Luận án Tiến sĩ Kinh tế: Hệ thống kiểm soát nội bộ trong các doanh nghiệp bảo hiểm phi nhân thọ ở Việt Nam hiện nay

Chia sẻ: Na Na | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:224

Thêm vào BST

Báo xấu

89
lượt xem 22
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Mục đích nghiên cứu: Xây dựng luận cứ lý thuyết và nghiên cứu thực tiễn cho việc hoạch định các giải pháp nhằm hoàn thiện HTKSNB trong các DNBH phi nhân thọ ở Việt Nam trong thời gian tới. Sau đây là bản tóm tắt của luận án.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận án Tiến sĩ Kinh tế: Hệ thống kiểm soát nội bộ trong các doanh nghiệp bảo hiểm phi nhân thọ ở Việt Nam hiện nay

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ TÀI CHÍNH HỌC VIỆN TÀI CHÍNH NGUYỄN THỊ THU HÀ HỆ THỐNG KIỂM SOÁT NỘI BỘ TRONG CÁC DOANH NGHIỆP BẢO HIỂM PHI NHÂN THỌ Ở VIỆT NAM HIỆN NAY LUẬN ÁN TIẾN SĨ KINH TẾ HÀ NỘI - 2016
BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ TÀI CHÍNH HỌC VIỆN TÀI CHÍNH HỆ THỐNG KIỂM SOÁT NỘI BỘ TRONG CÁC DOANH NGHIỆP BẢO HIỂM PHI NHÂN THỌ Ở VIỆT NAM HIỆN NAY Chuyên ngành: Tài chính – Ngân hàng ` Mã số : 62.34.02.01 LUẬN ÁN TIẾN SĨ KINH TẾ Người hướng dẫn khoa học: 1. GS., TS. ĐOÀN XUÂN TIÊN 2. PGS., TS. HOÀNG MẠNH CỪ HÀ NỘI - 2016
LỜI CAM ĐOAN Tôi xin xam đoan luận án là công trình nghiên cứu của riêng tôi; các số liệu, kết quả nêu trong luận án là trung thực và có nguồn gốc rõ ràng. TÁC GIẢ LUẬN ÁN NGUYỄN THỊ THU HÀ
MỤC LỤC TRANG PHỤ BÌA LỜI CAM ĐOAN MỤC LỤC .................................................................................................................... DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT TRONG LUẬN ÁN ...................................... DANH MỤC CÁC BẢNG TRONG LUẬN ÁN ....................................................... MỞ ĐẦU .................................................................................................................... 1 Chƣơng 1: NHỮNG LÝ LUẬN CƠ BẢN VỀ HỆ THỐNG KIỂM SOÁT NỘI BỘ TRONG DOANH NGHIỆP BẢO HIỂM PHI NHÂN THỌ ........................ 10 1.1. Sự cần thiết và vai trò của hệ thống kiểm soát nội bộ trong doanh nghiệp bảo hiểm phi nhân thọ .............................................................................................. 10 1.1.1. Đặc điểm hoạt động kinh doanh bảo hiểm phi nhân thọ trong nền kinh tế thị trƣờng............................................................................................................................... 10 1.1.2. Khái niệm hệ thống kiểm soát nội bộ ................................................................ 16 1.1.3. Sự cần thiết của hệ thống kiểm soát nội bộ trong doanh nghiệp bảo hiểm phi nhân thọ ........................................................................................................................... 19 1.1.4. Vai trò của hệ thống kiểm soát nột bộ ............................................................... 21 1.2. Các thành phần của hệ thống kiểm soát nội bộ trong doanh nghiệp bảo hiểm phi nhân thọ ....................................................................................................... 23 1.2.1. Môi trƣờng kiểm soát (Control Environment) .................................................. 24 1.2.2. Đánh giá rủi ro (Risk Assesment) ...................................................................... 27 1.2.3. Hoạt động kiểm soát (Control Activities).......................................................... 31 1.2.4. Hệ thống thông tin và truyền thông (Information & Communication) .......... 34 1.2.5. Hoạt động giám sát (Monitoring Activities) ..................................................... 35 1.3. Kiểm soát nội bộ các hoạt động kinh doanh chủ yếu của doanh nghiệp bảo hiểm phi nhân thọ ........................................................................................................ 38 1.3.1. Giới thiệu về các hoạt động cần kiểm soát ....................................................... 38 1.3.2. Thủ tục kiểm soát các hoạt động ........................................................................ 43 1.4. Kinh nghiệm về xây dựng và vận hành hệ thống kiểm soát nội bộ trong kinh doanh bảo hiểm phi nhân thọ trên thế giới .................................................... 48 1.4.1. Kinh nghiệm của Trung Quốc ............................................................................ 49 1.4.2. Kinh nghiệm của Nhật Bản................................................................................. 52
1.4.3. Kinh nghiệm của thị trƣờng bảo hiểm Châu Âu............................................... 55 1.4.4. Bài học kinh nghiệm có thể vận dụng vào Việt Nam ...................................... 57 Kết luận chƣơng 1 ................................................................................................... 59 Chƣơng 2: THỰC TRẠNG HỆ THỐNG KIỂM SOÁT NỘI BỘ TRONG CÁC DOANH NGHIỆP BẢO HIỂM PHI NHÂN THỌ Ở VIỆT NAM HIỆN NAY 60 2.1. Tổng quan thị trƣờng bảo hiểm phi nhân thọ ở Việt Nam ............................ 60 2.1.1. Sự ra đời và phát triển của thị trƣờng bảo hiểm Việt Nam .............................. 60 2.1.2. Đặc điểm của thị trƣờng bảo hiểm phi nhân thọ Việt Nam ............................. 62 2.2. Khảo sát các thành phần của hệ thống kiểm soát nội bộ trong doanh nghiệp bảo hiểm phi nhân thọ ở Việt Nam ............................................................. 69 2.2.1. Nội dung khảo sát ................................................................................................ 69 2.2.2. Kết quả khảo sát .................................................................................................. 70 2.3. Đánh giá hệ thống kiểm soát nội bộ trong các doanh nghiệp bảo hiểm phi nhân thọ ở Việt Nam ................................................................................................. 109 2.3.1. Những kết quả đạt đƣợc trong quá trình xây dựng và triển khai hệ thống kiểm soát nội bộ trong doanh nghiệp bảo hiểm phi nhân thọ ở Việt Nam hiện nay ....... 109 2.3.2. Những tồn tại của hệ thống kiểm soát nội bộ trong doanh nghiệp bảo hiểm phi nhân thọ ở Việt Nam hiện nay .............................................................................. 115 2.3.3. Nguyên nhân những tồn tại của hệ thống kiểm soát nội bộ trong doanh nghiệp bảo hiểm phi nhân thọ ở Việt Nam hiện nay............................................... 123 Kết luận chƣơng 2 ................................................................................................. 127 Chƣơng 3: GIẢI PHÁP HOÀN THIỆN HỆ THỐNG KIỂM SOÁT NỘI BỘ TRONG CÁC DOANH NGHIỆP BẢO HIỂM PHI NHÂN THỌ Ở VIỆT NAM ....................................................................................................................... 128 3.1. Những cơ hội và thách thức đối với hoạt động kinh doanh của các doanh nghiệp bảo hiểm phi nhân thọ ở Việt Nam ........................................................... 128 3.1.1. Những cơ hội ...................................................................................................... 128 3.1.2. Những thách thức............................................................................................... 131 3.2. Quan điểm hoàn thiện hệ thống kiểm soát nội bộ trong doanh nghiệp bảo hiểm phi nhân thọ ...................................................................................................... 134 3.2.1. Hoàn thiện hệ thống kiểm soát nội bộ trong các doanh nghiệp bảo hiểm phi nhân thọ phải hƣớng tới quản lý rủi ro ....................................................................... 135
3.2.2. Sự vận hành của hệ thống kiểm soát nội bộ tại các doanh nghiệp bảo hiểm phi nhân thọ phải chịu sự chi phối bởi hoạt động kiểm tra, giám sát của cơ quan quản lý nhà nƣớc .......................................................................................................... 136 3.2.3. Tổ chức và vận hành bộ phận kiểm toán nội bộ theo thông lệ quốc tế, phù hợp với qui mô, tổ chức của từng doanh nghiệp bảo hiểm phi nhân thọ ................ 136 3.3. Giải pháp hoàn thiện hệ thống kiểm soát nội bộ trong các doanh nghiệp bảo hiểm phi nhân thọ ở Việt Nam ........................................................................ 137 3.3.1. Đối với môi trƣờng kiểm soát........................................................................... 137 3.3.2. Đối với đánh giá rủi ro ...................................................................................... 144 3.3.3. Đối với hoạt động kiểm soát ............................................................................. 155 3.3.4. Đối với thông tin và truyền thông .................................................................... 161 3.3.5. Đối với hoạt động giám sát ............................................................................... 162 3.3.6. Một số kiến nghị ................................................................................................ 163 Kết luận chương 3 .................................................................................................. 171 KẾT LUẬN ............................................................................................................ 172 DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH KHOA HỌC .................................................... CỦA TÁC GIẢ ĐÃ CÔNG BỐ.................................................................................. DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ................................................................... PHỤ LỤC .....................................................................................................................
DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT TRONG LUẬN ÁN BHPNT Bảo hiểm phi nhân thọ BT Bồi thƣờng BTC Bộ Tài chính DNBH Doanh nghiệp bảo hiểm DPNV Dự phòng nghiệp vụ GĐ Giám định GĐBT Giám định bồi thƣờng HĐKDBH Hoạt động kinh doanh bảo hiểm HĐQT Hội đồng quản trị HĐTV Hội đồng thành viên HH Hàng hải HTKSNB Hệ thống kiểm soát nội bộ KTNB &QLRR Kiểm tra nội bộ và quản lý rủi ro NTB Ngƣời thứ ba QLDN Quản lý doanh nghiệp TBH Tái bảo hiểm
DANH MỤC CÁC BẢNG TRONG LUẬN ÁN Bảng 1.3: Lợi nhuận kinh doanh bảo hiểm của PICC từ 2009 – 2013 .......... 51 Bảng 2.1: Tình hình phát triển thị trƣờng bảo hiểm phi nhân thọ từ 2009 - 2014 ................................................................................................................. 61 Bảng 2.2: Phí nhƣợng tái bảo hiểm ra nƣớc ngoài........................................... 68 Bảng 2.3: Doanh thu phí bảo hiểm và bồi thƣờng bảo hiểm của thị trƣờng bảo hiểm phi nhân thọ Việt Nam từ 2009- 2014 ................................................. 112 Bảng 2.4: Doanh thu phí bảo hiểm gốc và tỷ lệ bồi thƣờng của BHBV từ 2009- 2014..................................................................................................... 113 Bảng 2.5: Doanh thu phí bảo hiểm gốc và tỷ lệ bồi thƣờng của MIC từ 2009- 2014 ............................................................................................................... 114 Bảng 2.6: Tỷ lệ bồi thƣờng một số nghiệp vụ bảo hiểm trên thị trƣờng bảo hiểm phi nhân thọ Việt Nam từ 2011- 2014 ............................................................ 120 Bảng 2.7: Tỷ lệ bồi thƣờng một số nghiệp vụ bảo hiểm tại BHBV từ 2011- 2014 ............................................................................................................... 121 Bảng 2.8: Một số chỉ tiêu cơ bản đánh giá kết quả kinh doanh của MIC và BIC từ 2011- 2014......................................................................................... 122
DANH MỤC CÁC SƠ ĐỒ TRONG TRONG LUẬN ÁN Sơ đồ 2.1: Qui trình khai thác của BHBV(Áp dụng tại các công ty thành viên) 90 Sơ đồ 2.2: Khai thác trên phân cấp tại BHBV................................................ 91 Sơ đồ 2.3: Qui trình giám định và các cá nhân, bộ phận liên quan đến công tác giám định tại BHBV .................................................................................. 97 Sơ đồ 2.4: Qui trình bồi thƣờng và các cá nhân, bộ phận liên quan đến............ công tác bồi thƣờng tại BHBV........................................................................ 98 Sơ đồ 2.5: Phối hợp giám sát giữa Tập đoàn và BHBV............................... 108
1 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài nghiên cứu Thị trƣờng bảo hiểm Việt Nam hiện nay đã có 57 DNBH, trong đó số lƣợng các DNBH phi nhân thọ là 30. Qui mô thị trƣờng bảo hiểm phi nhân thọ ngày càng mở rộng, tăng trƣởng không chỉ về số lƣợng doanh nghiệp mà cả về tốc độ phát triển, số lƣợng sản phẩm, năng lực tài chính cũng nhƣ mức độ đầu tƣ vào nền kinh tế quốc dân. Bên cạnh sự phát triển và những đóng góp không thể phủ nhận thì đối với các DNBH phi nhân thọ, trong hoạt động kinh doanh, vẫn tồn tại những vấn đề nổi cộm nhƣ khai thác bỏ qua hoặc không chú trọng đánh giá rủi ro, tuyển dụng đại lý không đảm bảo qui định của cơ quan quản lý nhà nƣớc, định phí không tƣơng ứng với mức độ rủi ro của khách hàng, trích lập dự phòng không đầy đủ,… đã ảnh hƣởng không nhỏ tới mục tiêu hoạt động của các DNBH là phát triển bền vững, an toàn và hiệu quả. Để giảm thiểu những rủi ro đó, xây dựng HTKSNB là rất cần thiết đối với các DNBH phi nhân thọ. Cho đến thời điểm này, kiểm soát nội bộ không phải là vấn đề mới đối với các DNBH. Theo NĐ 45/2007/NĐ-CP, để đƣợc cấp giấy phép thành lập và hoạt động trên thị trƣờng bảo hiểm Việt Nam, một trong các điều kiện mà doanh nghiệp phải đáp ứng là phải xây dựng qui trình kiểm soát nội bộ trong phƣơng án hoạt động 5 năm đầu. Trên cơ sở qui định đó, BTC cũng đã ban hành các hƣớng dẫn cụ thể hơn về kiểm soát nội bộ. Nhiều DNBH phi nhân thọ đã nhận thức đƣợc tầm quan trọng của HTKSNB đối với sự phát triển bền vững của chính doanh nghiệp. Tuy nhiên những tồn tại trong hoạt động của các DNBH phi nhân thọ đã cho thấy HTKSNB hoạt động chƣa hiệu quả. Trong điều kiện cạnh tranh gay gắt nhƣ hiện nay, hoạt động không hiệu quả của HTKSNB rất nguy hiểm đối với các DNBH phi nhân thọ. Chính vì vậy việc nghiên cứu cơ sở lý luận và thực tiễn về HTKSNB trong các DNBH phi nhân thọ nhằm đề xuất các giải pháp hoàn thiện HTKSNB là một yêu cầu cấp thiết. Xuất phát từ thực tế đó, tác giả đã chọn đề tài: “Hệ thống kiểm soát nội bộ trong các doanh nghiệp bảo hiểm phi nhân thọ ở Việt Nam hiện nay”
2 2. Mục đích nghiên cứu Xây dựng luận cứ lý thuyết và nghiên cứu thực tiễn cho việc hoạch định các giải pháp nhằm hoàn thiện HTKSNB trong các DNBH phi nhân thọ ở Việt Nam trong thời gian tới. 3. Đối tƣợng, phạm vi nghiên cứu 3.1. Đối tượng nghiên cứu: Luận án tập trung nghiên cứu về HTKSNB trong các DNBH phi nhân thọ, bao gồm: - Lý luận cơ bản về HTKSNB áp dụng cho các DNBH phi nhân thọ. - Nghiên cứu, khảo sát thực trạng HTKSNB tại 15/30 DNBH phi nhân thọ ở Việt Nam, bao gồm: 11 DNBH trong nƣớc, 04 DNBH có vốn nƣớc ngoài. - Các giải pháp hoàn thiện HTKSNB để hệ thống này thực sự là công cụ quản lý hữu hiệu đối với các DNBH phi nhân thọ ở Việt Nam. 3.2. Phạm vi nghiên cứu: - Nghiên cứu thực trạng HTKSNB trong các DNBH phi nhân thọ ở Việt Nam giai đoạn 2010- 2014. - Nghiên cứu, đánh giá về kiểm soát nội bộ các qui trình, hoạt động liên quan tới hoạt động cốt lõi - kinh doanh bảo hiểm, bao gồm: Hoạt động khai thác, giám định - bồi thƣờng, TBH, trích lập DPNV; Đây là các qui trình, hoạt động tiềm ẩn nguy cơ rủi ro cao ở thị trƣờng bảo hiểm phi nhân thọ ở Việt Nam. - Để có những đánh giá cụ thể hơn về HTKSNB trong các DNBH phi nhân thọ ở Việt Nam, 02 DNBH phi nhân thọ là Tổng công ty Bảo hiểm Bảo Việt (BHBV) và Tổng công ty Cổ phần Bảo hiểm Quân đội (MIC) đƣợc tác giả lựa chọn để phục vụ mục đích nghiên cứu. BHBV là một DNBH hàng đầu, đồng thời cũng là DNBH phi nhân thọ đầu tiên trên thị trƣờng bảo hiểm phi nhân thọ Việt Nam; MIC là một DNBH phi nhân thọ đầu tiên đƣợc thành lập khi Nghị định 45/2007/NĐ-CP ra đời. Nghị định này qui định một điều kiện để cấp giấy phép hoạt động đối với DNBH là phải thiết lập qui trình kiểm tra, kiểm soát nội bộ. Với đặc thù đó, thực trạng thiết lập và vận hành HTKSNB tại 02 DNBH cụ thể sẽ bổ trợ cho các đánh giá của luận án cùng với kết quả điều tra qua bảng hỏi.
3 4. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn Đề tài nghiên cứu đã làm sáng tỏ cơ sở lý luận về HTKSNB trong kinh doanh bảo hiểm phi nhân thọ, dựa trên những hƣớng dẫn của COSO (The Committee of Sponsoring Organization of the Treadway Commission) về HTKSNB. Đây sẽ là một tài liệu phục vụ nghiên cứu về HTKSNB trong lĩnh vực bảo hiểm kinh doanh nói chung, bảo hiểm phi nhân thọ nói riêng. Đồng thời kết quả nghiên cứu của đề tài về thực tế xây dựng và vận hành HTKSNB tại các DNBH phi nhân thọ ở Việt Nam sẽ là nguồn thông tin tin cậy để các nhà khoa học, những ngƣời quan tâm có thể thấy đƣợc đặc thù, ƣu điểm, hạn chế của HTKSNB tại các DNBH phi nhân thọ ở Việt Nam. Những đánh giá, định hƣớng và giải pháp tác giả đề xuất sẽ góp phần hoàn thiện và tăng tính hiệu quả, hiệu lực của HTKSNB trong các DNBH phi nhân thọ ở Việt Nam. Có thể khẳng định đây là nghiên cứu đầu tiên về đề tài này. 5. Phƣơng pháp nghiên cứu - Luận án sử dụng phƣơng pháp điều tra, khảo sát một số DNBH phi nhân thọ để đánh giá thực trạng, đề xuất các giải pháp liên quan đến mục đích nghiên cứu. - Luận án sử dụng các phƣơng pháp nghiên cứu tổng hợp để hệ thống hóa lý luận về HTKSNB trong DNBH phi nhân thọ, đánh giá thực trạng HTKSNB trong các DNBH phi nhân thọ ở Việt Nam. - Phƣơng pháp so sánh đối chiếu, thống kê, phân tích số liệu cũng đƣợc sử dụng để làm rõ nội dung của luận án. 6. Kết cấu luận án Ngoài phần mở đầu, kết luận, danh mục tài liệu tham khảo và phụ lục, luận án đƣợc chia thành 3 chƣơng: - Chƣơng 1: Những lý luận cơ bản về hệ thống kiểm soát nội bộ trong doanh nghiệp bảo hiểm phi nhân thọ - Chƣơng 2: Thực trạng hệ thống kiểm soát nội bộ trong các doanh nghiệp bảo hiểm phi nhân thọ ở Việt Nam hiện nay - Chƣơng 3: Giải pháp hoàn thiện hệ thống kiểm soát nội bộ trong các doanh nghiệp bảo hiểm phi nhân thọ ở Việt Nam hiện nay
4 TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU ĐỀ TÀI Cho đến thời điểm hiện tại, những đề tài nghiên cứu về HTKSNB khá phong phú nhƣng chỉ mới tập trung ở một số ngành nghề nhƣ ngân hàng, may mặc, sản xuất xi măng. Riêng đối với lĩnh vực bảo hiểm chƣa có nghiên cứu nào đƣợc công bố liên quan đến HTKSNB trong các DNBH. Tuy nhiên để phục vụ cho nghiên cứu đề tài, tác giả đã tìm hiểu các nghiên cứu về HTKSNB trong các lĩnh vực khác và những nghiên cứu gần với đối tƣợng nghiên cứu của đề tài về hoạt động kinh doanh của các DNBH phi nhân thọ ở Việt Nam, cụ thể: 1. MỘT SỐ ĐỀ TÀI, LUẬN VĂN VÀ LUẬN ÁN Những đề tài nghiên cứu ở các lĩnh vực khác - Đề tài luận văn thạc sĩ: “Hoàn thiện hệ thống kiểm soát nội bộ trong hoạt động tín dụng tại ngân hàng TMCP Công thƣơng Việt Nam - Chi nhánh Thừa Thiên Huế”, tác giả Đặng Nữ Hà Ly, Học viện Tài chính, 2012. Luận văn làm rõ các khái niệm, nội dung cơ bản liên quan đến HTKSNB; các loại rủi ro và quản lý rủi ro tín dụng; nghiên cứu thực tiễn HTKSNB trong hoạt động tín dụng tại Vietinbank Thừa Thiên Huế; Trên cơ sở lý luận và thực tiễn, luận án đề xuất giải pháp nhằm hoàn thiện HTKSNB trong hoạt động tín dụng tại ngân hàng này. - Đề tài luận án tiến sĩ: “Hoàn thiện hệ thống kiểm soát nội bộ trong các doanh nghiệp may mặc Việt Nam”, tác giả Bùi Thị Minh Hải, Đại học Kinh tế Quốc dân, 2012. Luận án nghiên cứu HTKSNB trong các doanh nghiệp dệt may trên cơ sở hệ thống lý luận về HTKSNB theo 03 thành phần: Môi trƣờng kiểm soát, hệ thống thông tin, thủ tục kiểm soát. Các giải pháp của luận án nhằm hoàn thiện HTKSNB trong các doanh nghiệp dệt may về cơ bản tập trung vào 03 nhóm giải pháp: hoàn thiện môi trƣờng kiểm soát, hoàn thiện hệ thống thông tin bao gồm thông tin kế toán, hoàn thiện thủ tục kiểm soát. Phƣơng pháp nghiên cứu của luận án là thực hiện khảo sát một số doanh nghiệp dệt may có qui mô lớn.
5 - Đề tài luận án tiến sĩ: “Hoàn thiện hệ thống kiểm soát nội bộ tại Tập đoàn Hóa chất Việt Nam”, tác giả Nguyễn Thị Lan Anh, Đại học Kinh tế Quốc dân, 2013. Luận án cung cấp hệ thống lý luận về HTKSNB trên cơ sở tổng hợp quan điểm của COSO, Chuẩn mực Kiểm toán quốc tế, Chuẩn mực Kiểm toán Việt Nam. Luận án nghiên cứu HTKSNB tại Tập đoàn Hóa chất Việt Nam theo 3 thành phần của HTKSNB: Môi trƣờng kiểm soát, hệ thống thông tin kế toán, thủ tục kiểm soát. Thực trạng đƣợc nghiên cứu, đánh giá trên cơ sở điều tra thông qua bảng hỏi, một phƣơng pháp nghiên cứu phổ biến với các nghiên cứu về HTKSNB. Luận án đề xuất các giải pháp hoàn thiện HTKSNB tại Tập đoàn hóa chất Việt Nam bằng cách hoàn thiện môi trƣờng kiểm soát, hoàn thiện hệ thống thông tin kế toán, hoàn thiện thủ tục kiểm soát. Những đề tài nghiên cứu trong lĩnh vực bảo hiểm - Đề tài cấp học viện của Học viện Tài chính: “Giải pháp đẩy mạnh hoạt động tái bảo hiểm giữa các DNBH phi nhân thọ ở Việt Nam”, chủ nhiệm đề tài TS Đoàn Minh Phụng, 2006. Xuất phát từ thực tế phí nhƣợng tái ra thị trƣờng bảo hiểm nƣớc ngoài chiếm tỷ trọng lớn, đề tài cung cấp các giải pháp nhằm đẩy mạnh hoạt động TBH giữa các DNBH phi nhân thọ ở Việt Nam, phát triển an toàn và bền vững thị trƣờng bảo hiểm phi nhân thọ ở Việt Nam, hạn chế chảy máu ngoại tệ qua hoạt động TBH. - Đề tài cấp Học viện của Học viện Tài chính: “Hoàn thiện nội dung, qui trình và phƣơng pháp kiểm toán nội bộ tại các DNBH Việt Nam”, chủ nhiệm đề tài TS Giang Thị Xuyến, 2010. Đề tài tập trung vào 03 vấn đề cơ bản: Hệ thống hóa và bổ sung lý luận cơ bản về kiểm toán nội bộ và nội dung, qui trình, phƣơng pháp kiểm toán nội bộ trong cácDNBH; Phân tích thực trạng xác định nội dung, qui trình và phƣơng pháp kiểm toán nội bộ tại các DNBH Việt Nam; Đƣa ra các giải pháp nhằm hoàn thiện nội dung, qui trình và phƣơng pháp kiểm toán nội bộ tại các DNBH Việt Nam.
6 - Đề tài luận văn thạc sĩ: “Nâng cao hiệu quả công tác quản trị chi phí hoạt động kinh doanh bảo hiểm gốc tại Tổng công ty cổ phần bảo hiểm Quân đội”, tác giả Phạm Xuân Thƣơng, Học Viện Tài Chính, 2013. Luận văn tập trung nghiên cứu về quản trị chi phí kinh doanh bảo hiểm gốc, gồm chi phí bồi thƣờng, chi phí bán hàng, chi phí quản lý về mặt tài chính của Tổng công ty cổ phần Bảo hiểm Quân đội, giai đoạn 2009 - 2012. Trong các giải pháp mà tác giả đề xuất, có một số giải pháp liên quan đến kiểm soát chi phí bồi thƣờng, chi phí bán hàng, chi phí quản lý doanh nghiệp, thành lập bộ phận quản trị rủi ro, ứng dụng công nghệ thông tin. Tuy nhiên đề tài không nghiên cứu về HTKSNB tại Tổng công ty cổ phần Bảo hiểm Quân đội. - Đề tài luận án tiến sĩ: “Giám sát thị trƣờng bảo hiểm phi nhân thọ ở Việt Nam”, tác giả Nguyễn Thanh Nga, Học viện Tài chính, 2014. Luận án nghiên cứu hoạt động giám sát của cơ quan quản lý Nhà nƣớc đối với thị trƣờng bảo hiểm phi nhân thọ, doanh nghiệp tái bảo hiểm, về nghiệp vụ và tài chính. Luận án còn đề cập đến hoạt động giám sát đối với các trung gian bảo hiểm, giám sát bảo vệ quyền lợi ngƣời tiêu dùng và giám sát sản phẩm trên thị trƣờng thông qua giám sát đối với đối với DNBH phi nhân thọ. 2. CÁC VẤN ĐỀ CHƢA ĐƢỢC NGHIÊN CỨU VỀ HỆ THỐNG KIỂM SOÁT NỘI BỘ TRONG DOANH NGHIỆP BẢO HIỂM PHI NHÂN THỌ Ở VIỆT NAM Qua phần tổng hợp các nghiên cứu khoa học, tác giả có một số nhận xét: - Các luận án tiến sĩ của tác giả Bùi Thị Minh Hải và tác giả Nguyễn Thị Lan Anh là hai đề tài thuộc chuyên ngành Kế toán do đó luận án nghiên cứu về HTKSNB với mục tiêu kiểm soát kế toán, có dựa trên nền tảng của COSO nhƣng theo 03 thành phần cấu thành HTKSNB của Chuẩn mực Kiểm toán liên quan. - Luận văn thạc sĩ của tác giả Đặng Nữ Hà Ly nghiên cứu về HTKSNB theo 05 thành phần môi trƣờng kiểm soát, đánh giá rủi ro, hoạt động kiểm soát, hệ thống thông tin và truyền thông, hệ thống giám sát nhƣng chỉ liên quan đến một hoạt động của một chi nhánh ngân hàng - hoạt động tín dụng. Hơn nữa, lý luận về HTKSNB của COSO năm 2013 đã có những thay đổi.
7 - Đề tài nghiên cứu khoa học cấp Học viện của tác giả Võ Thị Pha, những vấn đề liên quan đến kiểm soát nội bộ hoạt động TBH nhằm hạn chế rủi ro trong kinh doanh TBH không đƣợc nghiên cứu trong đề tài. - Đề tài nghiên cứu khoa học cấp Học viện của tác giả Giang Thị Xuyến là đề tài liên quan tới HTKSNB trong DNBH phi nhân thọ - nghiên cứu về kiểm toán nội bộ, nhƣng đó chỉ là một thành phần của HTKSNB. Đề tài cũng mới chỉ đề xuất các giải pháp nhằm hoàn thiện qui trình, phƣơng pháp kiểm toán nội bộ trong DNBH. Các vấn đề liên quan đến xây dựng, tổ chức bộ máy hoạt động không đƣợc nghiên cứu trong đề tài này. - Luận văn thạc sĩ của tác giả Nguyễn Xuân Phƣơng mới chỉ nghiên cứu và đề xuất giải pháp nhằm kiểm soát chi phí tại 01 DNBH phi nhân thọ. - Luận án tiến sĩ của tác giả Nguyễn Thanh Nga không nghiên cứu hoạt động tự giám sát của các DNBH phi nhân thọ. (Tuy nhiên hoạt động giám sát của cơ quan quản lý Nhà nƣớc chắc chắn tác động tới HTKSNB trong các DNBH phi nhân thọ) Tóm lại, cho đến thời điểm này, chƣa có nghiên cứu một cách chuyên sâu về HTKSNB trong các DNBH phi nhân thọ cả về lý luận, thực tiễn và giải pháp. 3. NHỮNG NỘI DUNG SẼ NGHIÊN CỨU CỦA LUẬN ÁN Về cơ sở lý luận Cơ sở lý luận về HTKSNB là nền tảng quan trọng để nghiên cứu thực trạng HTKSNB. Ở nội dung này, luận án làm rõ các vấn đề : - Đặc điểm hoạt động kinh doanh bảo hiểm phi nhân thọ và yêu cầu quản lý hoạt động kinh doanh bảo hiểm phi nhân thọ. Luận án làm rõ các hoạt động kinh doanh bảo hiểm bao gồm kinh doanh bảo hiểm gốc, kinh doanh TBH, hoạt động đầu tƣ và đặc điểm của các hoạt động. Từ đặc điểm đó, luận án lý giải vì sao cần phải quản lý các hoạt động kinh doanh trong DNBH phi nhân thọ. - Sự cần thiết và vai trò của HTKSNB: Đƣợc xem là một công cụ cho hoạt động quản lý DNBH phi nhân thọ, luận án phân tích sự cần thiết cũng nhƣ vai trò của HTKSNB trong kinh doanh bảo hiểm phi nhân thọ, một lĩnh vực kinh doanh đặc thù, tiềm ẩn nhiều rủi ro.
8 - Các thành phần của HTKSNB: Luận án giới thiệu, phân tích các nhân tố HTKSNB áp dụng trong kinh doanh bảo hiểm phi nhân thọ trên cơ sở đặc thù của ngành và trên cơ sở Khung tích hợp về kiểm soát nội bộ của COSO (áp dụng cho mọi tổ chức, mọi lĩnh vực), bao gồm: Môi trƣờng kiểm soát, đánh giá rủi ro, hoạt động kiểm soát, thông tin và truyền thông, hoạt động giám sát; Phát triển cơ sở lý luận đó phù hợp với đặc điểm hoạt động kinh doanh bảo hiểm phi nhân thọ. - Thủ tục kiểm soát đối với các qui trình trọng yếu trong kinh doanh bảo hiểm phi nhân thọ: Xây dựng thủ tục kiểm soát cho một số qui trình trọng yếu, nguy cơ rủi ro cao ở thị trƣờng bảo hiểm phi nhân thọ ở Việt Nam: Khai thác, kênh phân phối (đại lý), giám định - bồi thƣờng, TBH, trích lập DPNV. - Kinh nghiệm xây dựng và vận hành HTKSNB bao gồm cả qui định pháp lý liên quan đến HTKSNB tại một số thị trƣờng bảo hiểm: Trung Quốc, Nhật Bản, Châu Âu, qua đó rút ra bài học kinh nghiệm cho thị trƣờng bảo hiểm phi nhân thọ ở Việt Nam. Cơ sở lý luận về HTKSNB mà tác giả nghiên cứu dựa trên khung tích hợp về kiểm soát nội bộ của COSO - có tính chuẩn mực, áp dụng trên toàn thế giới và trong tất cả các lĩnh vực, ngành nghề. Lý luận về HTKSNB của COSO đã đƣợc rất nhiều đề tài tiến sĩ sử dụng, phát triển cho phù hợp với đề tài nghiên cứu. Đây cũng chính là một thuận lợi cho tác giả khi nghiên cứu, xây dựng cơ sở lý luận về HTKSNB áp dụng trong một lĩnh vực kinh doanh rất đặc thù - kinh doanh bảo hiểm phi nhân thọ. Về thực tiễn Luận án nghiên cứu HTKSNB trong DNBH phi nhân thọ trên cơ sở chọn mẫu 15/30 DNBH phi nhân thọ bằng cách phát phiếu điều tra và phỏng vấn, kết hợp với kết quả thanh tra kiểm tra về hoạt động của các DNBH phi nhân thọ của Cục Quản lý, Giám sát Bảo hiểm Việt Nam. Thực trạng HTKSNB tại doanh nghiệp chọn mẫu sẽ đƣợc tác giả đánh giá theo các thành phần cấu thành HTKSNB. Không chỉ đánh giá những kết quả đạt đƣợc của các doanh nghiệp, luận án đánh giá những tồn tại làm cơ sở đề xuất các giải
9 pháp hoàn thiện HTKSNB của doanh nghiệp chọn mẫu cũng nhƣ của tất cả các DNBH phi nhân thọ ở Việt Nam. Đề xuất các giải pháp nhằm hoàn thiện HTKSNB trong các DNBH phi nhân thọ ở Việt Nam Các giải pháp tập trung giải quyết các tồn tại, hạn chế đƣợc nhận diện trong phần thực tiễn nhằm hoàn thiện HTKSNB trong DNBH phi nhân thọ, liên quan đến: - Các thành phần HTKSNB: Môi trƣờng kiểm soát, đánh giá rủi ro, hoạt động kiểm soát, thông tin và truyền thông, hoạt động giám sát. - Qui định pháp lý về HTKSNB đối với DNBH, vai trò quản lý giám sát của cơ quan quản lý nhà nƣớc và vai trò của Hiệp hội Bảo hiểm Việt Nam.
10 Chƣơng 1 NHỮNG LÝ LUẬN CƠ BẢN VỀ HỆ THỐNG KIỂM SOÁT NỘI BỘ TRONG DOANH NGHIỆP BẢO HIỂM PHI NHÂN THỌ 1.1. SỰ CẦN THIẾT VÀ VAI TRÒ CỦA HỆ THỐNG KIỂM SOÁT NỘI BỘ TRONG DOANH NGHIỆP BẢO HIỂM PHI NHÂN THỌ 1.1.1. Đặc điểm hoạt động kinh doanh bảo hiểm phi nhân thọ trong nền kinh tế thị trƣờng 1.1.1.1 Khái niệm bảo hiểm phi nhân thọ Bảo hiểm ra đời từ những ý tƣởng tìm cách chống đỡ thiên tai, tai nạn xuất hiện từ thời kỳ cổ xƣa của nền văn minh nhân loại. Ban đầu chỉ là việc dự trữ lƣơng thực thực phẩm rồi đến việc hình thành sự tƣơng hỗ trong cộng đồng nhằm giúp đỡ các thành viên bị rủi ro tác động thông qua sự đóng góp của số đông các thành viên khi rủi ro ngày càng phức tạp cả về nguyên nhân và hậu quả. Chính ý tƣởng này là mầm mống của khoa học bảo hiểm và chính từ nhu cầu của con ngƣời mà ngành bảo hiểm phát triển ngày càng mạnh mẽ và không thể thiếu trong nền kinh tế hiện đại. Có rất nhiều định nghĩa khác nhau về bảo hiểm. Có thể trích dẫn một vài định nghĩa trong số đó: Trong tài liệu Đại cƣơng về bảo hiểm: “Bảo hiểm là một nghiệp vụ theo đó một bên là ngƣời đƣợc bảo hiểm cam đoan trả một khoản tiền, đó là phí bảo hiểm, cho mình hoặc cho ngƣời thứ ba. Trong trƣờng hợp xảy ra rủi ro, sẽ nhận đƣợc một khoản tiền bồi thƣờng của bên khác, đó là nhà bảo hiểm. Ngƣời này nhận trách nhiệm đối với toàn bộ rủi ro và bồi thƣờng thiệt hại dựa trên luật thống kê” [11, tr.10]. Theo Từ điển thuật ngữ kinh doanh bảo hiểm do Bảo Việt (nay là Tập đoàn Tài chính Bảo hiểm Bảo Việt) xuất bản năm 2002: “Bảo hiểm là cơ chế chuyển giao theo hợp đồng gánh nặng hậu quả của một số rủi ro thuần tuý bằng cách chia sẻ rủi ro cho nhiều ngƣời cùng gánh chịu”[41]. Nhƣ vậy, bảo hiểm là một công cụ nhằm khắc phục hậu qủa tài chính của rủi ro xảy ra cho cá nhân, tổ chức tham gia bảo hiểm dựa trên nguyên tắc tƣơng hỗ, số
11 lớn bù số ít. Sự phát triển của kinh tế xã hội là yếu tố tiền đề cho sự phát triển của bảo hiểm và sự phát triển của các thị trƣờng bảo hiểm trên thế giới ngày nay đã chứng minh cho điều đó. Với mục đích hoạt động là lợi nhuận, các DNBH đã chứng tỏ sự tồn tại tất yếu nhằm đem lại sự ổn định cho cuộc sống, hoạt động kinh doanh doanh của các cá nhân, tổ chức tham gia bảo hiểm, tác động tích cực tới sự phát triển ổn định của một quốc gia. Nếu phân loại bảo hiểm theo thời hạn bảo hiểm và kỹ thuật quản lý, bảo hiểm đƣợc chia thành hai loại: bảo hiểm nhân thọ (gồm các nghiệp vụ bảo hiểm bảo đảm cho các sự kiện liên quan đến tuổi thọ của NĐBH - tử vong hoặc sống) và bảo hiểm phi nhân thọ (gồm các nghiệp vụ bảo hiểm không liên quan đến tuổi thọ của NĐBH). Nhƣ vậy, bảo hiểm phi nhân thọ bao gồm các nghiệp vụ bảo hiểm tài sản, trách nhiệm dân sự và bảo hiểm sức khoẻ. Tuy nhiên trong Luật kinh doanh bảo hiểm CHXHCN Việt Nam số 61/2010/QH12, bảo hiểm phi nhân thọ chỉ bao gồm bảo hiểm tài sản, bảo hiểm trách nhiệm dân sự. Với đặc thù ở thị trƣờng bảo hiểm Việt Nam, các DNBH phi nhân thọ không chỉ kinh doanh bảo hiểm phi nhân thọ mà còn kinh doanh cả bảo hiểm sức khỏe. Do đó, gắn với hoạt động kinh doanh của doanh nghiệp, bảo hiểm phi nhân thọ đƣợc định nghĩa nhƣ sau: Bảo hiểm phi nhân thọ là loại bảo hiểm bao gồm các nghiệp vụ bảo hiểm tài sản, bảo hiểm trách nhiệm dân sự, bảo hiểm sức khỏe và các nghiệp vụ bảo hiểm khác không thuộc bảo hiểm nhân thọ. Có thể thấy rằng khái niệm bảo hiểm phi nhân thọ đƣợc sử dụng là tất yếu vì sự cần thiết phải tách bảo hiểm kinh doanh thành những nhánh có sự khác biệt trong kỹ thuật nghiệp vụ, triển khai, quản lý và có sự khác biệt trong quản lý, giám sát của nhà nƣớc. 1.1.1.2. Đặc điểm hoạt động kinh doanh bảo hiểm phi nhân thọ Hoạt động kinh doanh bảo hiểm phi nhân thọ về cơ bản là kinh doanh các nghiệp vụ bảo hiểm tài sản, trách nhiệm dân sự, bảo hiểm sức khỏe với mục đích sinh lời, trên cơ sở thu phí bảo hiểm của ngƣời tham gia bảo hiểm và cam kết bồi thƣờng, trả tiền bảo hiểm khi sự kiện bảo hiểm phát sinh. Không chỉ là kinh doanh