Luận án Tiến sĩ Khoa học giáo dục: Vận dụng phương pháp dạy học môn Lịch sử ở trường Trung học phổ thông nhằm phát triển năng lực học sinh (Qua thực nghiệm chương trình lớp 10)

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:223

Thêm vào BST

Báo xấu

20
lượt xem 4
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Mục đích nghiên cứu của Luận án nhằm phát triển năng lực học sinh, luận án đề xuất các biện pháp sư phạm vận dụng hiệu quả phương pháp dạy học đó, nhằm góp phần vào việc đổi mới giáo dục và nâng cao chất lượng bộ môn. Mời các bạn cùng tham khảo!

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận án Tiến sĩ Khoa học giáo dục: Vận dụng phương pháp dạy học môn Lịch sử ở trường Trung học phổ thông nhằm phát triển năng lực học sinh (Qua thực nghiệm chương trình lớp 10)

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM HÀ NỘI LÊ THỊ THU VẬN DỤNG PHƯƠNG PHÁP DẠY HỌC MÔN LỊCH SỬ Ở TRƯỜNG TRUNG HỌC PHỔ THÔNG NHẰM PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC HỌC SINH (QUA THỰC NGHIỆM CHƯƠNG TRÌNH LỚP 10) LUẬN ÁN TIẾN SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC HÀ NỘI - 2021
BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM HÀ NỘI LÊ THỊ THU VẬN DỤNG PHƯƠNG PHÁP DẠY HỌC MÔN LỊCH SỬ Ở TRƯỜNG TRUNG HỌC PHỔ THÔNG NHẰM PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC HỌC SINH (QUA THỰC NGHIỆM CHƯƠNG TRÌNH LỚP 10) CHUYÊN NGÀNH: LL VÀ PPDH BỘ MÔN LỊCH SỬ MÃ SỐ: 9.14.01.11 LUẬN ÁN TIẾN SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC Người hướng dẫn khoa học: 1. PSG.TS Nguyễn Thị Thế Bình 2. TS. Nguyễn Thị Bích HÀ NỘI - 2021
i LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu, kết quả nghiên cứu trình bày trong Luận án là trung thực và chưa từng được công bố trong bất kì công trình nào khác. Hà Nội, tháng 3 năm 2021 Tác giả Luận án Lê Thị Thu
ii LỜI CẢM ƠN Nghiên cứu sinh xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc và chân thành nhất đến PGS.TS Nguyễn Thị Thế Bình và TS Nguyễn Thị Bích đã tận tình hướng dẫn, giúp đỡ và tạo điều kiện thuận lợi để tôi thực hiện Luận án này. Xin chân thành cảm ơn BGH Trường ĐHSP Hà Nội, các thầy giáo, cô giáo của các cơ sở giáo dục và đào tạo: Khoa Lịch sử (Trường ĐHSP Hà Nội), Trường THPT Nguyễn Khuyến (Nam Định), THPT Trần Phú (Hải Dương), THPT Nguyễn Bình (Quảng Ninh), THCS & THPT Nguyễn Tất Thành (Hà Nội) đã tạo điều kiện thuận lợi để tôi nghiên cứu và hoàn thành Luận án. Xin gửi lời tri ân tới gia đình, bạn bè và những người thân yêu đã luôn động viên, đồng hành và giúp đỡ tôi trong thời gian học tập và nghiên cứu. Xin cảm ơn những ý kiến đóng góp cho bản luận án của Qúy thầy cô, đồng nghiệp và bạn bè. Hà Nội, tháng 3 năm 2021 Tác giả Luận án Lê Thị Thu
iii DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT Chữ viết tắt Viết đầy đủ CNTT Công nghệ thông tin DHLS Dạy học lịch sử ĐDTQ Đồ dùng trực quan ĐHSP Đại học Sư phạm ĐC Đối chứng GV Giáo viên HS Học sinh HĐTN Hoạt động trải nghiệm KT, ĐG Kiểm tra, đánh giá LSDT Lịch sử dân tộc LSĐP Lịch sử địa phương NLTHLS Năng lực tìm hiểu lịch sử NLNT & TDLS Năng lực nhận thức và tư duy lịch sử NLVDKT, KNĐH Năng lực vận dụng kiến thức, kĩ năng đã học NXB Nhà xuất bản QTDH Quá trình dạy học PP Phương pháp PPDH Phương pháp dạy học PPDHLS Phương pháp dạy học lịch sử SGK Sách giáo khoa SGV Sách giáo viên THCS Trung học cơ sở THPT Trung học phổ thông TN Thực nghiệm TNSP Thực nghiệm sư phạm
iv DANH MỤC BẢNG Bảng 2.1. Biểu hiện các năng lực chung trong dạy học lịch sử .................................57 Bảng 2.2. Tiêu chí đánh giá các mức độ phát triển năng lực môn Lịch sử ................59 Bảng 2.3. Thống kê số lượng giáo viên và học sinh tham gia khảo sát ....................61 Bảng 2.4. Kết quả điều tra các biện pháp hướng dẫn học sinh học tập theo hướng phát triển năng lực ..........................................................................64 Bảng 3.1. So sánh cuộc cách mạng tư sản Anh và cuộc Chiến tranh giành độc lập ở Bắc Mĩ.............................................................................................112 Bảng 4.1. Danh sách giáo viên dạy TNSP toàn phần...............................................120 Bảng 4.2. Danh sách các nội dung TNSP toàn phần ...............................................120 Bảng 4.3. Tổng hợp kết quả thực nghiệm phương pháp sử dụng nguồn sử liệu trực quan ..................................................................................................122 Bảng 4.4. Tổng hợp kết quả thực nghiệm phương pháp trình bày miệng................123 Bảng 4.5. Tổng hợp kết quả thực nghiệm phương pháp tranh luận .........................125 Bảng 4.6. Tổng hợp kết quả thực nghiệm phương pháp dạy học dự án ..................125 Bảng 4.7. Tổng hợp kết quả thực nghiệm phương pháp trải nghiệm.......................126 Bảng 4.8. Mẫu nghiên cứu trong bài thực nghiệm 1 và 2 ........................................140 Bảng 4.9. Thống kê điểm số kết quả TN sư phạm toàn phần của 4 trường THPT (Bài 11: Tây Âu hậu kì trung đại) .................................................140 Bảng 4.10. Thống kê điểm số kết quả TN sư phạm toàn phần và các tham số thông qua xử lí số liệu thống kê của 4 trường THPT (Chủ đề: Hành trình qua miền văn hóa) ...........................................................................141 Bảng 4.11. Các tham số thống kê mô tả điểm bài kiểm tra các nhóm bài thực nghiệm 1 và 2 ...........................................................................................141 Bảng 4.12. Kết quả kiểm định khác biệt về điểm trung bình nhóm ĐC, nhóm bài TN 1 và 2 ................................................................................................143
v DANH MỤC HÌNH Hình 2.1. Biểu đồ về thực trạng sử dụng phương pháp dạy học lịch sử ......................63 Hình 3.1. Đấu tranh trong phong trào Xô Viết Nghệ- Tĩnh (tranh sơn dầu) ...............84 Hình 3.2. Sơ đồ Kĩ thuật khăn trải bàn ........................................................................94 Hình 3.3. Sơ đồ Cách mạng tư sản Pháp....................................................................113 Hình 3.4. Biểu đồ sản lượng thép của Anh, Pháp, Đức ( 1800 và 1900) ...................115 Hình 3.5. Lược đồ 13 thuộc địa Anhở Bắc Mĩ ..........................................................115 Hình 4.1. Biểu đồ so sánh điểm số giữa lớp TN và ĐC .............................................124 Hình 4.2. Phân bố điểm kiểm tra của HS ở các nhóm bài thực nghiệm 1..................142 Hình 4.3 Phân bố điểm kiểm tra của HS ở các nhóm bài thực nghiệm 2...................142 Hình 4.4. Điểm trung bình giữa nhóm thực nghiệm và đối chứng .............................144
vi MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN .............................................................................................................i LỜI CẢM ƠN ................................................................................................................. ii DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT ............................................................................ iii DANH MỤC BẢNG ......................................................................................................iv DANH MỤC HÌNH ........................................................................................................v MỞ ĐẦU .........................................................................................................................1 Chương 1. TỔNG QUAN CÁC CÔNG TRÌNH NGHIÊN CỨU LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI LUẬN ÁN ................................................................................................6 1.1. Những nghiên cứu về phương pháp dạy học và phương pháp dạy học lịch sử .......6 1.1.1. Những nghiên cứu về phương pháp dạy học .........................................................6 1.1.2. Những nghiên cứu về phương pháp dạy học lịch sử ...........................................16 1.2. Những nghiên cứu về năng lực và phát triển năng lực học sinh ............................26 1.2.1. Những nghiên cứu về năng lực............................................................................26 1.2.2 Những nghiên cứu về phát triển năng lực học sinh ..............................................28 1.3. Nhận xét chung về các công trình đã công bố, những vấn đề luận án kế thừa và tiếp tục giải quyết......................................................................................................33 1.3.1. Nhận xét chung ....................................................................................................33 1.3.2. Những vấn đề luận án kế thừa .............................................................................33 1.3.3. Những vấn đề đặt ra tiếp tục nghiên cứu .............................................................34 Tiểu kết chương 1 ..........................................................................................................35 Chương 2. VẤN ĐỀ VẬN DỤNG PHƯƠNG PHÁP DẠY HỌC MÔN LỊCH SỬ Ở TRƯỜNG TRUNG HỌC PHỔ THÔNG NHẰM PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC HỌC SINH: LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN ....................................................................36 2.1. Cơ sở lí luận ............................................................................................................36 2.1.1. Quan niệm về phương pháp dạy học và phương pháp dạy học lịch sử ...............36 2.1.2. Quan niệm về năng lực và phát triển năng lực học sinh trong môn Lịch sử ......38 2.1.2.1. Quan niệm về năng lực .....................................................................................38 2.1.2.2. Phát triển năng lực học sinh phổ thông trong môn Lịch sử .............................39 2.1.3. Quan niệm về vận dụng phương pháp dạy học lịch sử nhằm phát triển năng lực học sinh ....................................................................................................................41
vii 2.1.4. Cơ sở của việc vận dụng phương pháp dạy học môn Lịch sử nhằm phát triển năng lực học sinh ở trường trung học phổ thông ..................................................43 2.1.5. Phân loại phương pháp dạy học lịch sử nhằm phát triển năng lực học sinh .......48 2.1.6. Vai trò, ý nghĩa của việc vận dụng phương pháp dạy học lịch sử nhằm phát triển năng lực học sinh...................................................................................................53 2.1.6.1. Vai trò ...............................................................................................................53 2.1.6.2. Ý nghĩa .............................................................................................................54 2.1.7. Các năng lực cần phát triển cho học sinh trong dạy học lịch sử ở trường trung học phổ thông .......................................................................................................57 2.1.7.1.Các năng lực chung cần hình thành và phát triển trong quá trình DHLS .........57 2.1.7.2. Các năng lực chuyên biệt của môn Lịch sử cần phát triển cho học sinh..........58 2.2. Cơ sở thực tiễn ........................................................................................................60 2.2.1. Thực trạng chung việc dạy và học lịch sử ở trường trung học phổ thông hiện nay .........60 2.2.1.1. Thuận lợi ...........................................................................................................60 2.2.1.2. Khó khăn...........................................................................................................60 2.2.2. Thực trạng vận dụng phương pháp trong dạy học lịch sử nhằm phát triển năng lực học sinh trong trường trung học phổ thông. ...................................................60 2.2.2.1. Mục đích, đối tượng, phương pháp điều tra .....................................................60 2.2.2.2. Kết quả điều tra, khảo sát .................................................................................62 2.2.3. Những vấn đề cần giải quyết và giải pháp khắc phục .........................................67 Tiểu kết chương 2 .........................................................................................................68 Chương 3. SỬ DỤNG PHỐI HỢP CÁC PHƯƠNG PHÁP DẠY HỌC MÔN LỊCH SỬ Ở TRƯỜNG TRUNG HỌC PHỔ THÔNG NHẰM PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC HỌC SINH...............................................................................................69 3.1. Vị trí, mục tiêu, nội dung cơ bản của chương trình lịch sử bậc trung học phổ thông ..............................................................................................................................69 3.1.1. Vị trí .....................................................................................................................69 3.1.2. Mục tiêu ...............................................................................................................69 3.1.3. Nội dung cơ bản của chương trình lịch sử trung học phổ thông .........................71 3.2. Những yêu cầu cơ bản khi vận dụng phương pháp dạy học lịch sử nhằm phát triển năng lực học sinh ở trường trung học phổ thông ..................................................72
viii 3.2.1. Vận dụng phương pháp dạy học phù hợp với đặc trưng nội dung của bộ môn ................................................................................................................................72 3.2.2. Phương pháp dạy học phải kích thích được nhu cầu hứng thú học tập của học sinh ..........................................................................................................................73 3.2.3 Kết hợp nhuần nhuyễn các phương pháp dạy học, trong đó có một phương pháp chủ đạo ..................................................................................................................74 3.2.4. Phương pháp dạy học phải phát huy được tính tích cực, sáng tạo của học sinh trong nhận thức ......................................................................................................75 3.2.5 Tận dụng được ưu thế của công nghệ thông tin, kĩ thuật dạy học hiện đại trong dạy học .................................................................................................................76 3.2.6. Giáo viên phải giỏi về kiến thức chuyên môn, nghiệp vụ sư phạm và hiểu rõ học sinh .....................................................................................................................77 3.3. Các phương pháp dạy học môn Lịch sử nhằm phát triển năng lực học sinh ở trường trung học phổ thông ...........................................................................................78 3.3.1. Nhóm phương pháp dạy học nhằm phát triển năng lực tìm hiểu lịch sử ............78 3.3.1.1. Phương pháp sử dụng sử liệu viết ....................................................................78 3.3.1.2 Phương pháp sử dụng nguồn sử liệu trực quan .................................................82 3.3.1.3. Phương pháp trình bày miệng ..........................................................................85 3.3.2. Nhóm phương pháp dạy học nhằm phát triển năng lực nhận thức và tư duy lịch sử.............................................................................................................................90 3.3.2.1. Phương pháp dạy học nêu và giải quyết vấn đề ...............................................90 3.3.2.2. Tổ chức HS học tập theo nhóm kết hợp với kĩ thuật dạy học tích cực ............93 3.3.2.3. Phương pháp tranh luận ....................................................................................97 3.3.2.4 Phương pháp đóng vai .....................................................................................101 3.3.3. Nhóm phương pháp dạy học nhằm phát triển năng lực vận dụng kiến thức và kĩ năng đã học .........................................................................................................104 3.3.3.1. Phương pháp dạy học theo dự án ...................................................................104 3.3.3.2. Tổ chức hoạt động trải nghiệm trong dạy học lịch sử ....................................108 3.3.3.3. Hướng dẫn học sinh thực hành bộ môn Lịch sử............................................111 3.3.3.4 Hướng dẫn học sinh kết nối quá khứ với hiện tại và tương lai ......................115 Tiểu kết chương 3 ........................................................................................................118 Chương 4. THỰC NGHIỆM SƯ PHẠM ....................................................................119
ix 4.1. Mục đích, đối tượng, địa bàn và giáo viên thực nghiệm sư phạm .......................119 4.1.1. Mục đích thực nghiệm .......................................................................................119 4.1.2. Đối tượng, địa bàn, thời gian thực nghiệm ........................................................119 4.1.3 Nội dung và phương pháp thực nghiệm .............................................................120 4.2 Thực nghiệm sư phạm từng phần ..........................................................................121 4.2.1 Về nhóm phương pháp day học nhằm phát triển năng lực tìm hiểu lịch sử .......122 4.2.2. Về nhóm phương pháp dạy học nhằm phát triển năng lực nhận thức và tư duy lịch sử ...................................................................................................................123 4.2.3. Về nhóm phương pháp dạy học nhằm phát triển năng lực vận dụng kiến thức và kĩ năng đã học .................................................................................................125 4.3. Thực nghiệm sư phạm toàn phần .........................................................................127 4.3.1. Kế hoạch dạy học thực nghiệm toàn phần.........................................................127 4.3.1.1. Kế hoạch dạy học thực nghiệm toàn phần Bài 11: “Tây Âu hậu kì trung đại”...............................................................................................................................127 4.3.1.2. Kế hoạch dạy học thực nghiệm toàn phần chủ đề “Hành trình qua miền văn hóa” ..............................................................................................................................131 4.3.2. Tiến trình thực nghiệm ......................................................................................132 4.3.2.1. Tiến trình thực nghiệm Bài 11: Tây Âu hậu kì trung đại ( tiết 1) ..................132 4.3.2.2. Tiến trình thực nghiệm chủ đề “Hành trình qua miền văn hóa” ....................136 4.3.3. Tổng hợp và đánh giá kết quả thực nghiệm toàn phần......................................139 4.3.3.1. Tổng hợp kết quả thực nghiệm .......................................................................139 4.3.3.2. Tổng hợp đánh giá ý kiến của giáo viên và học sinh .....................................144 Tiểu kết chương 4 ........................................................................................................147 KẾT LUẬN VÀ KHUYẾN NGHỊ..............................................................................148 DANH MỤC CÔNG TRÌNH KHOA HỌC CỦA TÁC GIẢ LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN .......................................................................................................................1 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ........................................................................2 PHỤ LỤC
1 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Đổi mới nội dung và phương pháp giảng dạy theo hướng phát triển năng lực toàn diện cho người học là vấn đề chiến lược, cấp thiết trong sự nghiệp giáo dục, đào tạo hiện nay, trong đó có giáo dục phổ thông. Nghị quyết số 29-NQ/TW, ngày 04 tháng 11 năm 2013 của Ban Chấp hành Trung ương Khóa XI “về đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục và đào tạo, đáp ứng yêu cầu công nghiệp hóa, hiện đại hóa trong điều kiện kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa và hội nhập quốc tế” chỉ rõ:“Chuyển mạnh quá trình giáo dục từ chủ yếu trang bị kiến thức sang phát triển toàn diện năng lực và phẩm chất người học” [42]. Mục tiêu dạy học theo định hướng phát triển năng lực và phẩm chất người học được cụ thể hóa trong Khoản 1, Điều 29, Luật Giáo dục năm 2019: Giáo dục phổ thông nhằm phát triển toàn diện cho người học về đạo đức, trí tuệ, thể chất, thẩm mỹ, kĩ năng cơ bản, phát triển năng lực cá nhân, tính năng động và sáng tạo;hình thành nhân cách con người Việt Nam xã hội chủ nghĩa và trách nhiệm công dân; chuẩn bị cho người học tiếp tục học chương trình giáo dục đại học, giáo dục nghề nghiệp hoặc tham gia lao động, xây dựng và bảo vệ Tổ quốc [104;9]. Đây là quan điểm mới, thể hiện tư duy chiến lược của Đảng trong việc đổi mới và nâng cao chất lượng giáo dục nước nhà trước xu thế toàn cầu hóa và cách mạng khoa học công nghệ 4.0. Trước những yêu cầu của thực tiễn đặt ra, cần thiết phải có những sự thay đổi về quan điểm, cách thức thực hiện các nội dung giáo dục ở trường phổ thông. Trong Chương trình giáo dục phổ thông tổng thể năm 2018, xác định mục tiêu giáo dục phổ thông cấp THPT là “giúp HS tiếp tục phát triển những phẩm chất, năng lực cần thiết đối với người lao động, ý thức và nhân cách công dân, khả năng tự học và ý thức học tập suốt đời …”[21;6]. Như vậy, mục tiêu giáo dục đào tạo nói chung và mục tiêu giáo dục phổ thông nói riêng đều nhấn mạnh việc chuyển từ định hướng“tiếp cận nội dung” sang “phát triển năng lực và phẩm chất người học”. Theo đó, cần đổi mới đồng bộ tất cả các khâu của quá trình giáo dục, từ đổi mới nội dung chương trình, sách giáo khoa đến đa dạng hóa các hình thức tổ chức dạy học và cách thức kiểm tra, đánh giá. Trong đó, việc sử dụng các PPDH theo định hướng phát triển năng lực được coi là khâu then chốt của quá trình đổi mới. Bản chất của quá trình đổi mới PPDH là chuyển quá trình dạy học theo lối “truyền thụ” kiến thức một chiều của GV sang quá trình GV tổ chức, hướng dẫn người học “tìm kiếm, khám phá, chiếm lĩnh và làm chủ” tri thức, rèn luyện kĩ năng, kĩ xảo, qua đó hình thành năng lực. Vấn đề đặt ra là GV phải vận
2 dụng các PPDH như thế nào để phát huy được tính tích cực, chủ động, độc lập và sáng tạo của HS trong quá trình nhận thức. Nhiệm vụ của môn Lịch sử ở trường phổ thông là trang bị cho học sinh một hệ thống kiến thức cơ bản, toàn diện về lịch sử phát triển hợp quy luật của xã hội loài người và của dân tộc từ xưa đến nay. Qua đó rèn luyện kĩ năng nhận thức, tư duy, thực hành bộ môn và liên hệ, đánh giá thực tiễn cuộc sống cho học sinh. Đồng thời, môn Lịch sử cũng góp phần quan trọng vào việc giáo dục đạo đức, tư tưởng, tình cảm và truyền thống quý báu của dân tộc cho các em. Từ đó góp phần quan trọng vào việc hình thành, phát triển năng lực chung và năng lực đặc thù của bộ môn, cũng như bồi đắp những phẩm chất tốt đẹp cho HS. Nhiều GV đã nhận thức được tầm quan trọng của việc đổi mới PPDH nên đã biết vận dụng linh hoạt các PPDH kết hợp với nhau. Thực tiễn dạy học bộ môn Lịch sử ở trường THPT hiện nay có nhiều điểm tích cực và đạt được những thành tựu đáng kể. Các hình thức tổ chức dạy học và phương pháp, kĩ thuật dạy học phù hợp, đa dạng, tạo nên nhiều giờ học đạt chất lượng tốt, tạo được niềm vui và hứng thú học tập bộ môn cho HS. Tuy nhiên, quá trình đổi mới phương pháp dạy học bộ môn diễn ra vẫn còn thiếu đồng bộ và hệ thống. Thực tiễn đó đặt ra yêu cầu nghiên cứu, hoàn thiện hệ thống phương pháp dạy học môn lịch sử ở bậc học phổ thông là rất cấp thiết. Dưới góc độ lí luận, phát triển năng lực người học trong dạy học môn Lịch sử ở trường phổ thông là vấn đề còn mới, Mặc dù vấn đề này đã bước đầu được nghiên cứu ở những khía cạnh khác nhau như năng lực thực hành, năng lực tự học bộ môn... tuy nhiên, chưa có công trình nào đi sâu nghiên cứu một cách hệ thống, toàn diện, chuyên biệt về việc vận dụng các phương pháp dạy học nhằm phát triển năng lực HS trong quá trình DHLS ở trường THPT. Vì vậy, đây là hướng nghiên cứu mới và có ý nghĩa lí luận, thực tiễn cao. Xuất phát từ những lý do trên, nghiên cứu sinh chọn vấn đề: “Vận dụng phương pháp dạy học môn Lịch sử ở trường THPT nhằm phát triển năng lực học sinh (Qua thực nghiệm chương trình lớp 10)” làm đề tài Luận án tiến sĩ khoa học chuyên ngành Lí luận và Phương pháp dạy học bộ môn Lịch sử, với mong muốn vận dụng linh hoạt, hiệu quả các PPDH trong quá trình DHLS ở trường THPT để phát triển năng lực HS. Qua đó, góp phần nâng cao chất lượng dạy học bộ môn trước yêu cầu đổi mới giáo dục hiện nay. 2. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu - Đối tượng nghiên cứu: Là quá trình vận dụng các phương pháp dạy học môn Lịch sử ở trường THPT nhằm phát triển năng lực học sinh.
3 - Phạm vi nghiên cứu: + Về nội dung, nghiên cứu hệ thống phương pháp dạy học môn Lịch sử để phục vụ giảng dạy chương trình sách giáo khoa Lịch sử lớp 10. + Về thời gian, luận án khảo sát những vấn đề có liên quan đến sử dụng phương pháp dạy học môn Lịch sử từ năm 2013 đến năm 2020. + Về địa bàn điều tra, khảo sát: được tiến hành ở nhiều trường phổ thông trong phạm vi cả nước. + Về phạm vi thực nghiệm (từng phần và toàn phần): tiến hành tại 18 trường THPT, phân bố đồng đều cả ba miền Bắc, Trung, Nam. 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu -Mục đích nghiên cứu: trên cơ sở khẳng định vai trò, ý nghĩa của việc vận dụng phương pháp dạy học môn Lịch sử nhằm phát triển năng lực học sinh, luận án đề xuất các biện pháp sư phạm vận dụng hiệu quả phương pháp dạy học đó, nhằm góp phần việc đổi mới giáo dục và nâng cao chất lượng bộ môn. - Nhiệm vụ nghiên cứu: + Chọn lọc, khảo cứu tài liệu, đánh giá tổng quan các công trình nghiên cứu liên quan đến đề tài, qua đó xác định những vấn đề luận án sẽ tiếp tục đi sâu nghiên cứu, giải quyết. + Nghiên cứu cơ sở lí luận về vận dụng phương pháp dạy học lịch sử nhằm phát triển năng lực cho học sinh. Làm sáng tỏ bản chất của vận dụng phương pháp dạy học lịch sử, nhằm phát triển năng lực HS trong môn Lịch sử ở trường phổ thông. + Khảo sát, đánh giá thực trạng vận dụng phương pháp dạy học môn Lịch sử ở trường THPT, chỉ ra những ưu điểm, hạn chế. + Nghiên cứu chương trình, SGK lịch sử Lớp 10 để xác định những nội dung kiến thức, định hướng cho việc vận dụng các PPDH phù hợp. + Đề xuất cách thức vận dụng hiệu quả phương pháp dạy học môn Lịch sử ở trường phổ thông nhằm phát triển năng lực của học sinh. + Tiến hành thực nghiệm sư phạm từng phần và toàn phần để kiểm nghiệm tính khả thi và hiệu quả của các biện pháp. 4. Cơ sở phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu - Cơ sở phương pháp luận: Luận án được nghiên cứu dựa trên cơ sở phương pháp duy vật biện chứng và duy vật lịch sử của chủ nghĩa Mác- Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh quan điểm, chính sách của Đảng, Nhà nước về giáo dục nói chung, giáo dục lịch sử nói riêng, đặc biệt là định hướng đổi mới căn bản, toàn diện về giáo dục, đào tạo của Đảng.
4 - Phương pháp nghiên cứu: Đề tài sử dụng tổng hợp các phương pháp nghiên cứu, có sự tiếp cận, kế thừa thành tựu của nhiều ngành khoa học khác nhau, đặc biệt là phương pháp lịch sử và phương pháp logic. Dựa trên những nguyên tắc nghiên cứu của khoa học nói chung và căn cứ vào những đặc thù của bộ môn, nội dung, tính chất của đề tài, chúng tôi sử dụng những phương pháp nghiên cứu cụ thể sau: - Phương pháp nghiên cứu lý thuyết: được sử dụng nhằm xây dựng tổng quan vấn đề nghiên cứu và cơ sở lí luận của đề tài. Nguồn tài liệu được nghiên cứu gồm tâm lí học, giáo dục học, lý luận về PPDHLS nhằm phát triển năng lực của người học, cùng các tài liệu liên quan đến thực tiễn dạy học lịch sử như chương trình, SGK, SGV. - Phương pháp nghiên cứu thực tiễn: nhằm mục đích khảo sát thực trạng việc dạy học lịch sử nói chung, việc vận dụng PPDHLS nhằm phát triển năng lực HS nói riêng, làm cơ sở để xác định và cách vận dụng các PPDH để phát triển năng lực HS trong môn Lịch sử. Cách thức tiến hành gồm: + Phương pháp quan sát: quan sát hoạt động dạy và học lịch sử của giáo viên, học sinh, để rút ra những kết luận khoa học thực hiện nhiệm vụ nghiên cứu của Luận án. + Điều tra bằng phiếu hỏi: đối tượng là giáo viên lịch sử và học sinh ở trường THPT nhằm thu thập các thông tin về việc sử dụng phương pháp dạy học nói chung và việc vận dụng PPDHLS nhằm phát triển năng lực HS nói riêng. - Phương pháp chuyên gia: được sử dụng để xin ý kiến chuyên gia về các vấn đề liên quan đến luận án, đặc biệt là cách thức vận dụng các PPDH nhằm phát triển năng lực HS ở trường THPT. Phương pháp này được thực hiện với hình thức hội đồng chuyên gia (xêmina) và phỏng vấn trực tiếp một số GV phổ thông môn Lịch sử giàu kinh nghiệm trong dạy học ở trường phổ thông. - Phương pháp thực nghiệm sư phạm: nhằm mục đích kiểm định tính đúng đắn và tính khả thi của các biện pháp sư phạm đề xuất trong luận án, làm cơ sở để rút ra những kết luận khoa học của đề tài. - Phương pháp nghiên cứu trường hợp: tập trung đi sâu nghiên cứu trường hợp lớp 10 – lớp đầu tiên của cấp THPT, từ đó rút ra những kết luận chung cho đối tượng HS ở cấp học này. - Phương pháp toán học thống kê: tập hợp và xử lí số liệu điều tra thực tiễn và thực nghiệm sư phạm để phân tích và rút ra những kết luận, khuyến nghị phù hợp.
5 5. Giả thuyết khoa học của đề tài Thực tiễn vận dụng PPDHLS ở trường THPT hiện nay còn tồn tại nhiều bất cập và hạn chế. Nếu giáo viên vận dụng linh hoạt các PPDH dạy học theo luận án đề xuất sẽ đạt được mục tiêu dạy học và phát triển được năng lực học sinh. Qua đó, góp phần đổi mới và nâng cao chất lượng dạy học môn Lịch sử ở trường phổ thông. 6. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của đề tài - Ý nghĩa khoa học: kết quả nghiên cứu của luận án làm phong phú thêm lí luận về PPDHLS. Việc xác định được cách thức lựa chọn, sử dụng và phối hợp các PPDHLS đề xuất trong luận án góp phần quan trọng vào việc phát triển năng lực học sinh trong quá trình học tập môn Lịch sử ở trường THPT. Qua đó, thực hiện mục tiêu môn học theo yêu cầu mới. -Ý nghĩa thực tiễn: Các biện pháp Luận án đề xuất khi được triển khai trong thực tiễn sẽ phát huy hiệu quả, góp phần nâng cao chất lượng dạy học môn Lịch sử nhằm phát triển năng lực học sinh. Luận án là tài liệu nghiên cứu, tham khảo cho sinh viên, học viên, nghiên cứu sinh, giáo viên và học sinh trong quá trình giảng dạy, học tập và nghiên cứu. 7. Đóng góp của Luận án: - Làm rõ bản chất của việc vận dụng PPDHLS nhằm phát triển năng lực học sinh ở trường THPT. - Đánh giá được thực trạng việc vận dụng phương pháp dạy học lịch sử nhằm phát triển năng lực HS hiện nay ở trường THPT. - Đề xuất được cách thức sử dụng và phối hợp hiệu quả các PPDHLS ở trường THPT nhằm phát triển năng lực học sinh. 8. Cấu trúc Luận án: Ngoài phần Mở đầu, Kết luận, Tài liệu tham khảo và Phụ lục, cấu trúc Luận án gồm 4 chương: Chương 1: Tổng quan các công trình nghiên cứu liên quan đến luận án. Chương 2: Vấn đề vận dụng phương pháp dạy học môn Lịch sử nhằm phát triển năng lực học sinh ở trường trường trung học phổ thông: Lí luận và thực tiễn. Chương 3: Sử dụng phối hợp các phương pháp dạy học môn Lịch sử ở trường trung học phổ thông nhằm phát triển năng lực học sinh Chương 4: Thực nghiệm sư phạm
6 Chương 1. TỔNG QUAN CÁC CÔNG TRÌNH NGHIÊN CỨU LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI LUẬN ÁN Vấn đề phương pháp dạy học ở trường phổ thông nói chung, PPDHLS nhằm phát triển năng lực học sinh ở trường THPT nói riêng là một trong những nội dung quan trọng của lí luận dạy học, được các nhà tâm lí học, giáo dục học, giáo dục lịch sử, giáo viên ở cả trong và ngoài nước quan tâm nghiên cứu. Trong phạm vi của đề tài luận án, chúng tôi tiếp cận theo hai hướng sau: 1.1. Những nghiên cứu về phương pháp dạy học và phương pháp dạy học lịch sử 1.1.1. Những nghiên cứu về phương pháp dạy học - Những công trình nghiên cứu của các tác giả nước ngoài B.P.Êxipốp (chủ biên) trong Những cơ sở của lý luận dạy học (NXBGD,1971) đề cập đến những cơ sở tâm lý học của việc dạy học, ý nghĩa của xác định động cơ học tập. Tác giả cho rằng “trong giờ lên lớp nào mà tư duy tích cực được kích thích thì cũng sẽ xuất hiện thái độ tích cực đối với học tập, sẽ hình thành hứng thú nhận thức”[47;261], đồng thời trình bày các hình thức tổ chức dạy học, trong đó nhấn mạnh hình thức học tập chung toàn lớp, theo nhóm và theo cá nhân học sinh. Đây là những cơ sở ban đầu để chúng tôi nghiên cứu, vận dụng và đề xuất các PPDH tích cực để hình thành và phát triển năng lực người học trong môn Lịch sử. T.A.Ilina trong công trình nghiên cứu về Giáo dục học (NXBGD,1973), đã phân tích bản chất, nguyên tắc của quá trình dạy học, các phương pháp, những hình thức tổ chức dạy học. Trong đó, tác giả xác định việc học tập của học sinh cần phải có động cơ cũng như tính tự giác và tích cực. Muốn vậy, giáo viên cần phải “khơi gợi cho học sinh một viễn cảnh tốt đẹp, thúc đẩy học sinh nỗ lực ý chí, kích thích hứng thú và khát vọng vươn tới một mục đích nào đó” [48;15]. Để nâng cao hiệu quả bài học, giáo viên cần vận dụng linh hoạt các phương pháp và hình thức tổ chức dạy học. Trong đó, việc “đưa vào quá trình học tập công tác độc lập muôn hình muôn vẻ của học sinh xem như là một trong những phương tiện phát huy tính tích cực tư duy của các em”[48;170]. Tuy nhiên, tác giả chưa đề xuất các biện pháp cụ thể để xác định động cơ học tập cũng như việc tổ chức công tác độc lập trong học tập của học sinh. Kết quả nghiên cứu của tác giả là gợi ý để chúng tôi nghiên cứu về bản chất của PPDH cũng như cách thức sử dụng các PPDH để xác định động cơ và gây hứng thú học tập cho HS.
7 M.Alêcxêep và các tác giả cuốn Phát triển tư duy học sinh (NXBGD,1976), nhấn mạnh tầm quan trọng của việc phát triển tư duy cho HS trong quá trình dạy học ở trường phổ thông, tư duy “giúp hình thành và phát triển đúng đắn các khái niệm trong quá trình dạy học” [1;16] đồng thời nhấn mạnh, dạy học nêu vấn đề có ưu thế để phát triển tư duy HS; “nghệ thuật của giáo viên trong gợi vấn đề nhằm tạo động cơ, hứng thú học tập cho học sinh [1;85] và đặc biệt là tổ chức tìm tòi trí tuệ [1;89]. Kết quả nghiên cứu đặt cơ sở quan trọng cho việc dạy học theo hướng phát huy tính tích cực, chủ động, độc lập và sáng tạo nhận thức của học sinh. Đó là những gợi ý quan trọng để chúng tôi xác định các PPDH nhằm phát triển năng lực học sinh. I.Ia. Lécne trong Dạy học nêu vấn đề (NXBGD,1977) đã đề cập nhiều tới các biện pháp, cách tổ chức dạy học nhằm phát huy tính tích cực, độc lập, chủ động và sáng tạo trong học tập của học sinh thông qua việc dạy học nêu vấn đề. Theo tác giả, “Dạy học nêu vấn đề là phương pháp dạy học trong đó học sinh tham gia một cách có hệ thống vào quá trình giải quyết các vấn đề và các bài toán có vấn đề được xây dựng theo nội dung tài liệu trong chương trình”[75;5]. Xét về bản chất, quan niệm của Lécne trong “Dạy học nêu vấn đề” khá gần với dạy học theo định hướng phát triển năng lực, đó là quá trình tổ chức cho học sinh tự tìm tòi, nghiên cứu, khám phá và chiếm lĩnh kiến thức. Việc phân chia dạy học nêu vấn đề làm 5 mức là: thông báo - thu nhận, tái hiện, diễn giảng nêu vấn đề, tìm tòi từng phần và nghiên cứu là những gợi ý quan trọng để chúng tôi xác định các PPDH cũng như biện pháp sư phạm tổ chức HS chiếm lĩnh kiến thức ở các mức độ khác nhau, tùy thuộc vào trình độ và khả năng nhận thức của HS. I.F.Kharlamốp trong cuốn Phát huy tính tích cực học tập của học sinh như thế nào (NXBGD,1978) cho rằng, học tập là quá trình nhận thức tích cực. Do vậy, muốn có kiến thức một cách sâu sắc, “học sinh phải thực hiện chu trình đầy đủ những hoạt động trí tuệ” [66;29]. Trong đó, giáo viên “cần thiết phải lôi cuốn học sinh vào công tác nhận thức tích cực, kích thích sự ham hiểu biết trí tuệ, có chiếu cố thích đáng đến năng lực và khả năng của các em sao cho mỗi em huy động hết mức trí lực của mình” [66;39]. Đồng thời, tác giả cũng xác định được các biện pháp trong dạy học nêu vấn đề có ưu thế đặc biệt đối với việc phát huy tính tích cực tư duy nhận thức của học sinh. Như vậy, Kharlamốp đã phân tích khá sâu sắc những khía cạnh của phát huy tính tích cực hoạt động trí tuệ của học sinh, từ việc tạo động cơ, gây hứng thú, tới các hình thức tổ chức hoạt động nhận thức tích cực (các bước) của học sinh thông qua các dạng bài học. Tuy chưa đề cập tới tác động của dạy học nêu vấn đề đến phát triển năng lực
8 học sinh, song kết quả nghiên cứu là những đóng góp có giá trị lớn về lí luận dạy học và là cơ sở để chúng tôi vận dụng trong quá trình xác định các PPDH nhằm phát triển năng lực HS trong môn Lịch sử. M.A.Đanilốp, M.N. Xcatkin và A.A. Buđanưi trong cuốn Lý luận dạy học của nhà trường phổ thông - Một số vấn đề của lý luận dạy học hiện đại (NXBGD,1980) đã đề cập khá toàn diện đến các yếu tố của quá trình dạy học. Đặc biệt, các tác giả đã phân tích các kiểu tình huống dạy học, các phương diện nhận thức [43;134] cũng như phương diện xã hội - tình cảm của tương tác giữa giáo viên và học sinh [43;135]. Mặc dù các tác giả chưa đề cập trực tiếp đến việc tổ chức dạy học để hướng đến phát triển các năng lực của người học, nhưng cũng là những gợi ý quan trọng để chúng tôi xác định các biện pháp sư phạm vận dụng linh hoạt hệ thống PPDH trong quá trình DHLS ở trường THPT. I.D.Dverev trong tác phẩm Các vấn đề lý luận dạy học (NXBGD,1980) đi sâu nghiên cứu các yếu tố của quá trình dạy học, những nguyên tắc, phương pháp và các hình thức tổ chức dạy học. Tác giả cho rằng “Phương pháp dạy học là cách thức hoạt động tương hỗ giữa thầy và trò nhằm đạt được mục đích dạy học. Hoạt động này được thể hiện trong việc sử dụng các nguồn nhận thức, các thủ thuật logic, các dạng hoạt động độc lập của học sinh và cách thức điều khiển quá trình nhận thức của thầy giáo” [46;106]. Mặc dù chưa đi sâu nghiên cứu cách thức tổ chức các hoạt động học tập theo định hướng phát triển năng lực người học, nhưng việc đề xuất hệ thống PPDH theo hướng phát huy tính tích cực của HS là những gợi ý quý báu để chúng tôi lựa chọn các PPDH phù hợp trong quá trình DHLS ở trường THPT. N.V.Savin khi đề cập tới các nội dung của Giáo dục học (NXBGD, 1983) đã đi sâu phân tích những vấn đề cơ bản của lí luận dạy học. Về những động lực của quá trình dạy học, ông cho rằng “những mâu thuẫn nảy sinh trong quá trình học tập trong các điều kiện xác định trở thành động lực của quá trình học tập. Những điều kiện đó là: giáo viên biết gây hứng thú cho học sinh, chỉ cho các em thấy việc học tập có ý nghĩa như thế nào đối với xã hội và đối với từng em” [109;127]. Tác giả cũng chỉ ra nhiều biện pháp để nâng cao hiệu quả giờ học, trong đó dạy học nêu vấn đề và tìm kiếm từng phần rất có ưu thế trong việc phát huy tính tự giác tích cực học tập của HS. “Dạy học nêu vấn đề là sự chuẩn bị độc đáo cho HS tiến tới việc học tập theo vấn đề” [109;195 - 196]. Như vậy, mặc dù vấn đề dạy học nhằm phát triển năng lực học sinh chưa được đề cập trực tiếp, nhưng kết quả nghiên cứu là cơ sở để chúng tôi lựa chọn và vận dụng hiệu quả các PPDH trong môn Lịch sử ở trường THPT để phát triển năng lực HS.
9 Cùng quan điểm với N.V.Savin, Iu.K.Babanxki trong công trình nghiên cứu về Учебное пособие для педагогических институтов (Giáo dục học) (NXBGD, Matxcova,1983) đã phân tích sâu những vấn đề cơ bản của lí luận dạy học. Đặc biệt, Babanxki khẳng định “Phương pháp dạy học là cách thức tương tác giữa thầy và trò nhằm giải quyết các nhiệm vụ giáo dưỡng, giáo dục và phát triển trong quá trình dạy học”[160;62]. Tác giả xác định mối quan hệ tương tác, biện chứng giữa việc dạy của GV và việc học của HS là nhân tố quyết định chất lượng dạy học, đáp ứng được mục tiêu của quá trình dạy học, trong đó có mục tiêu phát triển các khả năng, năng lực của người học. Kết quả nghiên cứu giúp chúng tôi hiểu sâu sắc hơn bản chất của khái niệm PPDH, cũng như cách thức xác định các PPDH nhằm phát triển năng lực để thực hiện mục tiêu dạy học. Merrill Harmin và Melanie Toth trên cơ sở tìm hiểu Inspiring Active Learning (Hứng thú học tập tích cực) [148] đã đề ra các chiến lược dạy học tích cực. Các chiến lược này được xây dựng trên sự tôn trọng lẫn nhau, hợp tác và cam kết học tập, không sợ thất bại. Trong đó, tác giả đặc biệt chú ý tới việc tạo hứng thú và động lực cho học sinh cũng như thiết lập môi trường học tập hứng thú cao. Đồng thời, đề xuất những cách thức triển khai phù hợp, như tổ chức cho học sinh học theo cặp đôi, hướng dẫn học sinh nói về chủ đề đã học, nhắc lại câu hỏi và câu trả lời, viết báo cáo ngắn gọn sáng tạo. Mặc dù không trực tiếp bàn đến các PPDH theo định hướng phát triển năng lực người học, nhưng kết quả nghiên cứu về hứng thú và cách tạo hứng thú tích cực trong học tập của tác giả là cơ sở để chúng tôi hiểu sâu sắc bản chất và tìm ra cách thức sử dụng các PPDH nhằm phát triển năng lực cho HS. Guy Palmade khi nghiên cứu về Các phương pháp sư phạm (NXBTG,1999) đã phân tích cơ sở tâm lý học trong sự tác động tới giáo dục học và các phương pháp dạy học. Theo tác giả, “Phương pháp tích cực trong thực tế bao hàm một số hoạt động qua đó trẻ em học được đôi điều bằng cách khám phá ra nó…làm cho trẻ tham gia tích cực vào việc xây dựng những kiến thức, huy động sáng kiến, sáng tạo của các em thay vì các em thụ động tiếp thu chúng từ thầy giáo hay sách giáo khoa”[50;102]. Cách tiếp cận của Guy Palmade qua các phương pháp dạy học tích cực là gợi ý quý báu cho chúng tôi khi lựa chọn các PPDH phải phát huy được tính tích cực của HS trên cơ sở vận dụng vào những tình huống thực tiễn, tạo hứng thú, kích thích tư duy nhận thức. Qua đó, phát triển những năng lực chung và năng lực bộ môn cho HS. Andreas Schleicher trong cuốn “Preparing Teacher and Developing School Leaders for the 21st Century ” (Chuẩn bị hành trang cho giáo viên và phát triển đội