Luận án Tiến sĩ Khoa học Giáo dục: Rèn luyện kỹ năng thiết kế và sử dụng tình huống dạy học tích hợp trong môn Toán cho sinh viên ngành Giáo dục tiểu học

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:192

Thêm vào BST

Báo xấu

40
lượt xem 8
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Mục đích nghiên cứu của Luận án nhằm đề xuất một số biện pháp sư phạm nhằm rèn luyện KN thiết kế và sử dụng TH DHTH trong môn Toán ở tiểu học cho SV ngành Giáo dục tiểu học các trường sư phạm, góp phần nâng cao chất lượng đào tạo ngành Giáo dục tiểu học ở các trường sư phạm nhằm đáp ứng yêu cầu đổi mới giáo dục phổ thông. Mời các bạn cùng tham khảo!

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận án Tiến sĩ Khoa học Giáo dục: Rèn luyện kỹ năng thiết kế và sử dụng tình huống dạy học tích hợp trong môn Toán cho sinh viên ngành Giáo dục tiểu học

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC VINH TRỊNH CÔNG SƠN RÈN LUYỆN KỸ NĂNG THIẾT KẾ VÀ SỬ DỤNG TÌNH HUỐNG DẠY HỌC TÍCH HỢP TRONG MÔN TOÁN CHO SINH VIÊN NGÀNH GIÁO DỤC TIỂU HỌC LUẬN ÁN TIẾN SỸ KHOA HỌC GIÁO DỤC NGHỆ AN, 2021
BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC VINH TRỊNH CÔNG SƠN RÈN LUYỆN KỸ NĂNG THIẾT KẾ VÀ SỬ DỤNG TÌNH HUỐNG DẠY HỌC TÍCH HỢP TRONG MÔN TOÁN CHO SINH VIÊN NGÀNH GIÁO DỤC TIỂU HỌC LUẬN ÁN TIẾN SỸ KHOA HỌC GIÁO DỤC Chuyên ngành: Lý luận và phương pháp dạy học bộ môn Toán Mã số: 9140111 Người hướng dẫn khoa học 1. TS. Nguyễn Thị Châu Giang 2. PGS. TS. Trần Anh Tuấn NGHỆ AN, 2021
LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của tôi, được hoàn thành với sự hướng dẫn khoa học của TS. Nguyễn Thị Châu Giang và PGS.TS. Trần Anh Tuấn. Các số liệu, kết quả nêu trong luận án là trung thực và chưa từng được ai công bố trong bất kỳ công trình nào khác. Tác giả Luận án Trịnh Công Sơn
DANH MỤC VIẾT TẲT STT Viết tắt Viết đầy đủ 1 CT : Chương trình 2 DHTH : Dạy học tích hợp 3 GQVĐ : Giải quyết vấn đề 4 GV : Giáo viên 5 GgV : Giảng viên 6 HS : Học sinh 7 KT : Kiến thức 8 KN : Kỹ năng 9 NL : Năng lực 11 SV : Sinh viên 10 SGK : Sách giáo khoa 12 TH : Tình huống
MỤC LỤC MỞ ĐẦU .........................................................................................................................1 1. Lý do chọn đề tài ....................................................................................................1 2. Mục đích nghiên cứu ..............................................................................................3 3. Khách thể, đối tượng nghiên cứu và phạm vi nghiên cứu..................................3 4. Giả thuyết khoa học ...............................................................................................4 5. Nhiệm vụ nghiên cứu .............................................................................................4 6. Phương pháp nghiên cứu.......................................................................................4 7. Những đóng góp mới của đề tài ............................................................................5 8. Những luận điểm đưa ra bảo vệ............................................................................5 9. Cấu trúc của luận án ..............................................................................................6 NỘI DUNG .....................................................................................................................8 Chương 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA VIỆC RÈN LUYỆN KỸ NĂNG THIẾT KẾ VÀ SỬ DỤNG TÌNH HUỐNG DẠY HỌC TÍCH HỢP TRONG MÔN TOÁN CHO SINH VIÊN NGÀNH GIÁO DỤC TIỂU HỌC.........................8 1.1. Tích hợp và dạy học tích hợp .............................................................................8 1.1.1. Một số quan niệm về tích hợp và dạy học tích hợp ........................................8 1.1.2. Vai trò của dạy học tích hợp đối với sự đổi mới giáo dục hiện nay .............10 1.1.3. Các mô hình dạy học tích hợp ......................................................................12 1.1.4. Dạy học tích hợp đối với môn Toán ở tiểu học ............................................17 1.2. Tình huống dạy học...........................................................................................22 1.2.1. Tình huống ....................................................................................................22 1.2.2. Tình huống dạy học ......................................................................................22 1.3. Tình huống dạy học tích hợp trong môn Toán ở tiểu học .............................24 1.3.1. Tình huống dạy học tích hợp trong môn Toán ở tiểu học ............................24 1.3.2. Phân loại tình huống dạy học tích hợp trong môn Toán ở tiểu học..............25 1.4. Thiết kế và sử dụng tình huống dạy học tích hợp trong môn Toán ở tiểu học ....................................................................................................................................31 1.5. Kỹ năng thiết kế và sử dụng tình huống dạy học tích hợp trong môn Toán ở tiểu học ......................................................................................................................40 1.5.1. Các quan niệm về kỹ năng ............................................................................40 1.5.2. Khái niệm kỹ năng thiết kế và sử dụng tình huống dạy học tích hợp trong môn Toán ở tiểu học .......................................................................................................41 1.5.3. Các kỹ năng thiết kế và sử dụng tình huống dạy học tích hợp trong môn Toán ở tiểu học.................................................................................................................41 1.6. Một số vấn đề về rèn luyện kỹ năng thiết kế và sử dụng tình huống dạy học tích hợp trong môn Toán ở tiểu học cho sinh viên ngành Giáo dục tiểu học ở các trường sư phạm ........................................................................................................46
1.6.1. Một số đặc điểm về chương trình đào tạo giáo viên tiểu học ở các trường sư phạm........................................................................................................................46 1.6.2. Khái quát về nội dung dạy học toán trong chương trình đào tạo GV tiểu học ................................................................................................................................ 47 1.6.3. Rèn luyện kỹ năng thiết kế và sử dụng tình huống dạy học tích hợp trong môn Toán cho sinh viên ngành Giáo dục tiểu học các trường sư phạm .........................48 1.6.4. Một số học phần có nhiều cơ hội để rèn luyện kỹ năng thiết kế và sử dụng tình huống dạy học tích hợp trong môn Toán ở tiểu học cho sinh viên ngành Giáo dục tiểu học các trường sư phạm ............................................................................49 1.7. Khảo sát thực trạng việc rèn luyện kỹ năng thiết kế và sử dụng tình huống dạy học tích hợp trong môn Toán cho sinh viên ngành Giáo dục tiểu học tại các trường sư phạm ........................................................................................................50 1.7.1. Mục đích khảo sát .........................................................................................50 1.7.2. Đối tượng, địa bàn khảo sát ..........................................................................51 1.7.3. Phương pháp khảo sát ...................................................................................51 1.7.4. Kết quả khảo sát............................................................................................51 1.7.5. Đánh giá chung về thực trạng .......................................................................61 Kết luận chương 1........................................................................................................65 Chương 2: MỘT SỐ BIỆN PHÁP RÈN LUYỆN KỸ NĂNG THIẾT KẾ VÀ SỬ DỤNG TÌNH HUỐNG DẠY HỌC TÍCH HỢP TRONG MÔN TOÁN CHO SINH VIÊN NGÀNH GIÁO DỤC TIỂU HỌC ...................................................................66 2.1. Định hướng xây dựng và thực hiện biện pháp ...............................................66 2.2. Một số biện pháp sư phạm nhằm rèn luyện kỹ năng thiết kế và sử dụng tình huống dạy học tích hợp trong môn toán cho sinh viên ngành Giáo dục Tiểu học tại các trường sư phạm ............................................................................................68 2.2.1. Biện pháp 1: Tổ chức cho sinh viên phân tích chương trình và sách giáo khoa môn Toán ở tiểu học theo định hướng tích hợp ......................................................68 2.2.2. Biện pháp 2: Tạo cơ hội cho sinh viên nghiên cứu, thảo luận, tìm kiếm và xây dựng các tình huống tương thích với các khả năng tích hợp của các bài học trong môn Toán ở tiểu học ...............................................................................................82 2.2.3. Biện pháp 3: Tổ chức cho sinh viên các hoạt động thực hành, trải nghiệm dạy học tích hợp trong dạy học Toán ở trường tiểu học ...............................................98 2.2.4. Biện pháp 4: Hướng dẫn sinh viên nghiên cứu quá trình học tập môn Toán theo quan điểm tích hợp của học sinh tiểu học thông qua “nghiên cứu trường hợp” ..............................................................................................................................107 2.2.5. Biện pháp 5: Cài đặt các tình huống sư phạm điển hình tạo cơ hội cho sinh viên thực hành, luyện tập xử lý tình huống sư phạm nảy sinh trong quá trình tổ chức dạy học tích hợp ....................................................................................................119 Kết luận chương 2......................................................................................................127 Chương 3: THỰC NGHIỆM SƯ PHẠM ................................................................128 3.1. Mục đích thực nghiệm ....................................................................................128
3.2. Nội dung thực nghiệm.....................................................................................128 3.2.1. Tổ chức dạy học chuyên đề: “Thiết kế và sử dụng tình huống dạy học tích hợp trong môn Toán ở tiểu học”, qua đó đánh giá tinh thần, thái độ và hiệu quả làm việc của sinh viên ..................................................................................................128 3.2.2. Thực nghiệm việc vận dụng sản phẩm đã thiết kế được vào giảng dạy ở trường tiểu học ..................................................................................................................129 3.3. Tổ chức thực nghiệm ......................................................................................129 3.4. Đánh giá kết quả thực nghiệm .......................................................................130 3.4.1. Cách xử lý và đánh giá kết quả thực nghiệm..............................................130 3.4.2. Kết quả thực nghiệm ...................................................................................132 Kết luận chương 3......................................................................................................144 KẾT LUẬN ................................................................................................................145 NHỮNG CÔNG TRÌNH ĐÃ CÔNG BỐ CỦA TÁC GIẢ CÓ LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI LUẬN ÁN ....................................................................................................146 TÀI LIỆU THAM KHẢO.........................................................................................147 PHỤ LỤC
DANH MỤC CÁC HÌNH VẼ, SƠ ĐỒ Hình 1.1. Hình minh họa tính chất cơ bản của tích hợp ..................................................9 Hình 1.2. Hình minh họa ví dụ 1.1 ................................................................................26 Hình 1.3. Hình minh họa ví dụ 1.3 ................................................................................28 Hình 1.7. Biểu đồ thể hiện thực trạng KN thiết kế và sử dụng TH DHTH trong môn Toán ở tiểu học của SV .................................................................................................55 Hình 2.1. Hình minh họa ví dụ 2.7 ................................................................................85 Hình 2.2. Hình minh họa ví dụ 2.8 ................................................................................87 Hình 2.3. Hình minh họa ví dụ 2.11 ..............................................................................90 Hình 2.4. Hình minh họa ví dụ 2.16 ..............................................................................95 Hình 3.1. Biểu đồ tần suất biểu diễn phân loại kết quả điểm kiểm tra của nhóm thực nghiệm và nhóm đối chứng .........................................................................................134 Hình 3.2. Đường lũy tích biểu diễn kết quả bài kiểm tra nhận thức của nhóm thực nghiệm và nhóm đối chứng .........................................................................................135 Hình 3.3. Biểu đồ tần suất biểu diễn phân loại kết quả điểm soạn giáo án và tập giảng của nhóm thực nghiệm và nhóm đối chứng ................................................................138 Hình 3.4. Đường lũy tích biểu diễn kết quả soạn giáo án và tập giảng của nhóm thực nghiệm và nhóm đối chứng .........................................................................................138 Hình 3.5. Biểu đồ tần suất biểu diễn phân loại kết quả điểm dạy học ở trường tiểu học của nhóm thực nghiệm và nhóm đối chứng ................................................................141 Hình 3.6. Đường lũy tích biểu diễn kết quả điểm dạy học ở trường tiểu học nhóm thực nghiệm và nhóm đối chứng .........................................................................................142 Sơ đồ 1.1. Sơ đồ logic của luận án ..................................................................................7 Sơ đồ 2.1. Sơ đồ tác động của các biện pháp sư phạm .................................................67
DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng 1.1. Phiếu lên thực đơn cho gia đình trong 1 ngày ..............................................29 Bảng 1.2. Bảng giá các loại thực phẩm .........................................................................29 Bảng 1.3. Bảng biểu hiện KN thiết kế và sử dụng TH DHTH trong môn Toán ở tiểu học của SV .....................................................................................................................44 Bảng 1.4. Ý kiến của GgV và SV về vai trò của KN thiết kế và sử dụng TH DHTH trong môn Toán ở tiểu học đối với SV ngành Giáo dục tiểu học ..................................52 Bảng 1.5. Ý kiến của GgV về các KN thành phần của KN thiết kế và sử dụng TH DHTH trong môn Toán ở tiểu học ................................................................................53 Bảng 1.6. Thực trạng KN thiết kế và sử dụng TH DHTH trong môn Toán ở tiểu học.55 Bảng 1.7. Ý kiến của GgV về mức độ cần thiết của công tác rèn luyện KN thiết kế và sử dụng TH DHTH trong môn Toán ở tiểu học ............................................................56 Bảng 1.8. Ý kiến của SV về mức độ cần thiết của công tác rèn luyện KN thiết kế và sử dụng TH DHTH trong môn Toán ở tiểu học .................................................................57 Bảng 1.9. Mức độ thực hiện các hoạt động rèn luyện KN thiết kế và sử dụng TH DHTH trong môn Toán ở tiểu học của SV tại các trường sư phạm ..............................58 Bảng 1.10. Mức độ thực hiện các hoạt động rèn luyện của GgV cho SV KN thiết kế và sử dụng TH DHTH trong môn Toán ở tiểu học ............................................................59 Bảng 2.1. Các cấp độ của nhận thức theo nguyên tắc phân loại của Bloom .................79 Bảng 2.2. Các cấp độ của KN theo nguyên tắc phân loại của Bloom ...........................79 Bảng 2.3. Các cấp độ của thái độ theo nguyên tắc phân loại của Bloom......................79 Bảng 3.1. Bảng kết quả điểm bài kiểm tra nhận thức của SV .....................................133 Bảng 3.2. Bảng phân loại kết quả điểm kiểm tra của nhóm thực nghiệm và nhóm đối chứng ...........................................................................................................................134 Bảng 3.3. Bảng % số SV đạt điểm xi trở xuống của lớp thực nghiệm và lớp đối chứng (Kết quả bài kiểm tra nhận thức) .................................................................................134 Bảng 3.4. Bảng tiêu chí đánh giá soạn giáo án và tập giảng của SV ..........................136 Bảng 3.5. Bảng kết quả điểm soạn giáo án và tập giảng của SV ................................137 Bảng 3.6. Bảng phân loại kết quả điểm soạn giáo án và tập giảng của SV ................137 Bảng 3.7. Bảng % số SV đạt điểm xi trở xuống của lớp thực nghiệm và lớp đối chứng (Kết quả soạn giáo án và tập giảng) ............................................................................138 Bảng 3.8. Bảng tiêu chí đánh giá kết quả dạy học ở trường tiểu học của SV .............139 Bảng 3.9. Bảng kết quả điểm dạy học ở trường tiểu học của SV................................140 Bảng 3.10. Bảng phân loại kết quả điểm dạy học ở trưởng tiểu học của nhóm thực nghiệm và nhóm đối chứng .........................................................................................141 Bảng 3.11. Bảng % số SV đạt điểm xi trở xuống của lớp thực nghiệm và lớp đối chứng (Kết quả điểm dạy học ở trường tiểu học) ...................................................................142
1 MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài 1.1. Dạy học tích hợp là một quan điểm dạy học phù hợp với xu hướng đổi mới của giáo dục ở nước ta hiện nay Sự phát triển của nền kinh tế thị trường cùng với quá trình toàn cầu hóa đang diễn ra mạnh mẽ đã đặt ra những yêu cầu mới cho nền giáo dục và đào tạo của nhiều quốc gia trên thế giới. Điều này đòi hỏi ngành giáo dục và đào tạo cần phải thay đổi một cách căn bản và toàn diện từ mục tiêu, nội dung, phương pháp và hình thức tổ chức dạy học nhằm hình thành và phát triển cho người học hệ thống NL cần thiết để có thể tham gia hiệu quả vào thị trường lao động trong nước và quốc tế. Theo đó, việc dạy học không chỉ cung cấp các KT riêng rẽ trong từng môn học, từng lĩnh vực mà quan trọng hơn là đào tạo cho người học khả năng giải quyết một cách có hiệu quả những vấn đề trong cuộc sống, đặc biệt là những vấn đề phức hợp đòi hỏi những KT, KN tổng hợp của nhiều môn học, nhiều lĩnh vực. Một trong những giải pháp để đổi mới giáo dục theo định hướng phát triển NL cho HS đó là dạy học theo quan điểm tích hợp. Theo Đinh Quang Báo: “Khi xây dựng CT giáo dục phổ thông, xu hướng chung của các nước trên thế giới hiện nay là tăng cường tích hợp, đặc biệt là ở cấp tiểu học và trung học cơ sở. Một nghiên cứu mới đây của Viện Khoa học Giáo dục Việt Nam về CT giáo dục phổ thông 20 nước cho thấy 100% các nước đều xây dựng CT theo hướng tích hợp” (Dẫn theo [75]). Qua đó, có thể thấy DHTH có vai trò quan trọng trong việc thực hiện giáo dục HS theo định hướng phát triển NL. Đề cập đến vấn đề này, Xavier Roegiers nhận xét [63], nếu nhà trường chỉ quan tâm dạy học HS các khái niệm một cách rời rạc, thì nguy cơ sẽ hình thành ở HS các “suy luận khép kín”, sẽ hình thành những con người “mù chức năng”, nghĩa là những người đã lĩnh hội KT nhưng không có khả năng sử dụng các KT đó hàng ngày. Theo quan điểm tích hợp, GV không chỉ hướng đến mục tiêu truyền thụ cho HS các khái niệm một cách rời rạc mà còn giúp HS nhận thấy được sự liên kết và tổng hợp các tri thức ở các lĩnh vực khác nhau một cách có hệ thống; giúp HS nhận thấy được ý nghĩa của các tri thức khoa học, nâng cao khả năng vận dụng các tri thức đó vào thực tiễn; từ đó góp phần hình thành và phát triển NL cho HS. 1.2. Ở nước ta, quá trình thực hiện dạy học tích hợp nói chung và dạy học tích hợp trong môn Toán ở tiểu học nói riêng còn gặp những khó khăn nhất định Ở nước ta, việc tổ chức DHTH nói chung và DHTH trong môn Toán nói riêng trong những năm gần đây đã chú trọng triển khai và đạt một số kết quả đáng ghi nhận. Trong CT và SGK môn Toán hiện hành có nhiều nội dung thể hiện quan điểm tích hợp. Quan
2 điểm này được nhấn mạnh và thể hiện rõ hơn trong CT giáo dục phổ thông môn Toán năm 2018, giúp cho việc dạy học môn Toán nói chung và dạy học môn Toán ở tiểu học nói riêng có nhiều cơ hội để tích hợp. Tuy vậy, thực tế dạy học cho thấy không nhiều GV khai thác hết các khả năng tích hợp, chưa cụ thể hóa các khả năng này để tổ chức DHTH trong môn Toán ở tiểu học. Hay nói cách khác là GV còn thiếu ý tưởng trong việc thiết kế các TH DHTH và chưa biết sử dụng các TH DHTH để tổ chức DHTH một cách hiệu quả. Nguyên nhân của thực trạng là do khi còn học ở trường sư phạm, SV ngành Giáo dục tiểu học chưa được trang bị đầy đủ những KT và KN DHTH cần thiết, khiến cho hành trang vào nghề của họ bị thiếu hụt khi ra trường (Xem [51]). 1.3. Việc trang bị kỹ năng thiết kế và sử dụng tình huống dạy học tích hợp trong môn Toán ở tiểu học cho sinh viên ngành Giáo dục tiểu học là việc làm cần thiết Những phân tích ở trên cho thấy: Để tổ chức DHTH một cách có hiệu quả, GV cần phải được trang bị những KT và KN DHTH từ lúc đang còn học tập ở trường sư phạm. Vấn đề đặt ra là: Cần phải trang bị cho họ những KT và KN DHTH nào? Theo quan điểm của dạy học tích cực, học tập là quá trình HS tương tác với môi trường để thích nghi khi gặp chướng ngại, khó khăn. Và để tạo ra môi trường học tập, GV phải cần đến các TH dạy học. Theo đó, để tổ chức DHTH trong môn Toán ở tiểu học, GV cần phải thiết kế các TH DHTH và sử dụng các TH đó để tổ chức dạy học. Từ đó cho thấy, KN thiết kế và sử dụng TH DHTH trong môn Toán ở tiểu học là một trong những KN quan trọng đảm bảo cho GV có thể thực hiện DHTH trong môn Toán ở tiểu học một cách có hiệu quả. Trong những năm gần đây, các trường sư phạm ở nước ta đã quan tâm đến việc trang bị cho SV nói chung và SV ngành Giáo dục tiểu học nói riêng những KT và KN cơ bản về DHTH. Tuy nhiên, những vấn đề cụ thể hơn lại chưa được quan tâm đúng mức, chẳng hạn như: Tìm các TH DHTH ở đâu? Cần làm gì để thiết kế được TH DHTH trong môn Toán ở tiểu học? Sử dụng các TH đó như thế nào để tổ chức dạy học một cách hiệu quả?... Điều này khiến cho KN thiết kế và sử dụng TH DHTH trong môn Toán ở tiểu học của đa số SV đều ở mức độ yếu và không đáp ứng được yêu cầu của DHTH sau khi tốt nghiệp. Thực trạng đó đặt ra cho các trường sư phạm vấn đề là: Cần phân tích làm rõ nguyên nhân, từ đó đề xuất các giải pháp nhằm nâng cao hiệu quả của việc rèn luyện KN thiết kế và sử dụng TH DHTH trong môn Toán ở tiểu học cho SV ngành Giáo dục tiểu học. 1.4. Việc rèn luyện kỹ năng thiết kế và sử dụng tình huống dạy học tích hợp trong môn Toán ở tiểu học cho sinh viên ngành giáo dục tiểu học vẫn còn nhiều khía cạnh chưa được quan tâm nghiên cứu
3 Trong những năm qua, đã có nhiều công trình nghiên cứu về DHTH và vấn đề chuẩn bị cho SV sư phạm những KT và KN cần thiết nhằm đáp ứng yêu cầu DHTH, chẳng hạn như: Dạy học tích hợp – Phương thức phát triển năng lực học sinh của tác giả Đinh Quang Báo và Hà Thị Lan Hương [4]; Dạy học tích hợp - Phát triển năng lực học sinh của tác giả Đỗ Hương Trà [61]; Một số định hướng giảng dạy kiến thức môn Toán ở trường trung học phổ thông theo quan điểm tích hợp của tác giả Phạm Sỹ Nam [42]; Xây dựng chủ đề tích hợp trong dạy học môn Toán ở trường Trung học phổ thông của tác giả Nguyễn Thế Sơn [50]; Dạy học hình học ở các lớp cuối cấp Trung học cơ sở theo định hướng tăng cường khai thác mối quan hệ trong nội bộ môn Toán, với các môn học khác và thực tiễn của tác giả Đào Tam và Phạm Văn Hiệu [53]; Một số ý tưởng tích hợp trong dạy học Toán ở tiểu học của tác giả Dương Minh Thành và Trương Thị Thúy Ngân [58]; Chuẩn bị cho giáo viên về kiến thức và kĩ năng thực hành đáp ứng nhu cầu dạy học toán trung học cơ sở theo quan điểm tích hợp của tác giả Đào Tam, Trần Việt Cường và Phạm Văn Hiệu [54]; Đào tạo năng lực tổ chức dạy học tích hợp bộ môn Khoa học cho sinh viên sư phạm đáp ứng yêu cầu giáo dục phổ thông mới của tác giả Hà Thị Lan Hương [33]; Xây dựng khung năng lực dạy học tích hợp cho sinh viên sư phạm Hóa học của tác giả Đặng Thị Thuận An và Trần Trung Ninh [1]; Một số biện pháp phát triển năng lực dạy học tích hợp cho sinh viên cao đẳng sư phạm sinh hóa Trường Cao đẳng Sư phạm Lào Cai qua học phần Phương pháp dạy học hóa học 2 của tác giả Nguyễn Thị Chuyển;… Tuy vậy, cho đến nay vẫn chưa có một công trình nào nghiên cứu về vấn đề rèn luyện KN thiết kế và sử dụng TH DHTH trong môn Toán ở tiểu học cho SV ngành Giáo dục tiểu học. Từ những lý do trên, chúng tôi lựa chọn “Rèn luyện kỹ năng thiết kế và sử dụng tình huống dạy học tích hợp trong môn Toán cho sinh viên ngành Giáo dục tiểu học” làm đề tài nghiên cứu. 2. Mục đích nghiên cứu - Nghiên cứu cơ sở lý luận và thực tiễn của việc rèn luyện KN thiết kế và sử dụng TH DHTH trong môn Toán ở tiểu học cho SV ngành Giáo dục tiểu học các trường sư phạm. - Đề xuất một số biện pháp sư phạm nhằm rèn luyện KN thiết kế và sử dụng TH DHTH trong môn Toán ở tiểu học cho SV ngành Giáo dục tiểu học các trường sư phạm, góp phần nâng cao chất lượng đào tạo ngành Giáo dục tiểu học ở các trường sư phạm nhằm đáp ứng yêu cầu đổi mới giáo dục phổ thông. 3. Khách thể, đối tượng nghiên cứu và phạm vi nghiên cứu 3.1. Khách thể nghiên cứu Quá trình đào tạo GV tiểu học ở các trường sư phạm. 3.2. Đối tượng nghiên cứu
4 Biện pháp rèn luyện KN thiết kế và sử dụng TH DHTH trong môn Toán ở tiểu học cho SV ngành Giáo dục tiểu học các trường sư phạm. 3.3. Phạm vi nghiên cứu Việc rèn luyện được tổ chức thông qua các học phần môn Toán, học phần rèn luyện nghiệp vụ sư phạm và học phần thực tập sư phạm. 4. Giả thuyết khoa học Nếu xác định rõ những KN thành phần của KN thiết kế và sử dụng TH DHTH trong môn Toán ở tiểu học và đề xuất, thực hiện các biện pháp luyện tập những KN thành phần đó thì sẽ nâng cao chất lượng rèn luyện KN thiết kế và sử dụng TH DHTH trong môn Toán ở tiểu học cho SV ngành giáo dục Tiểu học các trường sư phạm. 5. Nhiệm vụ nghiên cứu 5.1. Nghiên cứu cơ sở lý luận của việc rèn luyện KN thiết kế và sử dụng TH DHTH trong môn Toán ở tiểu học cho SV ngành Giáo dục tiểu học các trường sư phạm. 5.2. Khảo sát và đánh giá thực trạng nhận thức của SV và GgV về KN thiết kế và sử dụng TH DHTH trong môn Toán ở tiểu học, thực trạng KN thiết kế và sử dụng TH DHTH trong môn Toán ở tiểu học và thực trạng rèn luyện KN thiết kế và sử dụng TH DHTH trong môn Toán ở tiểu học cho SV. 5.3. Đề xuất các biện pháp sư phạm nhằm rèn luyện KN thiết kế và sử dụng TH DHTH trong môn Toán ở tiểu học cho SV ngành Giáo dục tiểu học các trường sư phạm. 5.4. Tiến hành thực nghiệm sư phạm để kiểm chứng tính hiệu quả và khả thi của các biện pháp được đề xuất. 6. Phương pháp nghiên cứu 6.1. Nhóm phương pháp nghiên cứu lý luận Hệ thống hóa, phân tích, tổng hợp, khái quát hóa các nguồn tư liệu để xây dựng cơ sở lý luận cho đề tài nghiên cứu. 6.2. Nhóm phương pháp nghiên cứu thực tiễn Khảo sát thực trạng nhận thức của SV và GgV về KN thiết kế và sử dụng TH DHTH trong môn Toán ở tiểu học, thực trạng KN thiết kế và sử dụng TH DHTH trong môn Toán ở tiểu học của SV và thực trạng rèn luyện KN thiết kế và sử dụng TH DHTH trong môn Toán ở tiểu học cho SV. - Quan sát sư phạm: Sử dụng trong quá trình dự giờ nhằm mục đích quan sát các hoạt động của GgV và SV về việc rèn luyện KN thiết kế và sử dụng TH DHTH trong môn Toán ở tiểu học cho SV trong quá trình dạy học. - Điều tra: Sử dụng phiếu hỏi, phỏng vấn nhằm đánh giá thực trạng rèn luyện KN thiết kế và sử dụng TH DHTH trong môn Toán ở tiểu học cho SV ở trường sư phạm.
5 - Tổng kết kinh nghiệm: Nghiên cứu, phân tích, phát hiện, tổng kết những kinh nghiệm của các GgV dạy Toán ở trường sư phạm và cán bộ GV ở trường tiểu học. - Hỏi ý kiến chuyên gia: Xin ý kiến của các chuyên gia về các vấn đề thuộc phạm vi nghiên cứu của đề tài. - Thực nghiệm sư phạm: Thể hiện việc vận dụng các biện pháp rèn luyện KN thiết kế và sử dụng TH DHTH trong môn Toán ở tiểu học nhằm kiểm nghiệm tính khả thi và hiệu quả của biện pháp đã đề xuất. 6.3. Phương pháp xử lý thông tin Với những thông tin, số liệu thu thập được qua khảo sát thực trạng và thực nghiệm sư phạm chúng tôi sử dụng hai phương pháp xử lý như sau: - Với những thông tin định lượng: Chúng tôi sử dụng thống kê toán học trong khoa học giáo dục và các phần mềm cần thiết để xử lý số liệu. - Với những thông tin định tính: Chúng tôi phân tích logic nhằm mô tả, giải thích nhằm làm rõ hơn các kết quả của luận án. 7. Những đóng góp mới của đề tài 7.1. Về mặt lý luận - Qua phân tích khái niệm tích hợp, đặc điểm của DHTH, luận án đưa ra khái niệm, đặc điểm và các dạng TH DHTH trong môn Toán ở tiểu học. - Qua phân tích quy trình thiết kế và sử dụng TH DHTH trong môn Toán ở tiểu học, luận án đưa ra khái niệm và cấu trúc của KN thiết kế và sử dụng TH DHTH trong môn Toán ở tiểu học của SV ngành Giáo dục tiểu học. - Góp phần làm rõ thực trạng của rèn luyện KN thiết kế và sử dụng TH DHTH trong môn Toán ở tiểu học cho SV ngành Giáo dục tiểu học. - Đề xuất được năm biện pháp sư phạm nhằm rèn luyện KN thiết kế và sử dụng TH DHTH trong môn Toán ở tiểu học của SV ngành Giáo dục tiểu học có tính khoa học và khả thi. 7.2. Về mặt thực tiễn - Đưa ra các hướng dẫn sư phạm cụ thể cho việc rèn luyện KN thiết kế và sử dụng TH DHTH trong môn Toán ở tiểu học của SV ngành Giáo dục tiểu học. - Cung cấp tài liệu tham khảo cho GgV, góp phần nâng cao hiệu quả việc rèn luyện KN thiết kế và sử dụng TH DHTH trong môn Toán ở tiểu học của SV ngành Giáo dục tiểu học. 8. Những luận điểm đưa ra bảo vệ - Cách quan niệm về TH DHTH trong môn Toán ở tiểu học, về KN thiết kế và sử dụng TH DHTH trong môn Toán ở tiểu học của SV ngành Giáo dục tiểu học đưa ra
6 trong luận án của chúng tôi là một cách quan niệm có ý nghĩa cả về mặt lý luận và thực tiễn. - Việc xác định các biện pháp sư phạm nhằm rèn luyện KN thiết kế và sử dụng TH DHTH trong môn Toán ở tiểu học cho SV ngành Giáo dục tiểu học các trường sư phạm là có cơ sở khoa học. - Các biện pháp sư phạm rèn luyện KN thiết kế và sử dụng TH DHTH trong môn Toán ở tiểu học cho SV ngành Giáo dục tiểu học các trường sư phạm là khả thi và hiệu quả. 9. Cấu trúc của luận án Ngoài phần mở đầu, kết luận, tài liệu tham khảo và phụ lục, luận án có 3 chương: Chương 1. Cơ sở lý luận và thực tiễn của việc rèn luyện kỹ năng thiết kế và sử dụng tình huống dạy học tích hợp trong môn Toán ở tiểu học cho sinh viên ngành Giáo dục tiểu học các trường sư phạm Chương 2. Một số biện pháp rèn luyện kỹ năng thiết kế và sử dụng tình huống dạy học tích hợp trong môn Toán ở tiểu học cho sinh viên ngành Giáo dục tiểu học các trường sư phạm Chương 3. Thực nghiệm sư phạm
NC LÝ LUẬN NC THỰC TIỄN KN THIẾT KẾ VÀ SỬ DỤNG RÈN LUYỆN KN Xác định mục tiêu bài học THIẾT KẾ DHTH CT CT GgV, VÀ SỬ DỤNG TH KN trong và đào SV Khai thác khả năng tích hợp theo Tích và và môn SGK tạo và nội dung bài học hợp và TH rèn Các hoạt động cần Toán ở toán GV GV DHTH dạy luyện Lựa chọn khả năng tích hợp và xây thiết để rèn luyện KN tiểu tiểu tiểu tiểu học học KN dựng TH tương thích với khả năng cho SV học học học được lựa chọn Một số học phần có TH DHTH TRONG THIẾT KẾ VÀ SỬ DỤNG TH Thử nghiệm TH trong thực tiễn DH nhiều cơ hội để tổ chức rèn luyện KN MÔN TOÁN Ở TIỂU DHTH TRONG MÔN TOÁN Tổ chức DHTH thông qua TH cho SV HỌC Ở TIỂU HỌC PHÂN LOẠI TH QUY TRÌNH THIẾT KẾ BIỆN PHÁP SƯ PHẠM VÀ SỬ DỤNG 7 Hình thành và rèn luyện cho sinh viên thói quen, ý thức Tích Tích hợp Khai Lựa chọn Điều phân tích chương trình và sách giáo khoa môn Toán ở hợp nội liên môn thác khả năng Thử chỉnh tiểu học theo định hướng tích hợp bộ môn - Kết nối Xác khả tích hợp nghiệm và năng Tạo cơ hội cho sinh viên nghiên cứu, thảo luận, tìm Toán giữa môn định và xây TH vận kiếm và xây dựng các tình huống tương thích với các mục tích dựng TH trong dụng - Kết nối Toán và khả năng tích hợp của các bài học trong môn Toán ở tiêu hợp tương thực TH giữa các môn học theo tiểu học Sơ đồ 1.1. Sơ đồ logic của luận án bài học; khác bài thích với tiễn để tổ học nội khả năng dạy chức Cụ thể hóa nội dung và thời lượng hoạt động thực hành, - Kết nối - Kết nối dung trải nghiệm thực tiễn quá trình tổ chức dạy học tích hợp giữa các môn Toán được lựa học dạy bài chọn trong môn Toán ở trường tiểu học học mạch KT và thực học tiễn Hướng dẫn sinh viên nghiên cứu quá trình học tập môn Toán theo quan điểm tích hợp của học sinh tiểu học thông qua “nghiên cứu trường hợp” THỰC NGHIỆM KẾT LUẬN Cài đặt các tình huống sư phạm điển hình tạo cơ hội SƯ PHẠM cho sinh viên thực hành, luyện tập xử lý tình huống sư phạm nảy sinh trong quá trình tổ chức dạy học tích hợp
8 NỘI DUNG Chương 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA VIỆC RÈN LUYỆN KỸ NĂNG THIẾT KẾ VÀ SỬ DỤNG TÌNH HUỐNG DẠY HỌC TÍCH HỢP TRONG MÔN TOÁN CHO SINH VIÊN NGÀNH GIÁO DỤC TIỂU HỌC 1.1. Tích hợp và dạy học tích hợp 1.1.1. Một số quan niệm về tích hợp và dạy học tích hợp 1.1.1.1. Một số quan niệm về tích hợp Trong tiếng Anh, tích hợp được viết là integration – có nguồn gốc từ tiếng Latinh “Intergration” với nghĩa là xác lập lại cái chung, cái toàn thể, cái thống nhất trên cơ sở những bộ phận riêng lẻ. Theo từ điển Anh – Việt, intergration có nghĩa là sự hợp lại thành một hệ thống thống nhất [46]. Theo từ điển Bách khoa Khoa học Giáo dục của Cộng hòa Liên bang Đức (Enzyklopadie Erziehungswissienscheft, Bd.2, Stuttgart 1984), intergration được hiểu theo hai khía cạnh: - Một là, quá trình xác lập lại cái chung, cái toàn thể, cái thống nhất từ những cái riêng lẻ. - Hai là, trạng thái mà trong đó có cái chung, cái toàn thể được tạo ra từ những cái riêng lẻ. Theo từ điển Tiếng Việt: “Tích hợp là sự kết hợp những hoạt động, CT hoặc các thành phần khác nhau thành một khối chức năng” [9]. Theo từ điển Giáo dục học: “Tích hợp được hiểu là hành động liên kết các đối tượng nghiên cứu, giảng dạy, học tập của cùng một lĩnh vực hoặc một vài lĩnh vực khác nhau trong cùng một kế hoạch” [22]. Theo Đỗ Hương Trà: “Tích hợp là sự hợp nhất hay nhất thể hóa các bộ phận khác nhau để đưa tới một đối tượng mới như là một thể thống nhất dựa trên những nét bản chất của các thành phần đối tượng chứ không phải là phép cộng giản đơn những thuộc tính của các thành phần ấy” [61]. Theo Dương Tiến Sỹ: “Tích hợp là sự kết hợp một cách hữu cơ, có hệ thống các khái niệm thuộc các môn học khác nhau thành một nội dung thống nhất, dựa trên cơ sở các mối quan hệ về lý luận và thực tiễn được đề cập trong môn học đó” [52]. Như vậy, tích hợp có hai tính chất cơ bản, liên hệ mật thiết với nhau và quy định lẫn nhau, đó là tính liên kết và tính toàn vẹn. Tính liên kết thể hiện qua mối liên hệ giữa sự vật với các sự vật khác trong thế giới khách quan. Tính toàn vẹn dựa trên sự thống nhất nội tại giữa các thành phần liên kết chứ không phải sự sắp đặt các thành phần bên cạnh nhau.
9 1.1. Hình minh họa tính chất cơ bản của tích hợp 1.1.1.2. Một số quan niệm về dạy học tích hợp Trên thế giới, khái niệm DHTH được nghiên cứu từ thế kỷ XVIII. Nhiều nhà nghiên cứu đã đề cập đến DHTH dưới nhiều góc độ khác nhau nhưng cơ bản đều có những nhận định chung về khái niệm, vai trò và ý nghĩa của DHTH. Cụ thể: Theo Lucian Ciolan, DHTH là hành động tạo ra mối liên hệ giữa các lĩnh vực khác nhau để xây dựng một tổng thể hài hòa, ở cấp độ cao hơn, hội nhập cấp cao hơn, sự tích hợp dẫn đến một kết quả vượt quá sự tổng hợp của các bộ phận [68]. Ở cấp độ nghiên cứu xây dựng và phát triển CT, Susan M. Drake định nghĩa một CT DHTH hiểu theo nghĩa đơn giản nhất là sự kết nối: Kết nối giữa các môn học, kết nối các nội dung dạy học với thực tiễn hay kết nối các nội dung dạy học dựa trên những KN và KT [73]. Với mục đích xây dựng CT giáo dục nhằm phát triển NL cho HS, Xavier Roegiers định nghĩa DHTH là hành động liên kết một cách hữu cơ, có hệ thống các đối tượng nghiên cứu, học tập của một vài lĩnh vực môn học khác nhau thành nội dung thống nhất, dựa trên cơ sở các mối liên hệ về lý luận và thực tiễn được đề cập trong các môn học đó nhằm hình thành ở HS các NL cần thiết [63]. Ở Việt Nam, khái niệm DHTH hầu hết được tiếp cận theo hướng xác định cách thức tổ chức dạy học để hình thành những phẩm chất và NL cần thiết cho HS. Cụ thể: Theo Nguyễn Hữu Châu, DHTH là tổ chức, hướng dẫn để HS biết huy động tổng hợp KT, KN thuộc nhiều lĩnh vực khác nhau nhằm giải quyết các nhiệm vụ học tập; thông qua đó hình thành những KT, KN mới; phát triển được những NL cần thiết, nhất là NL GQVĐ trong học tập và trong thực tiễn cuộc sống [12]. Theo Hà Thị Lan Hương, DHTH là một quan niệm dạy học nhằm hình thành ở HS
10 những NL để giúp họ giải quyết hiệu quả các TH thực tiễn dựa trên sự huy động nội dung, KT, KN thuộc nhiều lĩnh vực khác nhau. Điều đó đảm bảo để mỗi HS biết cách vận dụng KT học được trong nhà trường vào những hoàn cảnh mới lạ, TH bất ngờ, qua đó trở thành một người công dân có trách nhiệm, một người lao động có NL [34]. Theo Đỗ Hương Trà: “DHTH là một quan điểm sư phạm, ở đó người học cần huy động (mọi) nguồn lực để giải quyết một TH phức hợp – có vấn đề nhằm phát triển các NL và phẩm chất cá nhân” [61]. Theo Đinh Quang Báo: “DHTH là định hướng dạy học trong đó GV tổ chức, hướng dẫn để HS biết huy động tổng hợp KT, KN thuộc nhiều lĩnh vực khác nhau nhằm giải quyết các nhiệm vụ học tập; thông qua đó hình thành những KT, KN mới; phát triển được những NL cần thiết, nhất là NL giải quyết vấn đề trong học tập và trong thực tiễn cuộc sống” [3]. Trong những quan điểm nêu trên về DHTH đều có nêu một đặc điểm “là sự huy động tổng hợp KT, KN thuộc nhiều lĩnh vực khác nhau để giải quyết các nhiệm vụ học tập”. Có thể nói, đây là đặc trưng thể hiện của tính tích hợp trong dạy học. Bởi lẽ, thông qua quá trình huy động tổng hợp nói trên, HS nhận thấy được mối liên hệ giữa các phân môn hay giữa các môn học khác nhau. Để làm cơ sở cho những khái niệm tiếp theo trong luận án, chúng tôi thống nhất sử dụng khái niệm DHTH của tác giả Đinh Quang Báo: “DHTH là định hướng dạy học trong đó GV tổ chức, hướng dẫn để HS biết huy động tổng hợp KT, KN thuộc nhiều lĩnh vực khác nhau nhằm giải quyết các nhiệm vụ học tập; thông qua đó hình thành những KT, KN mới; phát triển được những NL cần thiết, nhất là NL giải quyết vấn đề trong học tập và trong thực tiễn cuộc sống”. 1.1.2. Vai trò của dạy học tích hợp đối với sự đổi mới giáo dục hiện nay Ngày nay, để đáp ứng cho mục tiêu phát triển kinh tế - xã hội, nhiều nước trên thế giới như: Hàn Quốc, Singapore, Malaysia, Australia, Pháp, Anh, Mỹ, Canada,... đã xem và lựa chọn DHTH như một xu thế tất yếu để hình thành cho HS những NL cần thiết nhằm giải quyết các vấn đề trong cuộc sống, đặc biệt là những vấn đề phức hợp đòi hỏi những KT, KN của nhiều lĩnh vực [50]. Điều đó cho thấy DHTH có vai trò quan trọng đối với sự đổi mới giáo dục hiện nay. Cụ thể: [67], [69], [58], [44], [13] - DHTH phản ánh đúng bản chất về sự tồn tại của một sự vật, sự việc, hiện tượng trong thế giới khách quan Theo nguyên lý về mối liên hệ phổ biến trong triết học Marx-Lenin, không có bất cứ sự vật, hiện tượng hay quá trình nào tồn tại tuyệt đối biệt lập với các sự vật, hiện tượng hay quá trình khác. Đồng thời, cũng không có bất cứ sự vật, hiện tượng nào không
11 phải là một cấu trúc hệ thống, bao gồm những yếu tố cấu thành với những mối liên hệ bên trong của nó. Nghĩa là, bất cứ một tồn tại nào cũng là một hệ thống, hơn nữa là hệ thống mở, tồn tại trong mối liên hệ với hệ thống khác, tương tác và làm biến đổi lẫn nhau. Vì thế, trong nhận thức và xử lý các TH thực tiễn cần phải xem xét sự vật, hiện tượng trong mối quan hệ biện chứng qua lại giữa các bộ phận, giữa các yếu tố, giữa các mặt của chính sự vật, hiện tượng và trong sự tác động qua lại giữa sự vật, hiện tượng đó với các sự vật, hiện tượng khác. Chỉ trên cơ sở đó mới có thể nhận thức đúng về sự vật, hiện tượng và xử lý có hiệu quả các vấn đề của đời sống thực tiễn. Theo V.I.Lenin: “Muốn thực sự hiểu được sự vật, cần phải nhìn bao quát và nghiên cứu tất cả các mặt, tất cả các mối liên hệ và “quan hệ gián tiếp” của sự vật đó”. DHTH không chỉ cung cấp cho HS những tri thức về thế giới khách quan mà còn giúp họ nhận thức được mối liên hệ bên trong và mối liên hệ bên ngoài của chúng. Qua đó, HS nhận ra đúng bản chất của mỗi tri thức khoa học, nâng cao khả năng ứng dụng chúng để giải quyết các vấn đề thực tiễn. - DHTH có nhiều điều kiện để hình thành và phát triển NL người học Theo Đỗ Tiến Đạt [17]: “DHTH cũng là con đường ngắn nhất, hiệu quả nhất để hình thành và phát triển năng lực của HS, đặc biệt NL GQVĐ trong thực tiễn”. Để hình thành và phát triển NL cho HS, ngoài việc trang bị các KT và KN trong từng môn học, GV cần phải tạo cơ hội để HS có thể vận dụng chúng để GQVĐ trong thực tiễn. Trong DHTH, GV tạo ra nhiều TH có tính liên môn, gắn liền với thực tiễn, đòi hỏi các em cần phải huy động và vận dụng các KT, KN của nhiều môn học để giải quyết. Điều này tạo nhiều cơ hội để giúp HS hình thành và phát triển các NL cần thiết. - DHTH trang bị cho HS những KT, KN cần thiết ngoài môn học, giúp các em đối mặt với những thách thức trong cuộc sống Trong quá trình phát triển của khoa học và giáo dục, nhiều KT và KN chưa hoặc không cần thiết trở thành một môn học trong nhà trường, nhưng lại rất cần chuẩn bị cho HS để họ có thể đối mặt với những thách thức của cuộc sống. Để trang bị những KT, KN đó, GV cần phải tích hợp trong dạy học ở từng môn học khác nhau. - DHTH thiết lập mối quan hệ giữa các KT, KN và phương pháp của các môn học Khi đề cập đến vấn đề vì sao phải DHTH, Đinh Quang Báo cho rằng [75]: “Do mọi sự vật, hiện tượng trong tự nhiên và xã hội đều ít nhiều có mối liên hệ với nhau; nhiều sự vật, hiện tượng có những điểm tương đồng và cùng một nguồn cội… Để nhận biết và giải quyết các sự vật, hiện tượng ấy, cần huy động tổng hợp các KT và KN từ nhiều lĩnh vực khác nhau”. Do đó, việc dạy học cần tạo cơ hội để HS đối mặt với những vấn đề có tính liên môn đòi hỏi các em phải vận dụng tổng hợp các KT và KN của nhiều