Luận án Tiến sĩ Khoa học giáo dục: Phát triển thị giác chức năng cho trẻ nhìn kém mẫu giáo lớn thông qua hệ thống bài tập

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:187

Thêm vào BST

Báo xấu

16
lượt xem 5
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Luận án Tiến sĩ Khoa học giáo dục "Phát triển thị giác chức năng cho trẻ nhìn kém mẫu giáo lớn thông qua hệ thống bài tập" có mục tiêu nghiên cứu lý luận và thực tiễn giáo dục trẻ nhìn kém và phát triển thị giác chức năng của trẻ nhìn kém, đề xuất quy trình phát triển thị giác chức năng cho trẻ nhìn kém mẫu giáo lớn thông qua hệ thống bài tập nhằm giúp trẻ bảo vệ phần thị lực còn lại, phát triển thị giác chức năng và sử dụng thị giác chức năng một cách hiệu quả trong học tập và hòa nhập cuộc sống.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận án Tiến sĩ Khoa học giáo dục: Phát triển thị giác chức năng cho trẻ nhìn kém mẫu giáo lớn thông qua hệ thống bài tập

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO VIỆN KHOA HỌC GIÁO DỤC VIỆT NAM TRẦN THỊ VĂNG PHÁT TRIỂN THỊ GIÁC CHỨC NĂNG CHO TRẺ NHÌN KÉM MẪU GIÁO LỚN THÔNG QUA HỆ THỐNG BÀI TẬP LUẬN ÁN TIẾN SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC HÀ NỘI – 2022 i
BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO VIỆN KHOA HỌC GIÁO DỤC VIỆT NAM TRẦN THỊ VĂNG PHÁT TRIỂN THỊ GIÁC CHỨC NĂNG CHO TRẺ NHÌN KÉM MẪU GIÁO LỚN THÔNG QUA HỆ THỐNG BÀI TẬP Chuyên ngành: Lý luận và lịch sử giáo dục Mã số: 9.14.01.02 LUẬN ÁN TIẾN SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC Cán bộ hướng dẫn 1 Cán bộ hướng dẫn 2 PGS.TS. Phạm Minh Mục TS. Nguyễn Đức Cường HÀ NỘI – 2022 ii
LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu, kết quả nghiên cứu nêu trong luận án là trung thực và chưa từng được ai công bố trong bất kì công trình nghiên cứu nào khác. Tác giả luận án Trần Thị Văng iii
LỜI CẢM ƠN Với sự trân trọng và biết ơn sâu sắc nhất, em xin gửi tới tập thể các thầy cô giáo hướng dẫn là PGS.TS. Phạm Minh Mục và TS. Nguyễn Đức Cường lời cảm ơn vì những định hướng khoa học, sự hướng dẫn tận tâm trong quá trình học tập, nghiên cứu thực hiện luận án này. Tôi xin trân trong cảm ơn tới Ban lãnh đạo Viện Khoa học Giáo dục Việt Nam, Phòng Quản lý Khoa học, Đào tạo – bồi dưỡng, Hợp tác quốc tế, Ban lãnh đạo Trung tâm Giáo dục Đặc biệt Quốc gia, Viện khoa học Giáo dục Việt Nam và những người đồng nghiệp đã luôn ủng hộ và tạo điều kiện cho tôi trong suốt quá trình công tác và nghiên cứu. Tôi xin cảm ơn Trường PTCS Nguyễn Đình Chiểu tp. Hà Nội, Trung tâm hỗ trợ phát triển Giáo dục hòa nhập Hải Phòng, Đà Nẵng, Đăk Lăk, Thái Nguyên Trường PTĐB Nguyễn Đình Chiểu tp. Hồ Chí Minh, Mái ấm Nhật Hồng, Trường nuôi dạy trẻ khuyết tật tỉnh Đồng Nai - là các đơn vị đã cộng tác, tận tình giúp tôi thực hiện khảo sát giáo viên, đánh giá trẻ nhìn kém và thực nghiệm nghiên cứu của mình. Tôi xin dành tình cảm yêu thương của mình tới các trẻ nhìn kém và đặc biệt 3 trẻ nhìn kém được lựa chọn nghiên cứu thực nghiệm. Trong thời gian làm luận án, tôi được tiếp xúc với các em, với những người thân của các em, quá trình này đã cho tôi những trải nghiệm nghề nghiệp quý giá, tiếp thêm sự yêu nghề và là động lực để tôi hoàn thành nghiên cứu của mình. Tôi xin dành tình cảm biết ơn tới gia đình, những người thân yêu, những người bạn đã luôn bên tôi trong quá trình học tập, công tác và nghiên cứu luận án. Tác giả luận án Trần Thị Văng iv
MỤC LỤC MỞ ĐẦU ................................................................................................................................................ 6 1. Lý do chọn đề tài................................................................................................................................. 6 2. Mục đích nghiên cứu........................................................................................................................... 8 3. Khách thể và đối tượng nghiên cứu .................................................................................................... 8 3.1. Khách thể nghiên cứu .............................................................................................................. 8 3.2. Đối tượng nghiên cứu .............................................................................................................. 8 4. Giả thuyết khoa học ............................................................................................................................ 8 5. Nội dung và phạm vi nghiên cứu ........................................................................................................ 8 5.1. Nhiệm vụ nghiên cứu ............................................................................................................... 8 5.2. Phạm vi nghiên cứu.................................................................................................................. 9 6. Phương pháp tiếp cận và phương pháp nghiên cứu ............................................................................ 9 6.1. Phương pháp tiếp cận ............................................................................................................... 9 6.2. Phương pháp nghiên cứu ....................................................................................................... 10 7. Luận điểm cần bảo vệ ....................................................................................................................... 11 8. Đóng góp mới của Luận án ............................................................................................................... 11 8.1. Về lý luận ............................................................................................................................... 11 8.2. Về thực tiễn ............................................................................................................................ 12 9. Bố cục của Luận án ........................................................................................................................... 12 CHƯƠNG 1. ......................................................................................................................................... 13 CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ PHÁT TRIỂN THỊ GIÁC CHỨC NĂNG CHO TRẺ NHÌN KÉM MẪU GIÁO LỚN THÔNG QUA HỆ THỐNG BÀI TẬP ............................................................................. 13 1.1. Tổng quan nghiên cứu vấn đề ........................................................................................................ 13 1.1.1. Nghiên cứu về thị giác chức năng của trẻ nhìn kém ........................................................... 13 1.1.2. Những nghiên cứu về phát triển thị giác chức năng của trẻ nhìn kém ................................ 15 1.1.3. Đánh giá chung về nghiên cứu tổng quan ........................................................................... 17 1.2. Trẻ nhìn kém mẫu giáo lớn, thị giác chức năng và hệ thống bài tập phát triển thị giác chức năng cho trẻ nhìn kém mẫu giáo lớn.............................................................................................................. 19 1.2.1. Trẻ nhìn kém mẫu giáo lớn ................................................................................................. 19 1.2.2. Thị giác chức năng của trẻ nhìn kém .................................................................................. 32 1.2.3. Bài tập phát triển thị giác chức năng của trẻ nhìn kém mẫu giáo lớn ......................................... 41 1.3. Phát triển thị giác chức năng chức năng cho trẻ nhìn kém mẫu giáo lớn thông qua hệ thống bài tập .............................................................................................................................................................. 49 1.3.1. Mục đích, ý nghĩa phát triển thị giác chức năng cho trẻ nhìn kém mẫu giáo lớn thông qua hệ thống bài tập.................................................................................................................................. 49 1.3.2. Nội dung phát triển thị giác chức năng cho trẻ nhìn kém mẫu giáo lớn thông qua hệ thống bài tập ............................................................................................................................................ 50 1.3.3. Quy trình phát triển thị giác chức năng cho trẻ nhìn kém mẫu giáo lớn thông qua hệ thống bài tập ............................................................................................................................................ 52 1.4. Các yếu tố ảnh hưởng đến phát triển thị giác chức năng cho trẻ nhìn kém mẫu giáo lớn thông qua hệ thống bài tập ..................................................................................................................................... 63 1.4.1. Điều kiện cơ sở vật chất lớp học, trường học ..................................................................... 63 1.4.2. Sự quan tâm, kiến thức, kỹ năng và kinh nghiệm của giáo viên trong việc phát triển thị giác chức năng cho trẻ nhìn kém mẫu giáo lớn .................................................................................... 68 1.4.3. Sự phối hợp giữa gia đình và nhà trường trong việc phát triển thị giác chức năng cho trẻ nhìn kém mẫu giáo lớn.......................................................................................................................... 68 KẾT LUẬN CHƯƠNG 1 ..................................................................................................................... 69 CHƯƠNG 2. ......................................................................................................................................... 71 THỰC TRẠNG PHÁT TRIỂN THỊ GIÁC CHỨC NĂNG CHO TRẺ ............................................... 71 NHÌN KÉM MẪU GIÁO LỚN THÔNG QUA HỆ THỐNG BÀI TẬP .............................................. 71 2.1. Những vấn đề chung về nghiên cứu thực trạng phát triển thị giác chức năng cho trẻ nhìn kém mẫu giáo lớn ................................................................................................................................................. 71 2.1.1. Mục đích nghiên cứu thực trạng ......................................................................................... 71 v
2.1.2. Nội dung nghiên cứu thực trạng.......................................................................................... 71 2.1.3. Công cụ khảo sát thực trạng ................................................................................................ 71 2.1.4. Địa bàn và khách thể nghiên cứu thực trạng ....................................................................... 72 2.1.5. Cách tiến hành khảo sát thực trạng .................................................................................... 77 2.1.6. Đánh giá kết quả khảo sát ................................................................................................... 77 2.2. Kết quả đánh giá thực trạng thị giác chức năng cho trẻ nhìn kém mẫu giáo lớn ........................... 80 2.2.1. Mức độ thực hiện kỹ năng thị giác chức năng của trẻ nhìn kém mẫu giáo lớn theo từng nhóm kỹ năng cụ thể ............................................................................................................................... 80 2.2.2. Mức độ thực hiện 07 nhóm kỹ năng thị giác chức năng của trẻ nhìn kém mẫu giáo lớn ... 90 2.3. Thực trạng phát triển thị giác chức năng cho trẻ nhìn kém mẫu giáo lớn ...................................... 91 2.3.1. Thực trạng nhận thức của giáo viên về tầm quan trọng của việc phát triển thị giác chức năng cho trẻ nhìn kém thông qua hệ thống bài tập ................................................................................ 91 2.3.2. Thực trạng nội dung phát triển thị giác chức năng cho trẻ nhìn kém mẫu giáo lớn thông qua hệ thống bài tập ............................................................................................................................. 92 2.3.3. Thực trạng quy trình phát triển thị giác chức năng cho trẻ nhìn kém mẫu giáo lớn thông qua hệ thống bài tập ............................................................................................................................. 93 2.3.4. Thực trạng các điều kiện đảm bảo phát triển thị giác chức năng cho trẻ nhìn kém mẫu giáo lớn ................................................................................................................................................. 98 2.3.5. Thực trạng những yếu tố ảnh hưởng đến sự phát triển thị giác chức năng cho trẻ nhìn kém mẫu giáo lớn.................................................................................................................................. 98 2.4. Đánh giá chung về kết quả nghiên cứu thực trạng ....................................................................... 100 2.4.1. Kết quả đạt được ............................................................................................................... 100 2.4.2. Hạn chế và nguyên nhân ................................................................................................... 100 KẾT LUẬN CHƯƠNG 2 ................................................................................................................... 102 CHƯƠNG 3. ....................................................................................................................................... 103 XÂY DỰNG QUY TRÌNH PHÁT TRIỂN THỊ GIÁC CHỨC NĂNG ............................................. 103 CHO TRẺ NHÌN KÉM MẪU GIÁO LỚN THÔNG QUA HỆ THỐNG BÀI TẬP .......................... 103 3.1. Nguyên tắc xây dựng quy trình phát triển thị giác chức năng cho trẻ nhìn kém mẫu giáo lớn thông qua hệ thống bài tập ............................................................................................................................ 103 3.2. Xây dựng quy trình phát triển thị giác chức năng cho trẻ nhìn kém mẫu giáo lớn thông qua hệ thống bài tập........................................................................................................................................ 104 3.2.1. Bước 1. Chuẩn bị phát triển thị giác chức năng cho trẻ nhìn kém mẫu giáo lớn thông qua hệ thống bài tập................................................................................................................................ 104 3.2.2. Bước 2. Xây dựng kế hoạch phát triển thị giác chức năng cho trẻ nhìn kém mẫu giáo lớn thông qua hệ thống bài tập .......................................................................................................... 115 3.3.3. Bước 3. Thực hiện kế hoạch phát triển thị giác chức năng cho trẻ nhìn kém mẫu giáo lớn thông qua hệ thống bài tập .......................................................................................................... 120 3.3.4. Bước 4. Đánh giá việc thực hiện kế hoạch phát triển thị giác chức năng cho trẻ nhìn kém mẫu giáo lớn thông qua hệ thống bài tập .................................................................................... 133 3.3.5. Mối quan hệ giữa các bước trong quá trình phát triển thị giác chức năng cho trẻ nhìn kém mẫu giáo lớn thông qua hệ thống bài tập .................................................................................... 134 KẾT LUẬN CHƯƠNG 3 ................................................................................................................... 135 CHƯƠNG 4. ....................................................................................................................................... 136 THỰC NGHIỆM QUY TRÌNH PHÁT TRIỂN THỊ GIÁC CHỨC NĂNG CHO TRẺ NHÌN KÉM MẪU GIÁO LỚN THÔNG QUA HỆ THỐNG BÀI TẬP ................................................................. 136 4.1. Những vấn đề chung về quá trình thực nghiệm ........................................................................... 136 4.1.1. Mục tiêu thực nghiệm ....................................................................................................... 136 4.1.2. Nội dung thực nghiệm....................................................................................................... 136 4.1.3. Địa bàn và khách thể thực nghiệm .................................................................................... 136 4.1.4. Quy trình thực nghiệm ...................................................................................................... 137 4.2. Thực nghiệm sư phạm và kết quả thực nghiệm ........................................................................... 139 4.2.1. Trường hợp nghiên cứu số 1 ............................................................................................. 139 4.2.2. Trường hợp nghiên cứu số 2 ............................................................................................. 149 vi
4.2.3. Trường hợp nghiên cứu số 3 ............................................................................................. 158 4.2.4. So sánh về 3 trường hợp nghiên cứu................................................................................. 166 KẾT LUẬN CHƯƠNG 4 ................................................................................................................... 168 KẾT LUẬN VÀ KHUYẾN NGHỊ ..................................................................................................... 169 TÀI LIỆU THAM KHẢO .................................................................................................................. 173 Tài liệu tiếng Việt ............................................................................................................................... 173 Tài liệu tiếng Anh ............................................................................................................................... 176 vii
DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT Ký hiệu Viết đầy đủ CBQL Cán bộ quản lý GV Giáo viên TGCN Thị giác chức năng TTN Trước thực nghiệm STN Sau thực nghiệm TNK Trẻ nhìn kém 1
DANH MỤC BẢNG Bảng 1.1. Bảng phân loại mức độ khiếm thị theo các dạng tổn thương ............................................... 19 Bảng 1.2. Nội dung đánh giá thị giác chức năng trẻ nhìn kém mẫu giáo lớn ....................................... 36 Bảng 1.3. Hệ thống bài tập phát triển thị giác chức năng ..................................................................... 45 Bảng 1.4. Nội dung phát triển thị giác chức năng trẻ nhìn kém mẫu giáo lớn...................................... 50 Bảng 2.1. Kiểm định độ tin cậy các kỹ năng trong nhóm kỹ năng 1 .................................................... 80 Bảng 2.2. So sánh mức độ thực hiện nhóm kỹ năng 1 .......................................................................... 80 Bảng 2.3. Kiểm định độ tin cậy các kỹ năng trong nhóm kỹ năng 2 .................................................... 81 Bảng 2.4. So sánh mức độ thực hiện nhóm kỹ năng 2 .......................................................................... 82 Bảng 2.5. Kiểm định độ tin cậy các kỹ năng trong nhóm kỹ năng 3 .................................................... 83 Bảng 2.6. So sánh mức độ thực hiện nhóm kỹ năng 3 .......................................................................... 83 Bảng 2.7. Kiểm định độ tin cậy các kỹ năng trong nhóm kỹ năng 4 .................................................... 84 Bảng 2.8. So sánh mức độ thực hiện nhóm kỹ năng 4 .......................................................................... 85 Bảng 2.9. Kiểm định độ tin cậy các kỹ năng trong nhóm kỹ năng 5 .................................................... 86 Bảng 2.10. So sánh mức độ thực hiện nhóm kỹ năng 5 ........................................................................ 86 Bảng 2.11. Kiểm định độ tin cậy các kỹ năng trong nhóm kỹ năng 6 .................................................. 87 Bảng 2.12. So sánh mức độ thực hiện nhóm kỹ năng 6 ........................................................................ 88 Bảng 2.13. Kiểm định độ tin cậy các kỹ năng trong nhóm kỹ năng 7 .................................................. 89 Bảng 2.14. So sánh mức độ thực hiện nhóm kỹ năng 7 ........................................................................ 89 Bảng 2.15. So sánh mức độ thực hiện các kỹ năng giữa các nhóm kỹ năng ........................................ 90 Bảng 2.16. So sánh mức độ thực hiện các kỹ năng giữa các tiêu chí ................................................... 92 Bảng 2.17. Thực trạng hoạt động đánh giá ban đầu và xây dựng kế hoạch phát triển thị giác chức năng cho trẻ nhìn kém mẫu giáo lớn thông qua hệ thống bài tập .................................................................. 94 Bảng 2.18. Biện pháp tổ chức giáo viên sử dụng nhằm phát triển thị giác chức năng cho trẻ nhìn kém mẫu giáo lớn thông qua hệ thống bài tập .............................................................................................. 95 Bảng 2.19. Mức độ thực hiện đánh giá phát triển thị giác chức năng cho ............................................ 97 Bảng 2.20. Yếu tốt ảnh hưởng đến sự phát triển thị giác chức năng cho trẻ nhìn kém mẫu giáo lớn... 99 Bảng 4.1. Danh sách khách thể thực nghiệm sư phạm ....................................................................... 137 Bảng 4.2. Kết quả đánh giá sự phát triển các kỹ năng của Đ.Đ.P.K ................................................... 140 Bảng 4.3. Mức độ thực hiện các nhóm kỹ năng của Đ.Đ.P.K trước thử nghiệm................................ 141 Bảng 4.4. Kết quả tiến bộ kỹ năng của Đ.Đ.P.K sau thực nghiệm ..................................................... 143 Bảng 4.5. Kết quả so sánh mức độ kỹ năng thị giác chức năng .......................................................... 144 Bảng 4.6. Bảng kiểm tra sự khác biệt kết quả kỹ năng thị giác chức năng của Đ.Đ.P.K trước và sau thực nghiệm ........................................................................................................................................ 148 Bảng 4.7. Kết quả đánh giá sự phát triển các kỹ năng của N.T.T.M .................................................. 150 Bảng 4.8. Mức độ thực hiện các nhóm kỹ năng của N.T.T.M trước thử nghiệm ............................... 151 Bảng 4.9. Thống kê kết quả sau thực nghiệm của N.T.T.M ............................................................... 153 Bảng 4.10. Kết quả so sánh mức độ kỹ năng thị giác chức năng của N.T.T.M trước và sau thực nghiệm ................................................................................................................................................ 153 Bảng 4. 11. Bảng kiểm tra sự khác biệt kết quả kỹ năng thị giác chức năng của N.T.T.M trước và sau thực nghiệm ........................................................................................................................................ 157 Bảng 4.12. Kết quả đánh giá sự phát triển các kỹ năng của B.N.P ..................................................... 158 Bảng 4.13. Mức độ thực hiện các nhóm kỹ năng của B.N.P trước thử nghiệm.................................. 159 Bảng 4.14. Thống kê kết quả sau thực nghiệm của B.N.P .................................................................. 161 Bảng 4.15. Kết quả so sánh mức độ kỹ năng thị giác chức năng ........................................................ 162 Bảng 4.16. Bảng kiểm tra sự khác biệt kết quả kỹ năng thị giác chức năng....................................... 165 Bảng 4.17. So sánh mức độ thực hiện kỹ năng thị giác chức năng..................................................... 166 Bảng 4.18. Bảng kiểm tra sự khác biệt kết quả kỹ năng thị giác chức năng của cả 3 trẻ trước và sau thực nghiệm ........................................................................................................................................ 168 2
DANH MỤC BIỂU ĐỒ Biểu đồ 2.1. Giới tính của trẻ nhìn kém mẫu giáo lớn .......................................................................... 73 Biểu đồ 2.2 Can thiệp sớm của trẻ nhìn kém mẫu giáo lớn .................................................................. 73 Biểu đồ 2.3. Mức độ thị lực của trẻ nhìn kém....................................................................................... 73 Biểu đồ 2.4. Độ tuổi của trẻ nhìn kém mẫu giáo lớn ............................................................................ 74 Biểu đồ 2.5. Môi trường học tập của trẻ nhìn kém mẫu giáo lớn ......................................................... 74 Biểu đồ 2.6. Giới tính giáo viên dạy trẻ nhìn kém ................................................................................ 75 Biểu đồ 2.7. Thời gian công tác của giáo viên dạy trẻ nhìn kém .......................................................... 75 Biểu đồ 2.8. Trình độ chuyên môn của giáo viên ................................................................................. 76 Biểu đồ 2. 9. Tham gia đào tạo, bồi dưỡng về giáo dục trẻ khiếm thị của giáo viên ............................ 76 Biểu đồ 2.10. So sánh mức độ thực hiện kĩ năng giữa các nhóm kỹ năng............................................ 91 Biểu đồ 2.11. Nhận thức của giáo viên về tầm quan trọng của việc phát triển thị giác chức năng cho trẻ nhìn kém mẫu giáo lớn .................................................................................................................... 92 Biểu đồ 4.1. Kết quả mức độ kỹ năng thị giác chức năng của Đ.Đ.P.K ............................................. 147 Biểu đồ 4.2. Kết quả so sánh mức độ sử dụng kỹ năng thị giác của Đ.Đ.P.K .................................... 148 Biểu đồ 4.3. Kết quả mức độ kỹ năng thị giác chức năng của N.T.T.M............................................. 156 Biểu đồ 4.4. Kết quả so sánh mức độ sử dụng kỹ năng thị giác của N.T.T.M.................................... 156 Biểu đồ 4.5. Kết quả mức độ kỹ năng thị giác chức năng của B.N.P ................................................. 164 Biểu đồ 4.6. Kết quả so sánh mức độ sử dụng kỹ năng thị giác của B.N.P ........................................ 165 Biểu đồ 4.7. So sánh kết quả mức độ thực hiện kỹ năng thị giác chức năng ...................................... 167 3
DANH MỤC SƠ ĐỒ Sơ đồ 1.1. Cấu trúc bài tập phát triển thị giác chức năng cho trẻ nhìn kém mẫu giáo lớn.................... 44 Sơ đồ 3.1. Quy trình xác định mức độ thị giác chức năng của trẻ nhìn kém mẫu giáo lớn thông qua hệ thống bài tập…..……………………………………………………………………………………………………………………………..106 Sơ đồ 3.2. Chuẩn bị các nội dung hỗ trợ giáo viên và phụ huynh trẻ nhìn kém trong phát triển thị giác chức năng thông qua hệ thống bài tập................................................................................................. 110 Sơ đồ 3.3. Thành tố của bản kế hoạch phát triển thị giác chức năng cho trẻ nhìn kém ...................... 115 Sơ đồ 3.4. Nhóm bài tập phát triển thị giác chức năng cho trẻ nhìn kém mẫu giáo lớn ..................... 120 Sơ đồ 3.5. Mối quan hệ giữa các bước phát triển thị giác chức năng ................................................. 134 4
DANH MỤC PHỤ LỤC Phụ lục 1. Bảng đánh giá kỹ năng thị giác chức năng trẻ nhìn kém mẫu giáo lớn Phụ lục 2. Phiếu hỏi dành cho giáo viên Phụ lục 3. Phiếu phỏng vấn dành cho giáo viên Phụ lục 4. Phiếu thu thập thông tin ban đầu về trẻ nhìn kém mẫu giáo lớn Phụ lục 5. Phiếu phỏng vấn phụ huynh trẻ nhìn kém mẫu giáo lớn Phụ lục 6. Bảng kết quả xử lý số liệu trung gian Phụ lục 7. Kết quả đánh ban đầu của 03 trẻ thực nghiệm Phụ lục 8. Kế hoạch giáo dục cá nhân thực nghiệm quy trình phát triển thị giác chức năng cho trẻ nhìn kém mẫu giáo lớn 5
MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Theo báo cáo của Tổng cục thống kê vào tháng 11/2018 về kết quả điều tra quốc gia về người khuyết tật Việt Nam năm 2016-2017, tỉ lệ khuyết tật chung ở trẻ em (2-17 tuổi) là 2.79%, tỉ lệ trẻ em khuyết tật trong độ tuổi từ 5-17 tuổi là 2.80% và tỉ lệ trẻ em khuyết tật từ 2 – 15 tuổi là 3.02%. Tỉ lệ trẻ em khuyết tật (5-17 tuổi) theo giới nam và giới nữ lần lượt là 3% và 2.57%. Cũng theo báo cáo này, tổng số trẻ em khuyết tật nhìn từ 2-17 tuổi là 35.003 (0.15%). Tỉ lệ trẻ khuyết tật nhìn ở trẻ em từ 5-17 tuổi là 0.16% trong đó chia theo giới nam và nữ lần lượt là 0.17% và 0.16%, tức là không có sự khác biệt về số lượng trẻ khuyết tật nhìn theo giới. Trong báo cáo chưa chỉ rõ số lượng trẻ khuyết tật nhìn theo mức độ khuyết tật, tuy nhiên, nếu tính theo tỉ lệ tương đương với khảo sát của Viện Khoa học giáo dục Việt Nam (2005) thì tỉ lệ trẻ nhìn kém chiếm 90% tổng số trẻ khuyết tật nhìn. Đồng thời theo O’Donnell và Livingston (1991): Phần lớn trẻ khiếm thị vẫn còn nhìn thấy. Điều này cho thấy số lượng trẻ nhìn kém và nhu cầu cần được hỗ trợ ở trẻ em nhìn kém là rất lớn. Luật Trẻ em, năm 2016 tại Điều 16, chương 2 cũng chỉ rõ “Trẻ em có quyền được giáo dục, học tập để phát triển toàn diện và phát huy tốt nhất tiềm năng của bản thân”, “Trẻ em được bình đẳng về cơ hội học tập và giáo dục; được phát triển tài năng, năng khiếu, sáng tạo, phát minh”. Các chính sách về giáo dục dành cho người khuyết tật đã không ngừng được xây dựng nhờ đó chất lượng giáo dục cho trẻ khuyết tật nhìn nói chung và trẻ nhìn kém nói riêng không ngừng được nâng cao. Nhiều trẻ nhìn kém không chỉ tham gia vào quá trình vui chơi và học tập như các bạn cùng trang lứa không khuyết tật nhìn mà còn là cơ hội để các em phát triển tối đa khả năng của mình. Tuy nhiên, trong quá trình phát triển, có nhiều trẻ nhìn kém chưa thực sự được quan tâm việc chăm sóc mắt và phát triển thị giác chức năng, rèn luyện sử dụng hiệu quả phần thị giác còn lại dẫn đến việc mắt trẻ “lười” hoạt động hoặc chưa được sử dụng đúng cách. Để giúp những trẻ này có thể sử dụng mắt một cách hiệu quả trong các hoạt động cần sử dụng mắt, nhà giáo dục, phụ huynh trẻ cần có các biện pháp, cách thức để giúp trẻ hứng thú trong việc sử dụng thị giác và sử dụng thị giác một cách hiệu quả nhằm phát huy tối đa khả năng của trẻ nhìn kém. 6
Thị giác chức năng là một kỹ năng đặc thù quan trọng với trẻ nhìn kém. Phát triển thị giác là một quá trình cần được thực hiện sớm, trẻ nhìn kém khi được phát hiện sớm được can thiệp sớm thì càng có cơ hội để thúc đẩy sự phát triển và sử dụng thị giác (Morse và Trief, 1985). Các nhà giáo dục đã phân chia việc phát triển ở trẻ thành các lĩnh vực phát triển khác nhau: phát triển vận động, phát triển xã hội và phát triển nhận thức. Nhưng dù có phân chia như thế nào thì để phát triển cũng cần có sự tham gia của các các giác quan với các chức năng của nó hay nói khác đi các kỹ năng của các giác quan trong đó có kỹ năng thị giác là cần thiết trong quá trình phát triển ở trẻ. Nghiên cứu của Campbell (1987) và Campbell, Becker, Gent (1985) đã nhấn mạnh tầm quan trọng của việc nhúng các kỹ năng thị giác trong quá trình học học tập và phát triển của trẻ. Nhờ việc phần thị giác còn lại được sử dụng, trẻ sẽ có nhiều cơ hội hơn trong việc khám phá môi trường xung quanh, tham gia vào các hoạt động vui chơi, sinh hoạt và học tập, điều này có ý nghĩa đặc biệt quan trọng với trẻ nhìn kém mẫu giáo lớn – độ tuổi trẻ cần được định hướng việc sử dụng mắt như thế nào, xác định giác quan nào là ưu tiên trong quá trình học tập trong trường phổ thông như loại chữ sử dụng: chữ sáng hay chữ nổi; kích cỡ chữ sáng có thể đọc. Các nghiên cứu trong và ngoài nước về trẻ nhìn kém cho thấy: phát triển thị giác chức năng cho trẻ nhìn kém quan trọng nhưng chưa có quy trình phát triển. Trong các nghiên cứu của Amanda Hall Lueck (2004), Randall I. Jose (1983), Corn & LKoening (1996), Hall và sBailey (1989), Nguyễn Văn Hường (1995), Nguyễn Đức Minh (2008) mới chỉ ra những cách thức, mô hình, biện pháp khác nhau trong phát triển thị giác chức năng, nhờ đó trẻ nhìn kém tham gia vào các hoạt động cần sử dụng mắt một cách tương đối độc lập và có được những kỹ năng tìm hiểu, khám phá thế giới xung quanh, tri giác sự vật hiện tượng trọn vẹn. Nguyễn Hoàng Nga (2012) cũng đã đề cập đến vai trò của bài tập kích thích thị giác đồng thời tập trung vào các bài tập kích thích thị giác, đặc biệt là kích thích thị giác trong phòng tối, tuy nhiên, chưa chỉ ra một quy trình phát triển thị giác cũng như việc áp dụng cho một lứa tuổi cụ thể nào. Thực tiễn triển khai công tác giáo dục trẻ nhìn kém Việt Nam sau nhiều năm thực hiện, chuyên gia giáo dục trẻ khiếm thị đã nhận định rằng “định hướng trong giai đoạn tiếp theo tại Việt Nam cần “phát triển chương trình giáo dục kỹ năng thị giác” cho trẻ nhìn kém bởi Việt Nam chưa có một chương trình nào về vấn đề này [26]. 7
Vì những lý do trên, đề tài: "Phát triển thị giác chức năng cho trẻ nhìn kém mẫu giáo lớn thông qua hệ thống bài tập" được chọn làm luận án tiến sĩ. 2. Mục đích nghiên cứu Trên cơ sở nghiên cứu lý luận và thực tiễn giáo dục trẻ nhìn kém và phát triển thị giác chức năng của trẻ nhìn kém, đề xuất quy trình phát triển thị giác chức năng cho trẻ nhìn kém mẫu giáo lớn thông qua hệ thống bài tập nhằm giúp trẻ bảo vệ phần thị lực còn lại, phát triển thị giác chức năng và sử dụng thị giác chức năng một cách hiệu quả trong học tập và hòa nhập cuộc sống. 3. Khách thể và đối tượng nghiên cứu 3.1. Khách thể nghiên cứu Quá trình phát triển thị giác chức năng của trẻ nhìn kém mẫu giáo lớn 3.2. Đối tượng nghiên cứu Hoạt động phát triển thị giác chức năng cho trẻ nhìn kém mẫu giáo lớn thông qua hệ thống bài tập 4. Giả thuyết khoa học Trẻ nhìn kém là những trẻ em có thị lực bị suy giảm đáng kể, tuy nhiên phần thị lực còn lại vẫn có ý nghĩa hết sức quan trọng trong việc nhận biết thế giới xung quanh và phát triển nhận thức. Vì vậy, khi đề xuất được một quy trình phát triển thị giác chức năng thông qua hệ thống bài tập khoa học phù hợp với thực tiễn có thể bao quát được các vấn đề: 1) Kích thích nhu cầu và hứng thú sử dụng mắt; 2) Hướng dẫn trẻ sử dụng mắt thông qua các bài tập rèn luyện và phát triển thị giác chức năng; 3) Can thiệp, tác động theo quy trình phát triển thị giác chức năng dựa vào hệ thống bài tập sẽ giúp trẻ nhìn kém mẫu giáo lớn sử dụng thị giác chức năng một cách có hiệu quả trong các hoạt động học tập, vui chơi, sinh hoạt và hòa nhập cuộc sống. 5. Nội dung và phạm vi nghiên cứu 5.1. Nhiệm vụ nghiên cứu - Nghiên cứu lý luận: Hồi cứu các tài liệu trong nước và nước ngoài, làm rõ cơ sở lý luận của giáo dục trẻ nhìn kém, phát triển thị giác chức năng cho trẻ nhìn kém mẫu giáo lớn để xây dựng khung lý thuyết về phát triển thị giác chức cho trẻ nhìn kém mẫu giáo lớn thông qua hệ thống bài tập. 8
- Nghiên cứu thực tiễn: 1) Nghiên cứu thực trạng kỹ năng sử dụng thị giác chức năng của trẻ nhìn kém mẫu giáo lớn; 2) Nghiên cứu thực trạng phát triển thị giác chức năng cho trẻ nhìn kém mẫu giáo lớn thông qua hệ thống bài tập; - Đề xuất: Đề xuất quy trình phát triển thị giác chức năng cho trẻ nhìn kém mẫu giáo lớn thông qua hệ thống bài tập, tiến hành thực nghiệm quy trình đã đề xuất nhằm khẳng định tính cần thiết và khả thi của quy trình phát triển thị giác chức năng. 5.2. Phạm vi nghiên cứu - Phạm vi nội dung nghiên cứu: Đề tài tập trung nghiên cứu các vấn đề về lý luận và thực tiễn phát triển thị giác chức năng cho trẻ nhìn kém mẫu giáo lớn; - Phạm vi khách thể khảo sát: 45 trẻ nhìn kém mẫu giáo lớn với độ tuổi có thể từ 5-8 tuổi (vì những lý do do khuyết tật gây nên nên trẻ khuyết tật nói chung, trẻ nhìn kém nói riêng, có thể nhập học muộn đến 3 năm theo quy định tại Thông tư số 03/2018/TT-BGDĐT quy định về giáo dục hòa nhập cho người khuyết tật); 79 giáo viên tại trường/trung tâm chuyên biệt và hòa nhập, trung tâm hỗ trợ giáo dục hòa nhập; - Phạm vi địa bàn và thời gian nghiên cứu: Các trường/trung tâm chuyên biệt, trung tâm hỗ trợ giáo dục hòa nhập tại Hà Nội, Đà Nẵng, Đồng Nai, Tp. Hồ Chí Minh, Hải Phòng và Đắk Lắk. Thời gian tiến hành nghiên cứu: từ 2018 – 2020. 6. Phương pháp tiếp cận và phương pháp nghiên cứu 6.1. Phương pháp tiếp cận - Tiếp cận tổng thể: nhìn nhận mọi trẻ trong mối quan hệ tổng hoà với xã hội trên nhiều mặt, nhiều khía cạnh. Điều này được thể hiện trong việc xây dựng các biện pháp sư phạm phù hợp với đặc điểm văn hoá, kinh tế xã hội, điều kiện vùng miền và nhất quán trong quá trình tổ chức. - Tiếp cận phát triển: Phát triển thị giác chức năng cho trẻ nhìn kém phải theo sát sự phát triển của trẻ phù hợp với độ tuổi và sự tiến bộ về kỹ năng sử dụng thị giác chức năng. Đặc biệt sự phát triển thị giác chức năng luôn đi liền với sự phát triển của các kỹ năng khác, ảnh hưởng đến sự phát triển của các lĩnh vực phát triển ở trẻ nhìn kém đặc biệt là phát triển nhận thức. - Tiếp cận cá nhân hóa: mỗi trẻ nhìn kém là một cá nhân khác biệt đang hình thành và phát triển có những đặc điểm riêng biệt, có nhiều khả năng và nhu cầu khác 9
nhau cần được đáp ứng trong quá trình giáo dục. Hơn nữa, mỗi trẻ cũng có điều kiện gia đình, môi trường sống khác nhau nên cũng đòi hỏi các bài tập phát triển khác nhau. 6.2. Phương pháp nghiên cứu 6.2.1. Phương pháp nghiên cứu lý luận - Tổng quan các công trình nghiên cứu liên quan đến lý luận thị giác chức năng và phát triển thị giác chức năng của trẻ nhìn kém nói chung và trẻ nhìn kém mẫu giáo lớn nói riêng. - Phân tích và khái quát hóa lí luận để xây dựng khung lí thuyết về phát triển thị giác chức năng thông quan hệ thống bài tập. 6.2.2. Phương pháp nghiên cứu thực tiễn - Phương pháp điều tra bằng phiếu hỏi: Sử dụng hệ thống câu hỏi dành cho giáo viên và phụ huynh trẻ nhìn kém nhằm tìm hiểu về thực trạng thị giác chức năng và thực trạng phát triển thị giác chức năng cho trẻ nhìn kém. - Phương pháp quan sát: Tiến hành quan sát và ghi chép hoạt động sử dụng mắt của trẻ nhằm đánh giá kỹ năng và thái độ của trẻ. Sau mỗi quan sát sẽ trao đổi với giáo viên/người chăm sóc và trẻ để tìm hiểu nguyên nhân và các yếu tố ảnh hưởng. - Phương pháp trắc nghiệm: Sử dụng công cụ đánh giá thị giác chức năng cho trẻ nhìn kém mẫu giáo lớn thông qua nghiên cứu tham khảo các bảng kiểm tra thị giác chức năng dành cho trẻ 5-6 tuổi của Oregon và công cụ hướng dẫn cách phát triện và chẩn đoán trẻ khiếm thị - phần đánh giá thị giác chức năng của Jill Keeffe. Đây là công cụ chính được sử dụng để đánh giá trước và sau thực nghiệm các biện pháp phát triển thị giác chức năng đối với trẻ nhìn kém mẫu giáo lớn. - Phương pháp phỏng vấn: Trực tiếp phỏng vấn giáo viên, phụ huynh trẻ nhìn kém để thu thập thông tin chi tiết, cụ thể về các vấn đề liên quan đến phát triển thị giác chức năng của trẻ nhìn kém. - Phương pháp chuyên gia: Xin ý kiến góp ý của chuyên gia về các khung lý thuyết phát triển thị giác chức và quy trình phát triển thị giác chức năng cho trẻ nhìn kém mẫu giáo lớn thông qua hệ thống bài tập. - Phương pháp nghiên cứu trường hợp (Case Study): Thực nghiệm sư phạm chủ yếu được tiến hành để can thiệp sâu trong một số trường hợp lựa chọn với qui mô nhóm 10
trẻ nhìn kém mẫu giáo lớn. Do đó đòi hỏi những mô tả, đo lường, phân tích và đánh giá từng trường hợp cụ thể. 6.2.3. Các phương pháp khác - Phương pháp thống kê toán học: Các số liệu khảo sát và thực nghiệm được xử lý theo chương trình SPSS, NVivo đã được cài sẵn các công thức tính. 7. Luận điểm cần bảo vệ - Trẻ nhìn kém là những trẻ bị suy giảm đáng kể về thị lực, nhưng thị giác vẫn là giác quan chủ đạo trong tiếp nhận và xử lý thông tin từ thế giới xung quanh. Thị giác chức năng của trẻ nhìn kém không được sử sụng thường xuyên và rèn luyện phù hợp thì phần thị lực còn lại có thể bị suy giảm và sử dụng không hiệu quả. Phát triển thị giác chức năng cho trẻ nhìn kém là hướng đi đúng đắng nhằm giúp trẻ nhìn kém sử dụng hiệu quả phần thị lực còn lại để học tập và tham gia các hoạt động xã hội. - Thực trạng phát triển thị giác chức năng cho trẻ nhìn kém đã được thực hiện và đã nhận có được những kết quả nhất định nhưng trong thực tiễn vẫn còn nhiều hạn chế, vì vậy cần phát hiện được những hạn chế, khó khăn và nguyên nhân của những hạn chế làm cơ sở thực tiễn để xây dựng quy trình phát triển thị giác chức năng phù hợp và hiệu quả cho trẻ nhìn kém mẫu giáo lớn thông qua hệ thống bài tập. - Quy trình phát triển thị giác chức năng thông qua hệ thống bài tập cho trẻ nhìn kém mẫu giáo lớn, hệ thống bài tập do Luận án đề xuất và xây dựng sẽ khắc phục được những hạn chế trong thực tiễn phát triển thị giác chức năng cho trẻ mẫu giáo lớn; đồng thời vận dụng một cách linh hoạt và phù hợp quy trình phát triển thị giác chức năng sẽ giúp trẻ bảo vệ và sử dụng phần thị lực còn lại hiệu quả trong học tập và đời sống. 8. Đóng góp mới của Luận án 8.1. Về lý luận - Góp phần xây dựng cơ sở lý luận về phát triển thị giác chức năng cho trẻ nhìn kém mẫu giáo lớn: thị giác chức năng của trẻ nhìn kém, phát triển thị giác chức năng cho trẻ nhìn kém, những yếu tố ảnh hưởng đến quá trình phát triển thị giác chức năng cho trẻ nhìn kém mẫu giáo lớn. - Xây dựng được khung lý thuyết phát triển thị giác chức năng cho trẻ nhìn kém mẫu giáo lớn thông qua hệ thống bài tập: quy trình phát triển thị giác chức năng cho trẻ nhìn kém mẫu giáo lớn, các biện pháp phát triển thị giác chức năng, hệ thống bài tập và 11
hướng dẫn thực hiện bài tập phát triển thị giác chức năng cho trẻ nhìn kém mẫu giáo lớn. 8.2. Về thực tiễn - Đánh giá được thực trạng sử dụng thị giác chức năng của trẻ nhìn kém mẫu giáo lớn tại một số trường/trung tâm; thực trạng việc phát triển thị giác chức năng cho trẻ nhìn kém tại một số trường/trung tâm; - Xây dựng quy trình phát triển thị giác chức năng thông qua hệ thống bài tập cho trẻ nhìn kém mẫu giáo lớn có tính cần thiết và khả thi; đồng thời kết quả thực nghiệm cũng sẽ là bài học thực tiễn để những nhà giáo dục và người quan tâm có thể vận dụng trong quá trình gioa dục cho trẻ nhìm kém. 9. Bố cục của Luận án Ngoài phần mở đầu, kết luận và khuyến nghị, danh mục tài liệu tham khảo và phụ lục, luận án được cấu trúc thành 4 chương, bao gồm: Chương 1. Cơ sở lý luận về phát triển thị giác chức năng cho trẻ nhìn kém mẫu giáo lớn thông qua hệ thống bài tập; Chương 2. Cơ sở thực tiễn về phát triển thị giác chức năng cho trẻ nhìn kém mẫu giáo lớn thông qua hệ thống bài tập; Chương 3. Đề xuất quy trình phát triển thị giác chức năng cho trẻ nhìn kém thông qua hệ thống bài tập; Chương 4. Thực nghiệm quy trình phát triển thị giác chức năng cho trẻ nhìn kém thông qua hệ thống bài tập. 12
CHƯƠNG 1 CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ PHÁT TRIỂN THỊ GIÁC CHỨC NĂNG CHO TRẺ NHÌN KÉM MẪU GIÁO LỚN THÔNG QUA HỆ THỐNG BÀI TẬP 1.1. Tổng quan nghiên cứu vấn đề 1.1.1. Nghiên cứu về thị giác chức năng của trẻ nhìn kém Những nghiên cứu về đánh giá thị giác chức năng tập trung 4 vấn đề cơ bản: Mục tiêu của đánh giá thị giác chức năng, quy trình đánh giá thị giác chức năng, các nội dung đánh giá và những lưu ý trong quá trình đánh giá. Anne L. Corn & Alan J. Koenig (1996), đã chỉ ra rằng: Trẻ nhìn kém thường tham gia vào chương trình chăm sóc mắt khi những kết quả kiểm tra ban đầu về mắt của chúng liên quan đến vấn đề về thị giác không thể chữa trị được bằng các biện pháp phẫu thuật, điều trị thuốc hoặc chỉnh kính. Những trẻ này sẽ được đánh giá chức năng thị giác và thị giác chức năng trước khi bước vào quá trình phát triển và rèn luyện thị giác [53]. Mục tiêu của việc đánh giá này là tìm hiểu những thông tin cho biết về khả năng thị giác hiện tại trong các hoạt động cần sử dụng mắt ở trường, ở nhà, và cộng đồng từ đó xác định những phương pháp hiệu quả nhất để cải thiện khả năng sử dụng thị giác của trẻ. Đánh giá thị giác chức năng là một quá trình liên tục vì chức năng thị giác và thị giác chức năng có thể thay đổi theo thời gian. Việc đánh giá lại sẽ được thực hiện bất kì thời điểm nào của quá trình phục hồi và phát triển thị giác chức năng khi nhận thấy có những thay đổi đáng kể trong các hoạt động như chuyển tiếp cấp học, thay đổi môi trường sống. Cũng theo Anne L. Corn & Alan J. Koenig (1996), đánh giá thị giác chức năng gồm các nội dung: Thị lực nhìn gần, thị lực nhìn xa, trường thị giác, thị lực màu, vận nhãn, ánh sáng. Các tài liệu của Bailey (1994), Barraga và Morris (1980), Langley và Dubose (1976) và Sonsken (1982) đều cho rằng một bài đánh giá thị giác chức năng bao gồm: Vận nhãn (khả năng cử động của mắt), thị lực, trường thị giác, độ nhạy cảm tương phản (khả năng phát hiện các sắc thái màu sắc khác nhau một cách tinh nhạy) và thị lực màu. Bên cạnh đó, việc sử dụng thị giác trong các hoạt động hàng ngày cũng cần được xem xét một cách thận trọng về tính thống nhất giữa kết quả đánh giá thị giác và việc sử dụng trong thực tế. Amanda Hall Lueck (2004) bổ sung cụ thể hơn các nội dung đánh giá bao gồm: Thị lực (thị lực xa, thị lực gần), trường thị giác, độ nhạy cảm tương phản, độ nhạy cảm 13