứu lí luận 7.2.1.1. Phương pháp phân tích và tổng hợp lí thuyết: Luận án phân tích và tổng hợp các tài liệu, lý luận liên quan, bao gồm: - Lí luận về dạy học mĩ thuật, về dạy học theo hướng phát triển năng lực
6 - Các văn kiện, văn bản chỉ đạo, điều hành về đổi mới giáo dục theo hướng phát triển năng lực, phẩm chất người học trong hệ thống giáo dục quốc dân của Việt Nam. - Dạy học mĩ thuật và dạy học mĩ thuật theo hướng phát triển năng lực ở Việt Nam và trên thế giới. - Các công trình khoa học, các bài báo, tạp chí đã được công bố 7.2.1.2. Phương pháp phân loại và hệ thống hóa lí thuyết: Luận án sử dụng phương pháp phân loại và hệ thống hóa kiến thức để sắp xếp phân loại các nghiên cứu về dạy học phát triển năng lực và dạy học mĩ thuật phát triển năng lực thẩm mĩ. Từ đó làm cơ sở cho việc xây dựng các biện pháp phát triển năng lực thẩm mĩ cho HS thông qua dạy học môn Mĩ thuật phù hợp với các trường THCS trên địa bàn nghiên cứu. 7.2.2. Các phương pháp nghiên cứu thực tiễn 7.2.2.1. Phương pháp quan sát: - Mục đích: Tiến hành quan sát các hoạt động giảng dạy của giáo viên và học tập của học sinh trong quá trình dạy học mĩ thuật. Từ đó tìm hiểu thực trạng và kết hợp với GV tìm ra những yếu tố ảnh hưởng mạnh mẽ đến phát triển năng lực thẩm mĩ cho HS ở trường THCS thông qua dạy học môn Mĩ thuật, nhằm thu thập thông tin về: nhận thức, thái độ, nội dung, phương pháp tổ chức dạy học mĩ thuật của giáo viên và học sinh. - Cách tiến hành: Tiến hành dự giờ để quan sát cách thức tiến hành các hoạt động phát triển năng lực giảng dạy của giáo viên và hoạt động học tập của học sinh trong các tiết dạy học mĩ thuật. 7.2.2.2. Phương pháp điều tra Thiết kế bộ công cụ phiếu hỏi để thu thập thông tin về thực trạng năng lực thẩm mĩ của học sinh THCS và thực trạng phát triển năng lực thẩm mĩ cho học sinh THCS trên địa bàn thành phố Hà Nội thông qua dạy học môn Mĩ thuật nhằm đánh giá đúng thực trạng, làm cơ sở cho việc xác lập các biện pháp và triển khai thực nghiệm. 7.2.2.3. Phương pháp phỏng vấn + Phỏng vấn các chuyên gia trong lĩnh vực giáo dục nói chung, giáo dục mĩ thuật nói riêng.
7 + Phỏng vấn Ban giám hiệu nhà trường, phỏng vấn các chuyên viên quản lý chuyên môn mĩ thuật của Sở, của Phòng GD-ĐT, phỏng vấn các giáo viên dạy môn Mĩ thuật THCS để tìm hiểu quan điểm, thái độ và các hoạt động dạy học mĩ thuật mà họ đã tiến hành nhằm giáo dục năng lực cho học sinh; những thuận lợi và khó khăn giáo viên đã gặp trong quá trình dạy học. + Phỏng vấn học sinh ở các trường THCS mà đề tài nghiên cứu. 7.2.2.4. Phương pháp chuyên gia giáo dục Gặp gỡ, trao đổi, phỏng vấn để xin ý kiến tư vấn của các chuyên gia về những vấn đề mà đề tài nghiên cứu. Trong quá trình trao đổi, chúng tôi có ghi chép, ghi âm, lưu giữ và xử lý các thông tin thu được theo nhiệm vụ của đề tài. 7.2.2.5. Phương pháp nghiên cứu sản phẩm hoạt động giáo dục Thông qua phân tích đánh giá các sản phẩm hoạt động của GV như giáo án, phiếu dự giờ, bằng đĩa hình ghi được... kết quả học tập của HS ở những bài giảng phát triển năng lực mà GV thực hiện... từ đó tìm ra những điểm mạnh, điểm yếu trong quá trình dạy học mĩ thuật để có những giải pháp cụ thể, kịp thời phát huy những ưu điểm hạn chế nhược điểm trong quá trình phát triển năng lực HS THCS thông qua dạy học môn Mĩ thuật. 7.2.2.6. Phương pháp phân tích và tổng kết kinh nghiệm: Đề tài xem xét lại những kết quả thực tiễn phát triển năng lực thẩm mĩ cho HS THCS thông qua dạy học môn Mĩ thuật ở Việt Nam cũng như trên thế giới. Từ đó rút ra những bài học kinh nghiệm, những kết luận khoa học bổ ích, những ưu điểm cần học hỏi và phát triển, làm cơ sở để xây dựng các biện pháp phát triển năng lực thẩm mĩ cho HS THCS thông qua dạy học môn Mĩ thuật 7.2.2.7. Phương pháp thực nghiệm sư phạm Thực nghiệm các biện pháp phát triển năng lực thẩm mĩ cho học sinh THCS thông qua dạy học môn Mĩ thuật nhằm khẳng định tính khả thi và tính hiệu quả các biện pháp đã xây dựng. 7.2.3. Phương pháp xử lí thông tin Đề tài sử dụng công thức thống kê toán học và phần mềm xử lí số liệu SPSS nhằm lượng hóa kết quả thu được và rút ra những kết luận cần thiết cho luận án
8 8. Những luận điểm khoa học bảo vệ Luận điểm 1: Năng lực thẩm mĩ là một trong những năng lực cần phải phát triển cho học sinh THCS được quy định trong chương trình giáo dục phổ thông 2018; Năng lực thẩm mĩ được xác định gồm các năng lực thành phần sau: NL quan sát và nhận thức, NL vận dụng và sáng tạo; NL phân tích và đánh giá. Luận điểm 2: Môn Mĩ thuật có ưu thế đặc biệt trong việc phát triển NL thẩm mĩ cho HS. Dạy học mĩ thuật ở trường THCS có vai trò quan trọng trong việc hình thành, phát triển phẩm chất, năng lực chung và năng lực đặc thù, trong đó có năng lực thẩm mĩ. Tuy nhiên trên thực tế việc khai thác đặc điểm đặc thù môn Mĩ thuật và phương pháp, hình thức tổ chức dạy học môn Mĩ thuật nhằm phát triển NL học sinh chưa thực sự hiệu quả vì vậy kết quả về năng lực thẩm mĩ của học sinh THCS còn chưa đáp ứng được yêu cầu của chương trình giáo dục phổ thông 2018. Luận điểm 3: Có nhiều biện pháp để phát triển NL thẩm mĩ cho HS. Các biện pháp đó phải hướng đến phát triển tính tích cực, chủ động, sáng tạo dựa trên khai thác đặc điểm đặc thù môn Mĩ thuật để xây dựng môi trường học tập thân thiện, giàu xúc cảm, sáng tạo thì sẽ phát triển tốt NL thẩm mĩ cho HS THCS. 9. Những đóng góp mới của luận án - Về lí luận, luận án góp phần bổ sung và làm phong phú hơn lí luận về vấn đề phát triển NL thẩm mĩ cho HS THCS thông qua dạy học môn Mĩ thuật. Trong đó, xác định và bổ sung thêm các minh chứng cho các năng lực thành phần của khung NL thẩm mĩ của HS. - Về thực tiễn + Luận án đánh giá được thực trạng NL thẩm mĩ cho HS THCS và thực trạng phát triển NL thẩm mĩ cho HS THCS thông qua dạy học môn Mĩ thuật. Kết quả này là cơ sở để đề xuất các biện pháp phát triển NL thẩm mĩ cho HS thông qua dạy học môn Mĩ thuật nhằm nâng cao chất lượng giáo dục mĩ thuật ở trường THCS. + Đề xuất được một số biện pháp phát triển NL thẩm mĩ thông qua dạy học môn Mĩ thuật cho HS THCS. Kết quả nghiên cứu lí luận và thực tiễn sẽ là tài liệu tham khảo có giá trị cho cán bộ quản lí các trường phổ thông và giáo viên dạy học môn Mĩ thuật ở các trường THCS.