Luận án Tiến sĩ Kinh tế chính trị: An ninh tài chính trong điều kiện kinh tế thị trường của Việt Nam

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:201

Thêm vào BST

Báo xấu

24
lượt xem 11
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Mục đích nghiên cứu của luận án "An ninh tài chính trong điều kiện kinh tế thị trường của Việt Nam" là làm rõ hơn cơ sở lý luận, kinh nghiệm thực tiễn về an ninh tài chính trong điều kiện kinh tế thị trường; từ đó phân tích, đánh giá thực trạng về an ninh tài chính trong điều kiện kinh tế thị trường của Việt Nam; và đề xuất các giải pháp đảm bảo an ninh tài chính của Việt Nam tới năm 2030.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận án Tiến sĩ Kinh tế chính trị: An ninh tài chính trong điều kiện kinh tế thị trường của Việt Nam

HỌC VIỆN CHÍNH TRỊ QUỐC GIA HỒ CHÍ MINH ĐỖ HỒNG VIỆT AN NINH TÀI CHÍNH TRONG ĐIỀU KIỆN KINH TẾ THỊ TRƯỜNG CỦA VIỆT NAM LUẬN ÁN TIẾN SĨ NGÀNH: KINH TẾ CHÍNH TRỊ HÀ NỘI - 2022
MỤC LỤC MỞ ĐẦU ...........................................................................................................................1 CHƯƠNG 1 TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU CÓ LIÊN QUAN ĐẾN AN NINH TÀI CHÍNH TRONG ĐIỀU KIỆN KINH TẾ THỊ TRƯỜNG..........................................................................................................8 1.1. NHỮNG CÔNG TRÌNH NGHIÊN CỨU TRONG NƯỚC VÀ NGOÀI NƯỚC LIÊN QUAN ĐẾN AN NINH TÀI CHÍNH TRONG ĐIỀU KIỆN KINH TẾ THỊ TRƯỜNG ....................................................................... 8 1.1.1. Những công trình nghiên cứu bàn về khái niệm, nội dung, các nhân tố ảnh hưởng tới an ninh tài chính trong điều kiện kinh tế thị trường ........................................... 8 1.1.2. Những công trình nghiên cứu bàn về khung khổ và các tiêu chí đánh giá an ninh tài chính trong điều kiện kinh tế thị trường .............................................................14 1.1.3. Những công trình nghiên cứu đánh giá thực tế tình hình an ninh tài chính của Việt Nam và một số quốc gia trong điều kiện kinh tế thị trường..........................17 1.2. ĐÁNH GIÁ CHUNG VÀ NHỮNG VẤN ĐỀ ĐẶT RA CẦN TIẾP TỤC NGHIÊN CỨU .................................................................................................... 25 1.2.1. Đánh giá chung các kết quả nghiên cứu đã công bố ......................................................25 1.2.2. Khoảng trống cần tiếp tục nghiên cứu trong luận án ......................................................26 CHƯƠNG 2 CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ KINH NGHIỆM THỰC TIỄN VỀ AN NINH TÀI CHÍNH TRONG ĐIỀU KIỆN KINH TẾ THỊ TRƯỜNG....................................................................................................................... 29 2.1. KHÁI NIỆM VÀ SỰ CẦN THIẾT ĐẢM BẢO AN NINH TÀI CHÍNH TRONG ĐIỀU KIỆN KINH TẾ THỊ TRƯỜNG ....................................... 29 2.1.1. Khái niệm an ninh tài chính trong điều kiện kinh tế thị trường ....................................29 2.1.2. Sự cần thiết phải đảm bảo an ninh tài chính trong điều kiện kinh tế thị trường .................................................................................................................................................36 2.2. NỘI DUNG, TIÊU CHÍ ĐÁNH GIÁ VÀ CÁC NHÂN TỐ ẢNH HƯỞNG TỚI AN NINH TÀI CHÍNH TRONG ĐIỀU KIỆN KINH TẾ THỊ TRƯỜNG .............................................................................................................. 38 2.2.1. Nội dung của an ninh tài chính trong điều kiện kinh tế thị trường ...............................38 2.2.2. Các tiêu chí đánh giá về an ninh tài chính trong điều kiện kinh tế thị trường .................................................................................................................................................42 2.2.3. Các nhân tố ảnh tới an ninh tài chính trong điều kiện kinh tế thị trường.....................51 2.3. KINH NGHIỆM CỦA MỘT SỐ QUỐC GIA VỀ ĐẢM BẢO AN NINH TÀI CHÍNH TRONG ĐIỀU KIỆN KINH TẾ THỊ TRƯỜNG VÀ BÀI HỌC CHO VIỆT NAM ........................................................................................ 58 2.3.1. Kinh nghiệm của một số quốc gia về đảm bảo an ninh tài chính trong điều kiện kinh tế thị trường.............................................................................................................58 2.3.2. Bài học rút ra cho Việt Nam về đảm bảo an ninh tài chính trong điều kiện kinh tế thị trường......................................................................................................................65
CHƯƠNG 3 THỰC TRẠNG AN NINH TÀI CHÍNH CỦA VIỆT NAM TRONG ĐIỀU KIỆN KINH TẾ THỊ TRƯỜNG GIAI ĐOẠN 2011-2021.......................................................................................................... 68 3.1. KHÁI QUÁT VỀ HỆ THỐNG TÀI CHÍNH CỦA VIỆT NAM ....................... 68 3.1.1. Các định chế tài chính ..........................................................................................................68 3.1.2. Thị trường và các công cụ tài chính ...................................................................................72 3.1.3. Hạ tầng tài chính....................................................................................................................76 3.2. TÌNH HÌNH AN NINH TÀI CHÍNH CỦA VIỆT NAM GIAI ĐOẠN 2011-2021 ....................................................................................................................... 80 3.2.1. Thực trạng về tính ổn định, lành mạnh tài chính và hiệu quả trong phân bổ nguồn lực cho nền kinh tế .........................................................................................................80 3.2.2. Thực trạng về nâng cao khả năng quản lý, phòng ngừa rủi ro của cơ quan quản lý và các định chế tài chính.........................................................................................94 3.2.3. Thực trạng về khả năng hấp thụ, chống đỡ các cú sốc.................................................108 3.3. ĐÁNH GIÁ CHUNG VỀ AN NINH TÀI CHÍNH CỦA VIỆT NAM GIAI ĐOẠN 2011-2021 ................................................................................. 112 3.3.1. Những kết quả đạt được.....................................................................................................112 3.3.2. Những hạn chế và nguyên nhân.......................................................................................116 CHƯƠNG 4 QUAN ĐIỂM VÀ GIẢI PHÁP ĐẢM BẢO AN NINH TÀI CHÍNH CỦA VIỆT NAM TỚI NĂM 2030............................... 125 4.1. BỐI CẢNH TRONG NƯỚC VÀ QUỐC TẾ TÁC ĐỘNG TỚI AN NINH TÀI CHÍNH CỦA VIỆT NAM ...................................................................... 125 4.1.1. Bối cảnh trong nước ...........................................................................................................125 4.1.2. Bối cảnh quốc tế ..................................................................................................................131 4.2. QUAN ĐIỂM VÀ GIẢI PHÁP ĐẢM BẢO AN NINH TÀI CHÍNH CỦA VIỆT NAM TỚI NĂM 2030 ............................................................................ 135 4.2.1. Quan điểm về đảm bảo an ninh tài chính của Việt Nam tới năm 2030 ....................135 4.2.2. Giải pháp đảm bảo an ninh tài chính của Việt Nam tới năm 2030............................139 KẾT LUẬN.................................................................................................................. 160 DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH KHOA HỌC ĐÃ ĐƯỢC CÔNG BỐ CỦA TÁC GIẢ CÓ LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI LUẬN ÁN ................... 162 TÀI LIỆU THAM KHẢO ....................................................................................... 163 PHỤ LỤC..................................................................................................................... 172
DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT ASEAN : Hiệp hội các quốc gia Đông Nam Á AFSI : Chỉ số an ninh tài chính tổng hợp BASEL : Hiệp ước Basel BHTG VN : Bảo hiểm tiền gửi Việt Nam CAMELS : Tiêu chuẩn CAMELS xếp hạng ngân hàng CIC : Trung tâm Thông tin tín dụng quốc gia CSTT : Chính sách tiền tệ CSTK : Chính sách tài khóa CTCK : Công ty chứng khoán DNBH : Doanh nghiệp bảo hiểm EWS : Mô hình cảnh báo sớm khủng hoảng FDI : Chỉ số phát triển tài chính FSIs : Bộ chỉ số lành mạnh tài chính GDP : Tổng sản phẩm quốc nội ICOR : Hiệu quả sử dụng vốn đầu tư IMF : Quỹ tiền tệ quốc tế MPIs : Bộ chỉ số an toàn vĩ mô NHM : Ngân hàng thương mại NHNN : Ngân hàng Nhà nước NSNN : Ngân sách nhà nước ODA : Vốn viện trợ phát triển chính thức ROA : Tỷ suất lợi nhuân trên tài sản ROE : Tỷ suât lợi nhuận trên vốn chủ sở hữu ROS : Tỷ suất lợi nhuận trên doanh thu SGDCK : Sở Giao dịch chứng khoán TCTD : Tổ chức tín dụng TPCP : Trái phiếu chính phủ
TPDN : Trái phiếu doanh nghiệp TTCK : Thị trường chứng khoán UBCKNN : Ủy ban chứng khoán nhà nước UBGSTCQG : Ủy ban giám sát tài chính quốc gia VAMC : Công ty quản lý tài sản của các tổ chức tín dụng Việt Nam WB : Ngân hàng thế giới
DANH MỤC BẢNG Bảng 2.1: Bộ chỉ số phát triển tài chính (FDI).........................................................46 Bảng 2.2: Các nhân tố bên trong hệ thống tài chính ...............................................53 Bảng 2.3: Các nhân tố bên ngoài hệ thống tài chính ...............................................55 Bảng 3.1: Một số chỉ tiêu phát triển chủ yếu ngành bảo hiểm giai đoạn 2014-2020 ...............................................................................................71 Bảng 3.2: Bộ chỉ số phát triển tài chính của Việt Nam, 2011-2019.......................93 Bảng 3.3: Tỷ lệ an toàn vốn tối thiểu của các TCTD năm 2020 ............................98
DANH MỤC BIỀU ĐỒ Biểu đồ 3.1: Số lượng các CTCK tại Việt Nam từ năm 2000 đến 2021.................. 70 Biểu đồ 3.2: Tỷ lệ số chứng chỉ hành nghề theo các nghiệp vụ của CTCK .............. 70 Biểu đồ 3.3: Quy mô giao dịch trên thị trường tiền tệ liên ngân hàng, 2011-2020 ........................................................................................... 72 Biểu đồ 3.4: Lãi suất bình quân liên ngân hàng bằng VND, 2011-2020 ................. 73 Biểu đồ 3.5: Tăng trưởng tín dụng và GDP ở Việt Nam, 2012-2021 ...................... 73 Biểu đồ 3.6: Dư nợ tín dụng theo ngành nghề, 2012-2021 ....................................... 74 Biều đồ 3.7: Lãi suất tiền gửi và cho vay, 2011-2020 ............................................... 75 Biều đồ 3.8: Số lượng báo cáo thông tin tín dụng do CIC cung cấp cho TCTD, 2016-2020 .............................................................................. 79 Biều đồ 3.9: Tốc độ tăng trưởng GDP của Việt Nam, 2011-2021 ........................... 81 Biều đồ 3.10: GDP bình quân đầu người thực Việt Nam và các nước trong khu vực (USD).......................................................................... 82 Biểu đồ 3.11: Bội chi NSNN so với Tổng thu NSNN, 2015-2021 .......................... 83 Biều đồ 3.12: Bội chi NSNN so với GDP ở Việt Nam, 2011-2021......................... 84 Biểu đồ 3.13: Nợ công so với GDP của Việt Nam, 2011-2021 ............................... 84 Biểu đồ 3.14: Nợ Chính phủ so với GDP ................................................................... 85 Biểu đồ 3.15: Nghĩa vụ nợ của Chính phủ so với thu NSNN ................................... 85 Biểu đồ 3.16: Diễn biến nợ nước ngoài của quốc gia so với GDP ........................... 86 Biểu đồ 3.17: Tỷ lệ lạm phát của Việt Nam, 2011-2021 ........................................... 88 Biểu đồ 3.18: Cán cân vãng lai của Việt Nam, 2013-2021 ....................................... 90 Biểu đồ 3.19: Tỷ giá USD/VND 2014-2021 .............................................................. 91 Biểu đồ 3.20: Dự trữ ngoại hối của Việt Nam, 2011-2021 ....................................... 92 Biểu đồ 3.21: Chỉ số phát triển tài chính của Việt Nam so với thế giới và khu vực, 2011-2019............................................................................ 93 Biểu đồ 3.22: Tỷ lệ nợ xấu nội bảng hệ thống ngân hàng, 2012-2020 .................... 96
Biểu đồ 3.23: Tỷ lệ nợ xấu giai đoạn 2016 – 2021 (% tổng dư nợ) ......................... 99 Biểu đồ 3.24: Tổng tài sản và dự phòng nghiệp vụ của các công ty bảo hiểm, 2014-2020 ............................................................................... 102 Biểu đồ 3.25: Danh mục đầu tư của các doanh nghiệp bảo hiểm năm 2014-2020 ......................................................................................... 103 Biểu đồ 3.26: Tỷ lệ vốn khả dụng trung bình của các CTCK ở Việt Nam, 2013-2019 ......................................................................................... 106 Biểu đồ 3.27: Chỉ tiêu ROS, ROA và ROE của các CTCK ở Việt Nam, 2013-2019 ......................................................................................... 107 Biểu đồ 3.28: So sánh ROA, ROE năm 2019 của các CTCK Việt Nam với một số nước Châu Á .................................................................. 107
DANH MỤC HÌNH VẼ Hình 2.1: Khung phân tích đánh giá an ninh tài chính ................................................ 51 Hình 2.2: Sơ đồ mô tả các nhân tố tác động tới an ninh tài chính .............................. 52
1 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Đảm bảo an ninh tài chính đang ngày càng trở thành vấn đề cấp thiết đối với mỗi quốc gia, đặc biệt là trong bối cảnh kinh tế thị trường hiện đại, hội nhập, toàn cầu hóa và tự do hóa kinh tế - tài chính đang diễn ra nhanh và mạnh như hiện nay. An ninh tài chính là một bộ phận của an ninh quốc gia, đảm bảo an ninh tài chính không chỉ góp phần ổn định môi trường kinh tế vĩ mô, mà còn là yếu tố quan trọng đảm bảo ổn định về chính trị, an ninh quân sự. Khủng hoảng, mất an ninh tài chính có thể dẫn tới sự sụp đổ về chính trị. Trong nền kinh tế thị trường, vai trò của tài chính giống như mạch máu của cơ thể nền kinh tế, giúp cho các nguồn lực được vận động, phân bổ một cách thông suốt, hiệu quả, là cơ sở đảm bảo cho quá trình tái sản xuất ở phạm vi cá biệt và toàn xã hội. Tuy nhiên, chỉ khi an ninh tài chính được đảm bảo thì vai trò của tài chính với nền kinh tế mới được phát huy. Nếu bất ổn và khủng hoảng tài chính xảy ra, nền kinh tế có thể bị rối loạn, những thiệt hại đối với nền kinh tế là khó có thể lường trước được cả ở cấp độ vi mô (hộ gia đình, doanh nghiệp, các định chế tài chính) và cấp độ vĩ mô (tăng trưởng, ngân sách, nợ quốc gia…). Khi nền tài chính bị khủng hoảng sẽ kéo theo sự bất ổn trên nhiều lĩnh vực kinh tế, chính trị, xã hội, an ninh quốc phòng và có thể ảnh hưởng tới sự phát triển bền vững của quốc gia. Bởi vậy, an ninh tài chính là điều kiện và cũng là động lực quan trọng cho sự phát triển của quốc gia. Tuy nhiên đây cũng là một nhiệm vụ khó khăn, nhất là trong điều kiện kinh tế thị trường. Các hoạt động kinh tế, tài chính diễn ra vô cùng đa dạng và phức tạp, bất ổn và khủng hoảng có thể khởi phát từ rất nhiều lĩnh vực khác nhau của nền kinh tế, tài chính. Các cuộc khủng hoảng tài chính gần đây cho thấy tác động của chúng ngày càng mạnh, diễn ra với quy mô rộng trên phạm vi toàn cầu, và cần rất nhiều thời gian để khôi phục lại nền kinh tế. Ở Việt Nam, lĩnh vực tài chính mới đạt được trình độ phát triển bước đầu của quá trình vận hành kinh tế thị trường và quá trình hội nhập. Các định chế tài chính còn nhiều khiếm khuyết, yếu kém. Khả năng đáp ứng các chuẩn mực quốc tế về an
2 toàn tài chính còn thấp. Thị trường tài chính còn tiềm ẩn nhiều rủi ro. Quy mô thị trường nhỏ và dễ bị tác động từ những biến động của thị trường quốc tế. Hạ tầng tài chính ở nước ta cũng còn nhiều bất cập. Môi trường pháp lý còn thiếu đồng bộ, chưa theo kịp sự phát triển của thị trường, mức độ ứng dụng công nghệ thông tin còn thấp so với nhiều nước trong khu vực và trên thế giới, chưa đáp ứng kịp với những đòi hỏi của thực tế. Biểu hiện của nhiều yếu kém nêu trên thời gian qua đó là xuất hiện hàng loạt các lỗ hổng an ninh tài chính như: vụ chuyển tiền 30.000 tỷ không rõ chủ thể; thao túng thị trường trái phiếu, thất thoát lớn trong sử dụng ngân sách nhà nước liên quan đến công ty Việt Á… Đây là những vấn đề rất cấp thiết của an ninh tài chính hiện nay. Hơn nữa, trong bối cảnh hiện nay, thực tiễn đang đặt ra nhiều vấn đề cấp bách. Trong điều kiện kinh tế thị trường hiện đại, các quan hệ kinh tế, tài chính phát triển theo xu hướng ngày càng tự do hóa, nhiều vấn đề phức tạp nảy sinh, các chủ thể chạy theo lợi ích, lợi ích nhóm, các hoạt động kinh tế, tài chính vì thế diễn ra phức tạp, khó kiểm soát. Nếu hệ thống tài chính không được điều chỉnh, hoàn thiện kịp thời để có thể phòng ngừa và giám sát thì bất ổn và khủng hoảng rất dễ xảy ra. Bên cạnh đó, các yếu tố mang tính quốc tế như sự phát triển của khoa học công nghệ nhất là công nghệ tài chính (Fintech), những thay đổi chính sách của các nước lớn, các tổ chức tài chính quốc tế cũng đều làm tăng nguy cơ dẫn tới bất ổn và khủng hoảng tài chính. Điều này đang đặt ra nhiều thách thức cho Việt Nam trong việc đảm bảo an ninh tài chính. Với các lý do trên, tác giả lựa chọn đề tài “An ninh tài chính trong điều kiện kinh tế thị trường của Việt Nam” để nghiên cứu làm đề tài luận án tiến sĩ kinh tế, chuyên ngành kinh tế chính trị. 2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu của luận án 2.1. Mục đích nghiên cứu của luận án Mục đích nghiên cứu của luận án là làm rõ hơn cơ sở lý luận, kinh nghiệm thực tiễn về an ninh tài chính trong điều kiện kinh tế thị trường; từ đó phân tích, đánh giá thực trạng về an ninh tài chính trong điều kiện kinh tế thị trường của Việt Nam; và đề xuất các giải pháp đảm bảo an ninh tài chính của Việt Nam tới năm 2030.
3 2.2. Nhiệm vụ nghiên cứu Để đạt được mục đích nghiên cứu nêu trên, luận án xác định thực hiện các nhiệm vụ nghiên cứu sau: Thứ nhất, tổng quan các các công trình nghiên cứu trong nước và quốc tế đã công bố liên quan tới chủ đề an ninh tài chính trong điều kiện kinh tế thị trường, nhằm làm rõ những vấn đề đã được giải quyết có thể kế thừa và phát triển, những khoảng trống cần bổ khuyết về mặt lý luận cũng như thực tiễn. Thứ hai, xây dựng khung lý luận về an ninh tài chính trong điều kiện kinh tế thị trường: Làm rõ khái niệm, sự cần thiết phải đảm bảo an ninh tài chính trong điều kiện kinh tế thị trường; Nội dung, tiêu chí đánh giá và các nhân tố ảnh hưởng tới an ninh tài chính; Nghiên cứu kinh nghiệm về đảm bảo an ninh tài chỉnh ở một số quốc gia trên thế giới và rút ra bài học cho Việt Nam. Thứ ba, phân tích thực trạng về an ninh tài chính của Việt Nam giai đoạn 2011- 2021 trên khung lý luận đã xây dựng, nhằm chỉ ra những kết quả đã đạt được và hạn chế cần khắc phục trong thời gian tới. Thứ tư, đề xuất những quan điểm và giải pháp vừa mang tính cấp thiết trước mắt, vừa mang tính cơ bản lâu dài để đảm bảo an ninh tài chính của Việt Nam trong thời gian tới. 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu của luận án 3.1. Đối tượng nghiên cứu của luận án Đối tượng nghiên cứu của luận án là “an ninh tài chính trong điều kiện kinh tế thị trường”. Trong đó bao gồm việc đảm bảo môi trường để các quan hệ tài chính được diễn ra một cách ổn định, lành mạnh, các nguồn lực được phân bổ hiệu quả, minh bạch, đáp ứng nhu cầu của các chủ thể trong nền kinh tế; nâng cao năng lực quản lý, phòng ngừa rủi ro của cơ quan quản lý và các định chế tài chính; hình thành và xác lập cơ chế hấp thụ hoặc chống đỡ trước các cú sốc kinh tế nói chung. 3.2. Phạm vi nghiên cứu của luận - Phạm vi về nội dung: Luận án nghiên cứu an ninh tài chính ở tầm vĩ mô là an ninh tài chính quốc gia, không đi sâu nghiên cứu an ninh tài chính của từng khu vực tài chính cụ thể,
4 không nghiên cứu chi tiết các nội dung, phương pháp, chỉ tiêu mang tính định lượng, kỹ thuật chuyên ngành tài chính để đánh giá, phân tích diễn biến an ninh tài chính. Thay vào đó, luận án tập trung phân tích làm rõ mối quan hệ giữa an ninh tài chính với phát triển kinh tế-xã hội trong điều kiện kinh tế thị trường, từ đó nhận diện rõ hơn các quan hệ lợi ích giữa những chủ thể liên quan trong việc đảm bảo an ninh tài chính để đưa ra những quan điểm và giải pháp phù hợp. Trong đó, luận án tập trung vào 3 khía cạnh: đảm bảo môi trường để các quan hệ tài chính được diễn ra một cách ổn định, lành mạnh, các nguồn lực được phân bổ hiệu quả, minh bạch, đáp ứng nhu cầu của các chủ thể trong nền kinh tế; nâng cao năng lực quản lý, phòng ngừa rủi ro của cơ quan quản lý và các định chế tài chính; hình thành và xác lập cơ chế hấp thụ hoặc chống đỡ trước các cú sốc kinh tế nói chung. Các số liệu minh họa được tập trung vào các lĩnh vực cơ bản như: sức mạnh của nền kinh tế, các thị trường tài chính, thị trường bảo hiểm, tín dụng, ngân sách, chỉ số nợ quốc gia. - Phạm vi về không gian: Luận án nghiên cứu an ninh tài chính trong phạm vi nền kinh tế Việt Nam - Phạm vi về thời gian: Luận án tập trung nghiên cứu an ninh tài chính của Việt Nam từ 2011 đến nay và định hướng tới năm 2030. Khoảng thời gian 10 năm (2011-2021) là khoảng thời gian đủ dài để có thể đánh giá về sự vận động, diễn biến, tình hình an ninh tài chính cũng như đánh giá kết quả của các chính sách, các biện pháp đảm bảo an ninh tài chính của Việt Nam kể từ sau khủng hoảng tài chính thế giới 2008. Từ đó, đưa ra những định hướng, giải pháp đảm bảo an ninh tài chính gắn với định hướng phát triển ngành tài chính giai đoạn 2021-2030 và mục tiêu phát triển kinh tế-xã hội tới 2030. 4. Cơ sở lý luận và phương pháp nghiên cứu của luận án 4.1. Cơ sở lý luận của luận án Một là, luận án sử dụng cơ sở lý luận của chủ nghĩa Mác – Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh, trong đó chú trọng lý luận về mối quan hệ giữa an ninh tài chính và sự ổn định của quá trình sản xuất và tái sản xuất trong nền kinh tế thị trường.
5 Hai là, luận án kế thừa một số quan điểm, lý thuyết của các nhà kinh tế học, các tổ chức có uy tín nghiên cứu về an ninh tài chính. Trong đó, đặc biệt là những nghiên cứu của IMF về khung phân tích, đánh giá an ninh tài chính, những quan điểm lý thuyết về an ninh tài chính của các ngân hàng trung ương, các nhà kinh tế học trong và ngoài nước. Ba là, luận án nghiên cứu và quán triệt quan điểm, đường lối, chủ trương của Đảng, chính sách, pháp luật của Nhà nước về lĩnh vực tài chính và an ninh tài chính. 4.2. Phương pháp nghiên cứu của luận án Về phương pháp luận, luận án sử dụng phương pháp luận duy vật biện chứng và duy vật lịch sử của chủ nghĩa Mác-Lênin trong nghiên cứu về an ninh tài chính trong nền kinh tế thị trường. Về phương pháp nghiên cứu cụ thể, luận án sử dụng các phương pháp nghiên cứu của chuyên ngành kinh tế chính trị gồm: phương pháp trừu tượng hóa khoa học, logic kết hợp với lịch sử, hệ thống hóa, phân tích và tổng hợp, phương pháp so sánh, sơ đồ hóa, biểu đồ hóa... để nghiên cứu làm rõ bản chất, nội dung và sự vận động của đối tượng nghiên cứu là an ninh tài chính trong điều kiện kinh tế thị trường. Những phương pháp cụ thể này được áp dụng phù hợp theo mục đích, yêu cầu, nhiệm vụ của từng chương, tiết. Cụ thể: Chương 1: Luận án chủ yếu sử dụng phương pháp hệ thống hóa, phân tích, đánh giá tổng hợp kết quả nghiên cứu của các công trình trong và ngoài nước liên quan đến đề tài luận án, rút ra các kết luận khoa học về kết quả đạt được, vấn đề đang nghiên cứu và vấn đề chưa được nghiên cứu. Chương 2: Luận án sử dụng phương pháp hệ thống hóa, trừu tượng hóa khoa học, phân tích và tổng hợp, logic kết hợp với lịch sử để tìm hiểu khái niệm, vai trò, nội dung, các nhân tố ảnh hưởng và các chỉ tiêu đánh giá an ninh tài chính; khái quát một số bài học kinh nghiệm của các quốc gia trên thế giới gắn với nội dung luận án. Chương 3: Luận án sử dụng phương pháp tổng hợp, phân tích, so sánh để đưa ra những nghiên cứu định tính về tình hình an ninh tài chính của Việt Nam gồm: tính ổn định, lành mạnh tài chính và hiệu quả trong phân bổ nguồn lực cho nền kinh tế; khả năng quản lý, phòng ngừa rủi ro của cơ quan quản lý và các định chế tài chính;
6 khả năng hấp thụ, chống đỡ các cú sốc, qua đó làm rõ thực trạng nội dung nghiên cứu. Đồng thời sử dụng phương pháp sơ đồ hóa, biểu đồ hóa để minh họa cho kết quả nghiên cứu. Về số liệu, dữ liệu: Luận án chủ yếu sử dụng các nguồn tài liệu thứ cấp được công bố bởi các tổ chức uy tín trong nước và quốc tế như: IMF, World Bank, Bộ Tài chính, Ngân hàng Nhà nước, Tổng cụ thống kê..; và kết quả nghiên cứu của các nhà khoa học trong và ngoài nước như: các bài nghiên cứu được đăng trên các tạp chí khoa học uy tín, các đề tài nghiên cứu cấp Bộ, cấp Nhà nước, các luận án tiến sĩ, các sách chuyên khảo. Chương 4: Luận án sử dụng phương pháp phân tích, dự báo để làm rõ bối cảnh trong nước và quốc tế tác động tới an ninh tài chính của Việt Nam. Luận án cũng sử dụng phương pháp hệ thống hoá và phân tích tổng hợp để chỉ ra các quan điểm và giải pháp đảm bảo an ninh tài chính trong thời gian tới. 5. Những đóng góp mới của luận án Thứ nhất, luận án xây dựng khung lý luận rõ hơn về an ninh tài chính trong điều kiện kinh tế thị trường. Trong đó, luận án làm rõ khái niệm, sự cần thiết, nội dung, các nhân tố ảnh hưởng tới an ninh tài chính dưới góc độ kinh tế chính trị và đưa ra được hệ tiêu chí đánh giá an ninh tài chính trong điều kiện kinh tế thị trường. Thứ hai, luận án phân tích, đánh giá khách quan thực trạng an ninh tài chính của Việt Nam giai đoạn 2011-2021 trên các nội dung quan trọng như: tính ổn định, lành mạnh tài chính và hiệu quả trọng phân bổ nguồn lực cho nền kinh tế; năng lực quản lý phòng ngừa rủi ro của cơ quan quản lý và các định chế tài chính; khả năng hấp thụ và chống đỡ các cú sốc, từ đó chỉ ra những kết quả đạt được, hạn chế và nguyên nhân. Thứ ba, luận án làm rõ bối cảnh trong nước và quốc tế tác động tới an ninh tài chính của Việt Nam như: tác động của đại dịch Covid-19, tác động của quá trình hội nhập, xu thế chuyển đổi số, những bất ổn và xung đột chính trị quốc tế, toàn cầu hóa và sự phân chia thị trường, ảnh hưởng của các nước lớn; luận án cũng đưa ra 5 quan điểm về đảm bảo an ninh tài chính của Việt Nam; từ đó luận án đề xuất 4 nhóm giải pháp nhằm đảm bảo an ninh tài chính của Việt Nam tới năm 2030. Các giải pháp gồm: nhóm
7 giải pháp nâng cao tính ổn định, lành mạnh tài chính và hiệu quả phân bổ nguồn lực; nhóm giải nâng cao năng lực quản lý, phòng ngừa rủi ro; giải pháp về hoàn thiện cơ chế hấp thụ và chống đỡ các cú sốc; giải pháp thiết lập nền tảng tài chính số và phát triển hạ tầng tài chính hiện đại trong điều kiện cách mạng công nghiệp lần thứ tư. 6. Ý nghĩa của luận án 6.1. Ý nghĩa về mặt lý luận Luận án góp phần bổ sung, làm rõ hơn lý luận về an ninh tài chính của Việt Nam, đặc biệt là an ninh tài chính trong điều kiện kinh tế thị trường. Đây là vấn đề mới, nhìn chung chưa có nhiều công trình nghiên cứu toàn diện cả về lý luận và thực tiễn đầy đủ dưới góc độ kinh tế chính trị. 6.2. Ý nghĩa về mặt thực tiễn Kết quả nghiên cứu của luận án có thể được sử dụng làm tài liệu tham khảo nhằm phục vụ nghiên cứu và giảng dạy Kinh tế chính trị, đồng thời là tài liệu có thể tham khảo đối với các cơ quan liên quan trong tham mưu, hoạch định các chính sách nhằm đảm bảo an ninh tài chính của Việt Nam trong thời gian những năm tới. 7. Kết cấu của luận án Ngoài phần mở đầu, kết luận, danh mục tài liệu tham khảo, hình vẽ, bảng biểu minh họa và phụ lục, nội dung luận án được kết cấu thành 4 chương, 10 tiết.
8 CHƯƠNG 1 TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU CÓ LIÊN QUAN ĐẾN AN NINH TÀI CHÍNH TRONG ĐIỀU KIỆN KINH TẾ THỊ TRƯỜNG 1.1. NHỮNG CÔNG TRÌNH NGHIÊN CỨU TRONG NƯỚC VÀ NGOÀI NƯỚC LIÊN QUAN ĐẾN AN NINH TÀI CHÍNH TRONG ĐIỀU KIỆN KINH TẾ THỊ TRƯỜNG 1.1.1. Những công trình nghiên cứu bàn về khái niệm, nội dung, các nhân tố ảnh hưởng tới an ninh tài chính trong điều kiện kinh tế thị trường Tác giả Tào Hữu Phùng (2004) trong “An ninh tài chính quốc gia. Lý luận – Cảnh báo – Đối sách” [46] đã phân tích làm rõ nhiều nội dung lý luận về an ninh tài chính trong phát triển và hội nhập quốc tế. Tác giả đã xây dựng định nghĩa về an ninh tài chính, đó là mộ trạng thái tài chính ổn đinh, an toàn, vững mạnh và không bị khủng hoảng. Từ đó tác giả phân tích nội hàm, bản chất của an ninh tài chính. Theo tác giả, an ninh tài chính có thể được phân theo cấp hay pham vi quản lý, theo lĩnh vực, theo phạm vi địa lý, theo tính chất hay theo mức độ. Trong công trình nghiên cứu của mình tác giả đã xây dựng khung lý luận làm cơ sở nghiên cứu, đánh giá an ninh tài chính và đảm bảo an ninh tài chính, xây dựng hệ thống các tiêu thức chuẩn mực nghiên cứu và đánh giá an ninh tài chính, hệ thống các công cụ đảm bảo an ninh tài chính, cơ sở xác định hành lang an toàn và khả năng bảo đảm an ninh tài chính: an ninh tài chính vĩ mô, an ninh tài chính khu vực doanh nghiệp, an ninh tài chính trong khu vực tín dụng – ngân hàng, an ninh tài chính trong lĩnh vực đầu tư, an ninh tài chính trong lĩnh vực tài chính đối ngoại, an ninh tài chính đối với luân chuyển các luồng vốn trên thị trường tài chính. Bên cạnh đó, tác giả cũng phân tích những cơ hội và thách thức của toàn cầu hóa, tự do hóa đối với an ninh tài chính quốc gia. Theo tác giả toàn cầu hóa và tự do hóa là tất yếu khách quan, song bí quyết thành công là phải hội nhập có điều kiện, bước đi và lộ trình phù hợp. Đối với an ninh tài chính, mặt trái của toàn cầu hóa và tự do hóa kinh tế - tài chính là: dễ gây ra khủng hoảng tài chính nếu tự do hóa không
9 được tiến hành theo những bước hợp lý và thiếu đồng bộ với những chính sách kinh tế vĩ mô khác; thị trường tài chính trong nước có thể bị thao túng bởi các thế lực bên ngoài, tội phạm tài chính có thể xuất hiện nhiều và phức tạp hơn. Tác giả đã tổng kết 5 nguy cơ chủ yếu mà toàn cầu hóa và tự do hóa kinh tế - tài chính tạo ra đối với an ninh tài chính là: (1) nguy cơ mất giá nội tệ do chính sách tỷ giá hối đoái không hợp lý và nhà đầu tư nước ngoài dễ dàng chuyển vốn ra nước ngoài; (2) nguy cơ tiền tháo chạy do thiếu các biện pháp kiểm soát dòng vốn ngắn hạn; (3) nguy cơ vỡ nợ do sử dụng tiền vay ngắn hạn vào đầu tư dài hạn; (4) nguy cơ lây nhiễm khi nền kinh tế quốc gia chịu những cú sốc tài chính từ bên ngoài, nhất là những cuộc khủng hoảng tài chính – tiền tệ. Nguy cơ này cao hay thấp phụ thuộc vào “sức đề kháng” của mỗi nước dựa vào thực lực kinh tế - tài chính và mức độ đúng đắn của các chính sách kinh tế vĩ mô; (5) nguy cơ mất chủ quyền khi chính phủ có thể phải hy sinh một số mục tiêu chiến lược để đối phó với các nguy cơ khi thực hiện tự do hóa tài chính, đồng thời giảm khả năng độc lập trong hoạch định các chính sách kinh tế - xã hội, nhất là khi xảy ra khủng hoảng tài chính. Phan Thị Bích Nguyệt (2006) trong Đề tài nghiên cứu khoa học cấp Bộ “Kiểm soát an ninh tài chính nhằm giảm thiểu rủi ro quốc gia trong tiến trình hội nhập kinh tế của Việt Nam”[44] đã chỉ ra rằng, muốn đảm bảo an ninh tài chính thì cần phải nắm bắt được các nguyên nhân sâu xa gây ra bất ổn tài chính để từ đó có thể áp dụng hàng loạt các giải pháp một cách liên tục và có hệ thống. Tác giả cũng nhấn mạnh cần phải kiểm soát an ninh tài chính trong tiến trình hội nhập kinh tế quốc tế, vì quá trình hội nhập kinh tế quốc tế, đặc biệt là tự do hóa tài chính các nước sẽ phải đối mặt với rủi ro tài chính ngày càng cao và khủng hoảng tài chính trở thành mối đe dọa thường trực. Từ đó, tác giả phân tích những tác động của hội nhập kinh tế quốc tế tới an ninh tài chính trên các lĩnh vực: tác động tới nguồn thu NSNN, tới cán cân vãng lai, rủi ro với các khoản nợ nước ngoài không kiểm soát… Tào Khánh Hợp (2008) trong “An ninh tài chính nhà nước của Việt Nam trong điều kiện hội nhập kinh tế quốc tế” [21] đã có những phân tích về khái niệm an ninh tài chính nói chung. Trong đó, tác giả đã đưa ra được khái niệm an ninh tài chính mà theo đó đã được nhiều nhà nghiên cứu đồng tình và thường xuyên trích dẫn trong các