Luận án Tiến sĩ Kinh tế: Phân tích hiệu quả kinh doanh trong các doanh nghiệp khai thác khoáng sản Việt Nam

Chia sẻ: Nguyễn Vương Cường | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:190

Thêm vào BST

Báo xấu

272
lượt xem 95
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Luận án Tiến sĩ Kinh tế: Phân tích hiệu quả kinh doanh trong các doanh nghiệp khai thác khoáng sản Việt Nam trình bày cơ sở lý luận về hiệu quả kinh doanh và phân tích hiệu quả kinh doanh trong các doanh nghiệp khai thác khoáng sản; thực trạng phân tích hiệu quả kinh doanh; quan điểm và giải pháp hoàn thiện phân tích hiệu quả kinh doanh.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận án Tiến sĩ Kinh tế: Phân tích hiệu quả kinh doanh trong các doanh nghiệp khai thác khoáng sản Việt Nam

i L I CAM OAN Tôi xin cam oan ây là công trình nghiên c u c a riêng tôi. Các s li u, k t qu nêu trong lu n án là trung th c, có ngu n g c rõ ràng và chưa t ng ư c ai công b trong b t c m t công trình khoa h c nào. Ngư i cam oan Nguy n Th Mai Hương
ii L I C M ƠN Trong quá trình vi t lu n án tôi ã nh n ư c s quan tâm giúp c a quý cô giáo, th y giáo c a Vi n Sau i h c, khoa K toán trư ng i h c KTQD Hà N i, Khoa Kinh t & QTKD trư ng i h c Quy Nhơn, Ban lãnh o Công ty BMC, Công ty Bôxit Lâm ng, Công ty Liên doanh Bimal. c bi t là s ng h , ng viên c a gia ình và th y giáo hư ng d n PGS.TS Nguy n Văn Công và PGS.TS Ph m Quang. T áy lòng, tôi xin chân thành bi t ơn s giúp c a các cô giáo, th y giáo, gia ình và b n bè, ng nghi p. S giúp này ã c vũ và giúp tôi nh n th c, làm sáng t thêm c lý lu n và th c ti n v lĩnh v c mà lu n án ã c p. Lu n án này là k t qu nghiên c u công phu, s làm vi c khoa h c và nghiêm túc c a b n thân, song do kh năng và trình có h n nên không th tránh kh i nh ng khi m khuy t nh t nh. Tôi mong mu n nh n ư c s quan tâm óng góp c a các cô giáo, th y giáo và nh ng ai quan tâm n tài này. Kính Tác gi Nguy n Th Mai Hương
iii M CL C L I CAM OAN .............................................................................................................. i L I C M ƠN ...................................................................................................................ii M C L C .....................................................................................................................iii DANH M C CÁC CH VI T T T ............................................................................... v DANH M C SƠ ....................................................................................................... vi DANH M C B NG, BI U ...........................................................................................vii PH N M U............................................................................................................. ix Chương 1: CƠ S LÝ LU N V HI U QU KINH DOANH VÀ PHÂN TÍCH HI U QU KINH DOANH TRONG CÁC DOANH NGHI P KHAI THÁC KHOÁNG S N.................................................. 1 1.1. Hi u qu kinh doanh và quan h gi a hi u qu kinh doanh v i hi u qu xã h i ...............................................................................................1 1.2. N i dung, phương pháp và ch tiêu phân tích hi u qu kinh doanh .....16 1.3. c i m phân tích hi u qu kinh doanh trong các doanh nghi p khai thác khoáng s n Vi t Nam.........................................................31 1.4. T ch c phân tích hi u qu kinh doanh trong các doanh nghi p khai thác khoáng s n ............................................................................50 Chương 2: TH C TR NG PHÂN TÍCH HI U QU KINH DOANH TRONG CÁC DOANH NGHI P KHAI THÁC KHOÁNG S N VI T NAM ............................................................................................... 54 2.1. T ng quan v các doanh nghi p khai thác khoáng s n Vi t Nam ........54 2.2. Th c tr ng phân tích hi u qu kinh doanh trong các doanh nghi p khai thác khoáng s n Vi t Nam............................................................70 2.3. ánh giá th c tr ng phân tích hi u qu kinh doanh trong các doanh nghi p khai thác khoáng s n Vi t Nam................................................95 2.4. Th c tr ng hi u qu kinh doanh v i các nguyên nhân ch y u nh hư ng n hi u qu ho t ng kinh doanh c a các doanh nghi p khai thác khoáng s n ..........................................................................102
iv Chương 3: QUAN I M VÀ GI I PHÁP HOÀN THI N PHÂN TÍCH HI U QU KINH DOANH V I VI C NÂNG CAO HI U QU KINH DOANH C A CÁC DOANH NGHI P KHAI THÁC KHOÁNG S N VI T NAM .................................................................................... 109 3.1. nh hư ng và quy ho ch phát tri n ngành khai thác khoáng s n Vi t Nam ............................................................................................109 3.2. S c n thi t ph i hoàn thi n phân tích hi u qu kinh doanh trong các doanh nghi p khai thác khoáng s n .............................................115 3.3. Quan i m hoàn thi n phân tích hi u qu kinh doanh trong các doanh nghi p khai thác khoáng s n Vi t Nam...................................121 3.4. Gi i pháp hoàn thi n phân tích hi u qu kinh doanh v i vi c nâng cao hi u qu ho t ng trong các doanh nghi p khai thác khoáng s n Vi t Nam. .....................................................................................124 3.5. M t s gi i pháp cơ b n nh m nâng cao hi u qu kinh doanh trong các doanh nghi p khai thác khoáng s n Vi t Nam.............................148 3.6 Nh ng i u ki n c n thi t th c hi n gi i pháp hoàn thi n nh m nâng cao hi u qu kinh doanh trong các doanh nghi p khai thác khoáng s n. .........................................................................................160 K T LU N.................................................................................................................. 169 DANH M C TÀI LI U THAM KH O................................................................... 171 TH NG KÊ CÁC CÔNG TRÌNH KHOA H C..................................................... 176 PH L C
v DANH M C CÁC CH VI T T T Vi t t t Vi t y ti ng vi t Vi t y ti ng Anh BMC Công ty c ph n Khoáng s n Bình nh CCDC Công c , d ng c TNHH Trách nhi m h u h n TSC Tài s n c nh SSLL S c sinh l i c a lao ng SSLV S c sinh l i c a v n SSLCP S c sinh l i c a chi phí SSXL S c s n xu t c a lao ng SSXV S c s n xu t c a v n SSXCP S c s n xu t c a chi phí ROE L i nhu n sau thu trên v n ch s h u Return on Equity ROA L i nhu n sau thu trên t ng tài s n Return on Assets TW Trung ương
vi DANH M C SƠ Sơ 1.1: M i quan h gi a hi u qu kinh doanh v i các y u t c a quá trình s n xu t ..................................................................................... 10 Sơ 2.1: Quy trình công ngh khai thác nguyên li u theo phương pháp m l thiên ......................................................................................... 59 Sơ 2.2: Cơ c u t ch c b máy qu n lý kinh doanh c a các công ty khai thác khoáng s n ................................................................................. 62 Sơ 2.3: Cơ c u t ch c b máy k toán c a công ty Khai thác Khoáng s n ...... 65 Sơ 2.4: Trình t h ch toán c a các doanh nghi p khai thác khoáng s n năm 2005 ........................................................................................... 81 Sơ 3.1: Quy trình t ch c phân tích hi u qu kinh doanh trong các doanh nghi p khai thác khoáng s n Vi t Nam........................................... 125
vii DANH M C B NG, BI U B ng 1.1: M c ô nhi m môi trư ng c a ngành công nghi p khai thác khoáng s n Vi t Nam..........................................................................39 B ng 1.2: H th ng ch tiêu hi u qu kinh doanh c a doanh nghi p. .................48 B ng 2.1: Tăng trư ng bình quân giá tr s n xu t công nghi p khai thác phân theo ngành (giá so sánh 1994) ............................................................68 B ng 2.2: Kim ng ch xu t kh u hàng hoá c nư c 1985 - 2005.........................68 B ng 2.3: Báo cáo k t qu kinh doanh c a Công ty C ph n Khoáng s n và Thương m i Hà Tĩnh ..........................................................................74 B ng 2.4: Báo cáo k t qu kinh doanh c a Công ty C ph n Khoáng s n Bình nh............................................................................................75 B ng 2.5: Báo cáo k t qu ho t d ng kinh doanh Công ty C ph n Khoáng s n và v t li u xây d ng Lâm ng ...................................................76 B ng 2.6: Phân tích hi u qu kinh doanh thông qua t su t l i nhu n c a các doanh nghi p khai thác khoáng s n ....................................................77 B ng 2.7: Phân tích hi u qu kinh doanh thông qua s c s n xu t c a Công ty BMC....80 B ng 2.8: Phân tích hi u qu kinh doanh thông qua s c sinh l i c a Công ty BMC..... 81 B ng 2.9: Phân tích hi u qu kinh doanh thông qua su t hao phí c a Công ty BMC....................................................................................................84 B ng 2.10: Phân tích hi u qu s d ng tài s n dài h n t i Công ty Liên doanh Bimal .................................................................................................85 B ng 2.11: Phân tích hi u qu kinh doanh qua t c luân chuy n tài s n ng n h n c a Công ty BMC ..............................................................87 B ng 2.12: Phân tích hi u qu kinh doanh qua h s doanh l i c a v n ch s h u t i m t s công ty khai thác khoáng s n ....................................89 B ng 2.13: Tình hình th c hi n nghĩa v v i Nhà nư c c a m t s doanh nghi p khai thác khoáng s n Vi t Nam ............................................92
viii B ng 2.14 T c tăng trư ng c a giá tr s n xu t ngành công nghi p giai o n 1996 – 2006 ............................................................................102 B ng 3.1:D báo nhu c u các s n ph m ch bi n sâu qu ng Titan, Zircon trong nư c n năm 2025 ..................................................................113 B ng 3.2: D ki n s n lư ng qu ng tinh Ilmenit theo th i kỳ quy ho ch.........114 B ng 3.3: B ng phân lo i chi phí theo cách ng x c a chi phí .......................129 B ng 3.4: M u báo cáo k t qu kinh doanh theo phương pháp tr c ti p ..........130 B ng 3.5: M u báo cáo b ph n chi ti t ............................................................131 B ng 3.6: Sơ ma tr n xác nh vai trò các ch tiêu so sánh ..........................135 B ng 3.7: Xác nh m c nh hư ng c a các nhân t n t c luân chuy n tài s n ng n h n Công ty BMC .............................................138 B ng 3.8: H s quay vòng hàng t n kho c a Công ty Khóang s n và Thương m i Hà Tĩnh .......................................................................................143 B ng 3.9: Xác nh l i nhu n cho 1 t n Ilmenit xu t kh u t 52% t l ch t lư ng t i Công ty BMC .....................................................................146 B ng 3.10: Titan là s n ph m khai thác thu c lo i hình công nghi p m s t ...... 149
ix PH N M U 1. TÍNH C P THI T C A TÀI NGHIÊN C U N u t t c các doanh nghi p s n xu t ra lư ng hàng hoá vô t n tho mãn m i nhu c u c a con ngư i v i ngu n l c c a mình là vô h n thì ch c h n chúng ta không ph i b n tâm nhi u. Nhưng trên th c t thì không ph i như v y, nhu c u c a con ngư i v n ngày càng phong phú, a d ng và luôn luôn thay i theo th i gian, còn ngu n l c ngày càng tr nên khan hi m. Như v y, khó khăn c a doanh nghi p là d a vào ngu n l c h n ch , khan hi m c n ph i tìm cho mình lo i hàng hoá tho mãn nhu c u c a th trư ng. Do ó, vi c s d ng h p lý và ti t ki m các ngu n l c ti n hành ho t ng s n xu t kinh doanh nh m t hi u qu cao nh t cho doanh nghi p ang là v n ư c quan tâm. N m khu v c ông Nam Châu á, Vi t Nam là nư c có ngu n tài nguyên khoáng s n phong phú, a d ng. Công nghi p khai thác khoáng s n Vi t Nam m c dù còn kém phát tri n, nhưng ã óng góp m t ph n quan tr ng trong s nghi p phát tri n kinh t - xã h i c a nư c nhà, góp ph n y nhanh quá trình công nghi p hóa, hi n i hóa c a t nư c và s tăng trư ng c a n n kinh t qu c dân. Tuy nhiên, th c t hi n nay, hình th c khai thác, ch bi n khoáng s n quy mô nh , t n thu ang di n ra ph bi n h u h t các a phương trong c nư c và t p trung ch y u vào các lo i khoáng s n làm v t li u xây d ng. i u ód n n lãng phí và c n ki t ngu n tài nguyên thiên nhiên, gây ra tình tr ng lãng phí, làm gi m hi u qu kinh doanh c a các doanh nghi p. Hơn bao gi h t hi u qu kinh doanh và phân tích hi u qu kinh doanh c a các doanh nghi p khai thác khoáng s n Vi t Nam c n ư c chú tr ng hơn n a trong giai o n h i nh p n n kinh t qu c t . Xu t phát t nh ng yêu c u ang t ra c n gi i quy t và cùng v i s nh hư ng c a giáo viên hư ng d n, tôi ch n tài nghiên c u c p ti n sĩ là: “Phân tích hi u qu kinh doanh trong các doanh nghi p khai thác khoáng s n Vi t Nam”.
x 2. M C ÍCH NGHIÊN C U C A TÀI tài t p trung nghiên c u nh ng v n sau ây: - H th ng hóa nh ng v n lý lu n cơ b n v hi u qu kinh doanh và phân tích hi u qu kinh doanh c a n n s n xu t xã h i, t ó làm rõ m t s v n lý lu n v phân tích hi u qu kinh doanh trong các doanh nghi p khai thác khoáng s n Vi t Nam; - Gi i thi u t ng quan v các doanh nghi p khai thác khoáng s n Vi t Nam. Nghiên c u m t cách toàn di n, sâu s c nh ng c i m th c t v tình hình phân tích hi u qu kinh doanh trong các doanh nghi p khai thác khoáng s n Vi t Nam. Trên cơ s ó xây d ng h th ng ch tiêu phân tích, so sánh và ánh giá hi u qu kinh doanh c a các doanh nghi p này; - Lu n án ã nêu lên s c n thi t ph i phân tích hi u qu kinh doanh trong các doanh nghi p khai thác khoáng s n Vi t Nam, nói rõ quan i m hoàn thi n phân tích hi u qu kinh doanh trong các doanh nghi p khoáng s n; - xu t m t s gi i pháp hoàn thi n phân tích hi u qu kinh doanh nh m góp ph n nâng cao hi u qu kinh doanh cho các doanh nghi p khai thác khoáng s n Vi t Nam. 3. I TƯ NG VÀ PH M VI NGHIÊN C U C A TÀI i tư ng nghiên c u c a lu n án là các v n lý lu n v hi u qu kinh doanh và phân tích hi u qu kinh doanh, cùng v i th c tr ng và phương hư ng hoàn thi n, nâng cao hi u qu kinh doanh trong các doanh nghi p khai thác khoáng s n Vi t Nam. Ph m vi nghiên c u c a tài ư c gi i h n trong ngành khai thác khoáng s n Vi t Nam, c bi t t p trung vào lĩnh v c khai thác sa khoáng Titan. S li u minh ho th c t ư c l y m t s công ty i n hình như: Công ty Khoáng s n và Thương m i Hà Tĩnh, Công ty c ph n Khoáng s n Bình nh, Công ty Liên doanh Bimal, Công ty Phát tri n Khoáng s n 5, Công ty c ph n Khoáng s n và V t li u xây d ng Lâm ng.
xi 4. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN C U C A TÀI Trên cơ s phương pháp lu n duy v t bi n ch ng, duy v t l ch s , quán tri t các quan i m, nh hư ng phát tri n c a ng và Nhà nư c i ngành công nghi p khai thác khoáng s n nói riêng và ngành công nghi p khai thác sa khoáng Titan nói riêng. th c hi n tài Lu n án ã s d ng t ng h p nhi u phương pháp nghiên c u khác nhau như: Phương pháp i u tra, phân tích, h th ng hóa; phương pháp t ng h p, phương pháp th c ch ng i chi u, trình bày, ánh giá các v n có liên quan n hi u qu kinh doanh và phân tích hi u qu kinh doanh c a doanh nghi p. T ó, nêu lên ý ki n c a b n thân mình. 5. NH NG ÓNG GÓP C A TÀI K t qu c a lu n án nghiên c u s t p trung gi i quy t nh ng v n là: - H th ng hóa và hoàn thi n nh ng v n lý lu n v hi u qu kinh doanh và phân tích hi u qu kinh doanh c a doanh nghi p nói chung và các doanh nghi p khai thác khoáng s n Vi t Nam nói riêng; - Xây d ng n i dung, phương pháp và ch tiêu phân tích hi u qu kinh doanh trong các doanh nghi p khai thác khoáng s n; - Xem xét, ánh giá th c tr ng và xác nh các nhân t nh hư ng t i vi c phân tích hi u qu kinh doanh t i các doanh nghi p khai thác khoáng s n; - Ch ra nh ng ưu i m, như c i m trong phân tích hi u qu kinh doanh c a các doanh nghi p. T ó, xu t nh ng gi i pháp hoàn thi n phân tích hi u qu kinh doanh nh m và nâng cao hi u qu kinh doanh t i các doanh nghi p khai thác khoáng s n Vi t Nam; 6. T NG QUAN V CÁC CÔNG TRÌNH Ã NGHIÊN C U LIÊN QUAN N TÀI Hi u qu kinh doanh và phân tích hi u qu kinh doanh là v n then ch t trong quá trình i m i cơ ch qu n lý kinh t nư c ta hi n nay, v n này ã ư c nhi u tác gi nghiên c u và ư c bi u hi n thông qua m t s giáo trình chuyên ngành K toán như: Giáo trình phân tích ho t ng kinh doanh (PGS.TS.
xii Ph m Th Gái (2004), Nhà xu t b n Giáo d c, Hà N i); Phân tích ho t ng kinh doanh (Ph m Văn ư c, ng Kim Cương (1999), Nhà xu t b n Th ng kê); Phân tích kinh t doanh nghi p - Lý thuy t và th c hành (TS.Nguy n Năng Phúc (2003), Nhà xu t b n Tài chính, Hà N i); Giáo trình ánh giá kinh t tài nguyên khoáng s n c a trư ng ih cM - a ch t, NXB Th ng kê, 2004; … Ngoài ra, quan tâm nv n này ã có m t s tài nghiên c u khoa h c, lu n văn th c s và lu n án ti n s cũng ã nghiên c u và ư c th hi n thông qua: - Quan i m nghiên c u: h th ng ch tiêu phân tích hi u qu kinh doanh gi a các nhà kinh t và các nhà k thu t hoàn toàn tách r i nhau. N u các nhà k thu t nghiên c u n ng v tính ch t k thu t, quan tâm n nh ng ch tiêu ph n ánh hi u qu xã h i (dù cho nhưng n i dung ánh giá v n là nh ng ch tiêu n ng v nh tính), thì các nhà kinh t l i s d ng ch y u các ch tiêu trên báo cáo tài chính ( c bi t là Báo cáo k t qu kinh doanh) phân tích k t qu và hi u qu c a doanh nghi p nên k t qu c a quá trình phân tích v n ph n ánh rõ nét v hi u qu s d ng ngu n l c u vào trong quá trình kinh doanh; - N i dung và ch tiêu phân tích: Hi u qu kinh doanh và phân tích hi u qu kinh doanh là tài ư c nhi u tác gi nghiên c u v i nh ng góc khác nhau (có tác gi i nghiên c u hi u qu s d ng v n, hi u qu s d ng TSC , hi u qu s d ng lao ng,…). Th c s Nguy n Kh c Hán ã ti n hành nghiên c u tài lu n văn Th c s c a mình xét trong m i liên h v i các doanh nghi p khai thác khoáng s n là: “Phân tích hi u qu s d ng v n và các gi i pháp nâng cao hi u qu s d ng v n trong các Công ty Xăng d u Vi t Nam”; hay “Phân tích hi u qu kinh doanh trong các doanh nghi p s n xu t Than thu c T ng công ty Than Vi t Nam” là n i dung tài ư c th hi n qua lu n văn Th c s Lê Th Bích Thu năm 2005;…M t i m tương ng c a các tác gi trong quá trình nghiên c u là u d a vào h th ng ch tiêu phân tích hi u qu chung cho t t c các doanh nghi p chưa ưa ra h th ng ch tiêu chi ti t khi phân tích hi u qu kinh doanh c a t ng ngành ngh , t ng lĩnh v c.
xiii ng th i, cho n nay, t i Vi t Nam và trên Th gi i chưa có công trình nào nghiên c u c v hi u qu và phân tích hi u qu kinh doanh t i các doanh nghi p khai thác khoáng s n thu c lĩnh v c khai thác sa khoáng Titan Vi t Nam ngoài Lu n văn Th c s c a tác gi v i tài: “Phân tích hi u qu kinh doanh v i vi c nâng cao hi u qu kinh doanh trong các doanh nghi p khai thác khoáng s n Bình nh”. Xu t phát t ý tư ng này, cũng v i nh hư ng c a giáo viên hư ng d n trên cơ s phát tri n hơn n a lu n văn Th c s c a mình, tôi ã th c hi n Lu n án ti n sĩ v i tên tài: “Phân tích hi u qu kinh doanh trong các doanh nghi p khai thác khoáng s n Vi t Nam”. 7. K T C U C A LU N ÁN V i tên tài: Phân tích hi u qu kinh doanh trong các doanh nghi p khai thác khoáng s n Vi t Nam, ngoài ph n m u, k t lu n, m c l c, danh m c tài li u tham kh o,… lu n án ư c k t c u thành 3 chương: Chương 1: Cơ s lý lu n v hi u qu kinh doanh và phân tích hi u qu kinh doanh trong các doanh nghi p khai thác khoáng s n Vi t Nam; Chương 2: Th c tr ng phân tích hi u qu kinh doanh trong các doanh nghi p khai thác khoáng s n Vi t Nam; Chương 3: Quan i m và gi i pháp hoàn thi n phân tích hi u qu kinh doanh v i vi c nâng cao hi u qu kinh doanh c a các doanh nghi p khai thác khoáng s n Vi t Nam.
1 Chương 1 CƠ S LÝ LU N V HI U QU KINH DOANH VÀ PHÂN TÍCH HI U QU KINH DOANH TRONG CÁC DOANH NGHI P KHAI THÁC KHOÁNG S N 1.1. HI U QU KINH DOANH VÀ QUAN H GI A HI U QU KINH DOANH V I HI U QU XÃ H I 1.1.1. Quan i m v hi u qu kinh doanh V n hi u qu kinh doanh ã ư c các nhà kinh t h c trên th gi i i sâu nghiên c u t nh ng năm 1930, c bi t nó ư c t p trung nghiên c u trong nh ng năm 1960. Th nào là quá trình s n xu t kinh doanh có hi u qu ? Nh ng bi u hi n c a hi u qu kinh doanh là gì?v.v... ó là nh ng n i dung ư c t ra cho nhi u nhà khoa h c, nhà qu n lý và i u hành s n xu t quan tâm nghiên c u. Hi u qu kinh doanh là m t ph m trù c a n n kinh t hàng hoá có liên quan tr c ti p t i các ph m trù và các quy lu t kinh t khác. Hi u qu kinh doanh cũng là m i quan tâm hàng u c a các nhà qu n lý, các cơ s s n xu t kinh doanh, b i vì nó là tiêu chu n, là thư c o c a m i ho t ng. Khi bàn v v n này, m t s nhà kinh t h c cho r ng hi u qu kinh doanh ch nên nghiên c u áp d ng i v i lĩnh v c s n xu t. M t s khác cho r ng, ph m trù hi u qu kinh doanh ư c áp d ng i v i t t c các ho t ng lao ng thu c lĩnh v c s n xu t và phi s n xu t, ho c hi u qu kinh doanh ch áp d ng i v i khu v c s n xu t nhưng nh hư ng c a nó còn gây tác d ng n hao phí lao ng và m c phát tri n lĩnh v c phi s n xu t. Nhi u nư c trên th gi i ã t m c tiêu kinh t tr c ti p c a h th ng qu n lý là nâng cao hi u qu c a n n s n xu t xã h i. Theo chúng tôi, ph m trù hi u qu kinh doanh ư c nghiên c u áp d ng iv i b t kỳ m t quá trình lao ng s n xu t nào. Qua n i dung ư c trình bày khái quát trên, chúng ta nh n th y r ng hi n nay v n còn khá nhi u các quan i m khác nhau khi bàn v hi u qu
2 kinh doanh. M i m t quan i m u ưa ra nh ng lý l nh t nh v hi u qu kinh doanh, có th k ra m t s trư ng phái quan i m v hi u qu kinh doanh ch y u sau: Th nh t, hi u qu kinh doanh th hi n qua các ch tiêu ph n ánh chi phí và k t qu c a quá trình u tư. Trong b n d th o phương pháp tính h th ng ch tiêu hi u qu kinh doanh c a Vi n nghiên c u khoa h c thu c y ban k ho ch Nhà nư c C ng hòa Liên bang Nga ã xem hi u qu kinh doanh là t c tăng thu nh p qu c dân và t ng s n ph m xã h i [41]. Như v y, theo quan i m này thì hi u qu ư c ng nh t v i ch tiêu ph n ánh k t qu s n xu t ho c nh p tăng c a các ch tiêu ó. i di n cho trư ng phái thu c quan i m này cũng ư c k n là nhà kinh t h c ngư i Anh Adam Smith và nhà kinh t h c ngư i Pháp Ogiephric. Theo ó hi u qu - k t qu t ư c trong ho t ng kinh t là doanh thu tiêu th hàng hoá [28]. Ông ã ng nh t hi u qu v i ch tiêu ph n ánh k t qu kinh doanh, do ó không ánh giá chính xác hi u qu kinh doanh. Rõ ràng các quan i m trên là chưa h p lý. K t qu s n xu t có th tăng lên do tăng chi phí u tư ho c m r ng vi c s d ng các ngu n d tr . N u như k t qu s n xu t kinh doanh tăng do vi c m r ng chi phí các ngu n s n xu t thì theo quan i m này r t khó lý gi i. Hơn n a, n u cùng m t k t qu có hai m c chi phí khác nhau thì theo quan i m này chúng ta l i có cùng m t hi u qu kinh t nên không th phân bi t ư c kỳ kinh doanh nào có hi u qu hơn. Như v y, vi c ch n năm g c so sánh s nh hư ng l n n k t qu so sánh. nư c ta, nhi u tác gi nghiên c u v hi u qu kinh doanh cũng th ng nh t v i quan i m này. Ch ng h n, có tác gi cho r ng: “Nói m t cách t ng quát, hi u qu kinh doanh ư c xem xét trong m i tương quan gi a m t bên là k t qu thu ư c và m t bên là chi phí b ra” [33]. Hay trong m t công trình nghiên c u khác có tác gi cho r ng: “Hi u qu c a m t quá trình nào ó theo nghĩa chung nh t là quan h t l gi a k t qu v i nh ng i u ki n, nhân t chi
3 phí v t ch t s d ng t ư c k t qu theo m c ích c a quá trình ó” [27]. Ưu i m c a các quan i m này là ã ph n ánh ư c m i quan h b n ch t c a hi u qu là s ph n ánh trình s d ng chi phí, song như c i m ây là h ch m i c p n chi phí th c t mà b qua m i liên h t i ngu n l c c a chi phí ó. Ví d , khi tính hi u qu s d ng lao ng thì chi phí th c t c a nó là s ngày làm vi c, s gi làm vi c, ti n lương (ho c thù lao lao ng) còn ngu n l c l i ư c bi u hi n qua s ngư i lao ng. Bên c nh ó, hi u qu kinh doanh còn ư c xét theo quan h so sánh tương i gi a k t qu t ư c b sung và chi phí tiêu hao b sung. Lúc này, hi u qu kinh doanh ư c nh nghĩa là: Hi u qu kinh doanh là quan h t l gi a ph n tăng thêm c a k t qu và ph n tăng thêm c a chi phí [66]. Quan i m này m i ch d ng l i m c xem xét s bù p chi phí b ra tăng thêm trong quá trình s n xu t kinh doanh. Như v y, nhìn theo góc nghiên c u c a Mác - Lênin các s v t hi n tư ng u có m i quan h h u cơ, tác ng qua l i l n nhau ch không t n t i m t cách riêng l . Hơn n a, s n xu t kinh doanh là m t quá trình mà trong ó các y u t tăng thêm có s liên h m t thi t v i các y u t s n có, chúng tr c ti p ho c gián ti p tác ng lên quá trình s n xu t kinh doanh và làm thay i k t qu kinh doanh. Như v y, phân tích hi u qu kinh doanh òi h i ph i xem xét s v n ng c a t ng th bao g m y u t s n có và y u t tăng thêm ch không gi ng như quan i m này ch xét n y u t tăng thêm khi phân tích hi u qu kinh doanh. Ch tiêu hi u qu còn ư c khái ni m là hi u s gi a k t qu và chi phí b ra t ư c k t qu ó [50]. So v i khái ni m trình bày trên thì khái ni m này l i có ưu i m là ã xem xét hi u qu kinh doanh trong s v n ng t ng th c a các y u t . Quan i m này ã g n k t hi u qu v i chi phí, coi hi u qu kinh doanh là ph n ánh trình s d ng chi phí c a doanh nghi p. Tuy nhiên, xét khía c nh nào ó, quan i m này v n chưa bi u hi n ư c tương quan v lư ng và ch t gi a k t qu và chi phí.
4 Th hai, hi u qu kinh doanh ph n ánh kh năng s d ng các ngu n l c c a doanh nghi p. Quan i m này ư c th hi n qua t i n Kinh t Anh - Vi t, h cho r ng: Hi u qu (efficiency) là m i tương quan gi a u vào c a các y u t khan hi m v i u ra c a hàng hóa, d ch v ; m i quan h này có th o lư ng theo hi n v t ư c g i là hi u qu k thu t (technical efficiency) ho c theo chi phí ư c g i là hi u qu kinh t (economic efficiency). Hi u qu kinh t là ch tiêu ph n ánh m c s d ng h p lý và ti t ki m các ngu n l c khan hi m [40]. Cùng v i quan i m này, TS. Nguy n Ti n M nh cũng cho r ng: Hi u qu kinh doanh là ph m trù kinh t khách quan ph n ánh trình l i d ng các ngu n l c t m c tiêu xác nh [54]. Hay trong cu n “Kinh t h c” c a Paul A Samuelson và Wiliam D Nordhau vi t: “Hi u qu t c là s d ng m t cách h u hi u nh t các ngu n l c c a n n kinh t th a mãn nhu c u mong mu n c a con ngư i”. V i các khái ni m ư c trình bày nêu trên, hi u qu kinh doanh theo quan i m này th hi n vi c ánh giá s ti t ki m, hay lãng phí c a quá trình t ch c ho t ng s n xu t kinh doanh có th xác nh ư c. Tuy nhiên, v n ang t ra nên s d ng như th nào ư c xem là h p lý v n ang còn là m t tiêu chu n mang tính ch t tr u tư ng, b n thân doanh nghi p cũng r t khó lư ng hóa ư c vì nó ch m i d ng l i kh năng v n d ng ngu n l c u vào ch không xét trong m i v n ng tương quan c a các y u t u ra. Th ba, hi u qu kinh doanh là tiêu chu n cao nh t c a m i s l a ch n cho các doanh nghi p trong n n kinh t th trư ng có s qu n lý c a Nhà nư c [26]. ây chính là quan i m c a GS.TS. Ngô ình Giao. Ông cho r ng t i a hoá l i nhu n là m c tiêu hàng u mà doanh nghi p hư ng n, do ó khi nghiên c u hi u qu kinh doanh chúng ta cũng ã nh n th y vai trò r t quan tr ng c a t ch c và qu n lý h at ng kinh doanh, có nghĩa là ánh giá hi u qu kinh doanh cũng c n ph i nói t i hi u qu c a ho t ng qu n lý. Hi u qu
5 c a ho t ng qu n lý là t l gi a k t qu có ích c a ho t ng qu n lý v i kh i lư ng các ngu n ã s d ng hay ã hao phí t ư c k t qu ó. Vi c hình thành và th c hi n hi u qu có ích c a ho t ng qu n lý di n ra như m t quá trình lâu dài, ôi khi kéo dài trong nhi u năm. Vì v y, quá trình qu n lý có th ư c chia thành nh ng giai o n, thao tác riêng bi t, ng th i cũng có th chia thành nh ng giai o n trung gian (b ph n) và nh ng k t qu cu i cùng có liên h l n nhau c a cơ quan qu n lý nói chung và gi a các khâu qu n lý nói riêng. Vi c ánh giá t ng quát hi u qu c a ho t ng qu n lý bi u hi n k t qu cu i cùng các ho t ng c a ch th qu n lý (doanh nghi p, B ngành, vùng). Tuy nhiên, hi u qu c a ho t ng qu n lý là k t qu t ng h p c a hi u qu kinh t , hi u qu xã h i, hi u qu chính tr . Th tư, hi u qu kinh doanh còn ư c hi u theo nhi u cách khác nhau, ch ng h n: Hi u qu kinh doanh c a doanh nghi p ph i th hi n c v m t nh tính và nh lư ng. N u xét v t ng lư ng, ngư i ta ch thu ư c hi u qu kinh doanh khi nào k t qu l n hơn chi phí, chênh l ch này càng l n thì hi u qu càng cao và ngư c l i [36]. Song khi ánh giá v m t nh tính, m c hi u qu kinh t cao ph n ánh s c g ng, n l c, trình qu n lý c a m i khâu, m i c p trong h th ng công nghi p và s g n bó c a vi c gi i quy t nh ng yêu c u và m c tiêu kinh t v i nh ng yêu c u và m c tiêu chính tr - xã h i. Hai m t nh lư ng và nh tính c a ph m trù hi u qu có quan h ch t ch v i nhau, có nghĩa là trong nh ng bi u hi n v nh lư ng ph i nh m t ư c nh ng m c tiêu chính tr - xã h i nh t nh. N u ánh giá hi u qu c a doanh nghi p theo quan i m này, t c là ch khi nào t ư c k t qu cao nh t trong i u ki n chi phí th p nh t m i ư c g i là hi u qu . Song trên th c t , vi c xác nh k t qu nào là cao nh t và chi phí nào là th p nh t là r t khó. V m t hình th c, hi u qu kinh doanh luôn là m t ph m trù so sánh th hi n m i tương quan gi a cái ph i b ra và cái thu v ư c. B n ch t ph m trù
6 hi u qu cho th y không có s ng nh t gi a hi u qu và k t qu . K t qu ch là y u t c n thi t tính toán và phân tích hi u qu . T b n thân mình, k t qu chưa th hi n ư c nó t o ra m c nào và v i chi phí bao nhiêu. Hi n nay, nhi u ngư i v n còn nh m l n gi a khái ni m hi u qu , k t qu và hi u su t, nhi u khi ch th y k t qu c a mình làm ra là cao hay th p mà chưa th y ư c vi c s d ng các y u t u vào t o u ra ã t t hay chưa. Do v y, hi u rõ b n ch t c a ph m trù hi u qu kinh doanh c n ph i phân bi t ranh gi i gi a hi u qu v i k t qu và hi u su t. V n này ư c trình bày c th như sau: - K t qu ch là s ph n ánh k t c c cu i cùng c a i tư ng nghiên c u. Hi u k t qu ho t ng s n xu t kinh doanh c a doanh nghi p chính là nh ng gì doanh nghi p t ư c sau m t quá trình kinh doanh nh t nh. V i m i doanh nghi p, sau m t th i gian làm vi c ho c sau m t chu kỳ kinh doanh thì k t qu c a ho t ng s n xu t kinh doanh có th là nh ng i lư ng cân, ong, o, m ư c; và cũng có th là m t kh i lư ng công vi c hoàn thành, s lư ng s n ph m tiêu th c a m i lo i, th ph n ho c doanh thu bán hàng, l i nhu n, ... Trong các ch tiêu k t qu này ch có l i nhu n là k t qu cu i cùng còn các ch tiêu s n lư ng, doanh thu,... ch là k t qu trung gian. Như v y, k t qu bao gi cũng là m c tiêu c a cơ s s n xu t kinh doanh. Trong khi ó, hi u qu là vi c s d ng c hai ch tiêu ph n ánh k t qu ( u ra) và chi phí (các ngu n l c u vào) ánh giá hi u qu . Trong lý thuy t và th c t qu n tr kinh doanh c hai ch tiêu k t qu và chi phí u có th ư c xác nh b ng ơn v hi n v t ho c giá tr . Tuy nhiên, vi c s d ng ơn v hi n v t xác nh hi u qu kinh doanh s v p ph i khó khăn gi a “ u vào” và “ u ra” không có cùng ơn v o lư ng, còn vi c s d ng cách th c o lư ng b ng giá tr s giúp quá trình tính toán, phân tích ư c thu n l i hơn. V n ư c t ra là trong th c t , nhi u lúc ch tiêu hi u qu ư c s d ng như m c tiêu c n t ư c, nhưng trong nhi u trư ng h p khác ngư i ta l i s d ng chúng như m t công c nh n bi t “kh năng” ti n t i m c tiêu c n t ư c là k t qu . - Còn hi u su t là vi c ánh giá cư ng ho t ng c a i tư ng nghiên
7 c u. Theo T i n Kinh t Anh - Vi t, hi u su t (productivity) là tương quan gi a u ra hay giá tr s n xu t ra trong m t th i gian nh t nh và s lư ng y u t u vào ư c s d ng s n xu t ư c u ra y [40]. Như v y, hi u qu ho t ng cũng chính là quá trình khai thác hi u su t s d ng c a các ngu n l c mà doanh nghi p có ư c. Tuy nhiên, các ch tiêu này ch d ng l i vi c cho bi t thông tin v s bi n ng quy mô tăng gi m ch chưa giúp các nhà phân tích nhìn th y m c nh hư ng và s tác ng khía c nh kinh t . Trong ho t ng s n xu t kinh doanh, hi u qu và hi u su t là hai ch tiêu có quan h nhân qu , hi u qu có th là k t qu c a hi u su t nhưng nhi u khi hi u qu không là k t qu c a hi u su t. Ch ng h n, hi u su t s d ng tài s n dài h n là so sánh doanh thu (giá tr s n lư ng) v i nguyên giá bình quân tài s n s d ng - ch tiêu này có th cao nhưng hi u qu không cao, vì tài s n dài h n ó có th s n xu t ra nhi u s n ph m nhưng l i tiêu hao nhi u năng lư ng, nguyên v t li u,... làm cho giá thành s n ph m cao, vi c bán s n ph m s b l . Tuy nhiên, b ng vi c so sánh hi u su t gi a các kỳ v i nhau l i chúng ta cũng có th ánh giá ư c hi u qu c a h at ông kinh doanh. Th năm, hi u qu c a doanh nghi p là s g n k t gi a hi u qu kinh doanh và hi u qu xã h i. Các nhà kinh t C ng hòa liên bang Nga xem: “ Hi u qu kinh doanh là m t b ph n quan tr ng nh t c a toàn b chi n lư c kinh t , và ch ra r ng gi i quy t các nhi m v kinh t - xã h i hi n nay không có con ư ng nào khác là tăng nhanh hi u qu c a n n s n xu t xã h i” [39]. Ti p theo, trong cu c H i th o Khoa h c Qu c t t i Maxcơva, nhà kinh t h c ngư i c P.Tiblack cho r ng: “V n hi u qu kinh t trong s n xu t ph i ư c nhìn nh n m t cách toàn di n hơn, nó không ch nói lên s tăng trư ng kinh t trong m i th i kỳ mà còn nói lên m c tiêu c a h th ng có ư c th c hi n hay không” [46]. Cũng trong cu c h i th o này, giáo sư Xing Xao c a Trung Qu c phát bi u: “Hi u qu kinh t nói chung và hi u qu kinh t trong công nghi p nói riêng là nh ng ph m trù ph c t p. chúng ph n ánh