Luận án Tiến sĩ Ngữ văn: Nghệ thuật tuyên truyền trong văn chính luận của Nguyễn Ái Quốc - Hồ Chí Minh

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:183

Thêm vào BST

Báo xấu

22
lượt xem 9
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Luận án "Nghệ thuật tuyên truyền trong văn chính luận của Nguyễn Ái Quốc - Hồ Chí Minh" hướng tới việc làm rõ và khẳng định những đóng góp mang tính đặc thù của văn chính luận Nguyễn Ái Quốc - Hồ Chí Minh, từ đó, rút ra các bài học kinh nghiệm bổ ích cho công tác tuyên truyền, vận động cách mạng bằng các phương tiện ngôn từ trong bối cảnh thời đại và đời sống đất nước hiện nay.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận án Tiến sĩ Ngữ văn: Nghệ thuật tuyên truyền trong văn chính luận của Nguyễn Ái Quốc - Hồ Chí Minh

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC VINH PHẠM THỊ NHƯ THÚY NGHỆ THUẬT TUYÊN TRUYỀN TRONG VĂN CHÍNH LUẬN CỦA NGUYỄN ÁI QUỐC - HỒ CHÍ MINH LUẬN ÁN TIẾN SĨ NGỮ VĂN NGHỆ AN - 2022
BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC VINH PHẠM THỊ NHƯ THÚY NGHỆ THUẬT TUYÊN TRUYỀN TRONG VĂN CHÍNH LUẬN CỦA NGUYỄN ÁI QUỐC - HỒ CHÍ MINH Chuyên ngành: Văn học Việt Nam Mã số: 9220121 LUẬN ÁN TIẾN SĨ NGỮ VĂN Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS. PHAN HUY DŨNG NGHỆ AN - 2022
i LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu do tôi tự thực hiện dưới sự hướng dẫn của PGS.TS. Phan Huy Dũng. Việc giải quyết các vấn đề đặt ra cũng như trình bày kết quả nghiên cứu trong luận án đảm bảo nguyên tắc trung thực, khoa học. Nghệ An, tháng 4 năm 2022 Tác giả luận án Phạm Thị Như Thúy
ii LỜI CẢM ƠN Tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới PGS.TS. Phan Huy Dũng, người đã tận tình hướng dẫn tôi và đóng góp những ý kiến quý báu để công trình nghiên cứu này được hoàn thiện. Tôi xin trân trọng cảm ơn Khoa Ngữ văn, Trường Sư phạm; Phòng Đào tạo Sau đại học của Trường Đại học Vinh đã tạo điều kiện tốt nhất cho tôi trong quá trình học tập, nghiên cứu tại trường. Xin được gửi lời cảm ơn đến Lãnh đạo Ban, các đồng nghiệp cơ quan Ban Tuyên giáo Thành ủy Thành phố Hồ Chí Minh đã hỗ trợ tôi học tập, nghiên cứu nâng cao trình độ chuyên môn, nghiệp vụ. Xin bày tỏ lòng biết ơn tới quý thầy cô, bạn bè và gia đình đã động viên giúp đỡ, cổ vũ tôi hoàn thành khóa học và luận án. Nghệ An, tháng 4 năm 2022 Tác giả luận án Phạm Thị Như Thúy
iii DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT TT Chữ viết đầy đủ Chữ viết tắt 1 Chính trị Quốc gia CTQG 2 Chính trị Quốc gia - Sự thật CTQG - ST 3 Đại học Quốc gia ĐHQG 4 Hà Nội HN 5 Khoa học xã hội KHXH 6 Nhà xuất bản Nxb 7 Thành phố TP
iv MỤC LỤC Trang LỜI CAM ĐOAN ................................................................................................. i LỜI CẢM ƠN ....................................................................................................... ii DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT.................................................................. iii MỤC LỤC ............................................................................................................. iv MỞ ĐẦU ............................................................................................................... 1 1. Lý do chọn đề tài .................................................................................................. 1 2. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu....................................................................... 2 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu...................................................................... 2 4. Phương pháp nghiên cứu ..................................................................................... 3 5. Đóng góp mới của luận án................................................................................... 4 6. Cấu trúc của luận án............................................................................................. 5 Chương 1. CƠ SỞ LÝ LUẬN CỦA ĐỀ TÀI VÀ TỔNG QUAN VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU ...................................................................................................... 6 1.1. Một số giới thuyết về văn chính luận............................................................... 6 1.1.1. Khái niệm văn chính luận ................................................................. 6 1.1.2. Tính chức năng của văn chính luận .................................................. 8 1.1.3. Tính thẩm mỹ đặc thù của văn chính luận ........................................ 10 1.2. Cơ sở lý luận của việc nghiên cứu nghệ thuật tuyên truyền trong văn chính luận Nguyễn Ái Quốc - Hồ Chí Minh .......................................................... 13 1.2.1. Trách nhiệm xã hội người cầm bút ................................................... 13 1.2.2. Mối quan hệ giữa nghệ thuật và tuyên truyền .................................. 15 1.2.3. Sự thống nhất giữa phẩm chất nhà cách mạng và phẩm chất người nghệ sĩ ở Hồ Chí Minh ..................................................................... 17 1.3. Tổng quan tình hình nghiên cứu về nghệ thuật tuyên truyền trong văn chính luận Nguyễn Ái Quốc - Hồ Chí Minh .......................................................... 19 1.3.1. Nghiên cứu giá trị bao trùm của văn chính luận Nguyễn Ái Quốc - Hồ Chí Minh ............................................................................................... 19 1.3.2. Nghiên cứu về đặc tính tuyên truyền trong văn chính luận Nguyễn Ái Quốc - Hồ Chí Minh ................................................................ 23 Tiểu kết chương 1..................................................................................................... 26 Chương 2. NHẬN DIỆN VÀ ĐỊNH VỊ DI SẢN VĂN CHÍNH LUẬN NGUYỄN ÁI QUỐC - HỒ CHÍ MINH.............................................................. 27 2.1. Di sản văn chính luận trong văn học Việt Nam thời trung đại....................... 27
v 2.1.1. Văn chính luận từ thế kỷ X đến hết thế kỷ XVIII ............................... 27 2.1.2. Văn chính luận thế kỷ XIX ............................................................... 31 2.2. Văn chính luận trong thời đại giải phóng dân tộc và cách mạng ................... 35 2.2.1. Sự đa dạng về tư tưởng chính trị ....................................................... 35 2.2.2. Những hình thức thể hiện mới .......................................................... 38 2.3. Di sản văn chính luận của Nguyễn Ái Quốc - Hồ Chí Minh ......................... 41 2.3.1. Văn chính luận của Nguyễn Ái Quốc - Hồ Chí Minh từ góc nhìn định lượng ........................................................................................... 41 2.3.2. Văn chính luận Nguyễn Ái Quốc - Hồ Chí Minh qua hai giai đoạn hoạt động cách mạng.......................................................................... 45 2.3.3. Đánh giá chung về tầm vóc tư tưởng, nghệ thuật và sức tác động của văn chính luận Nguyễn Ái Quốc - Hồ Chí Minh ........................ 53 Tiểu kết chương 2..................................................................................................... 56 Chương 3. ĐẶC TÍNH TUYÊN TRUYỀN TRONG VĂN CHÍNH LUẬN NGUYỄN ÁI QUỐC - HỒ CHÍ MINH XÉT TỪ PHƯƠNG DIỆN NỘI DUNG................................................................................................. 58 3.1. Sự ý thức sâu sắc về đối tượng tiếp nhận - điều kiện đảm bảo tính thuyết phục của văn chính luận Nguyễn Ái Quốc - Hồ Chí Minh ................................... 58 3.1.1. Ý thức về đối tượng tiếp nhận trong văn chính luận Nguyễn Ái Quốc - Hồ Chí Minh ................................................................ 58 3.1.2. Hệ thống đối tượng tiếp nhận trong văn chính luận Nguyễn Ái Quốc - Hồ Chí Minh ................................................................ 64 3.1.3. Hiệu quả tuyên truyền từ việc thấu hiểu đối tượng tiếp nhận trong văn chính luận Nguyễn Ái Quốc - Hồ Chí Minh .............................. 76 3.2. Công khai mục đích viết và xác lập tư tưởng tiến bộ, nền tảng sức thuyết phục trong văn chính luận Nguyễn Ái Quốc - Hồ Chí Minh..................... 79 3.2.1. Xác định công khai mục đích viết như là đòi hỏi tất yếu của loại hình văn học cách mạng....................................................................... 79 3.2.2. Tinh thần cách mạng và tính nhân văn trong văn chính luận Nguyễn Ái Quốc - Hồ Chí Minh ................................................................ 82 3.2.3. Tính dân tộc và nhân dân trong văn chính luận Nguyễn Ái Quốc - Hồ Chí Minh ............................................................................................... 86 3.2.4. Khả năng vẫy gọi của lập trường tư tưởng cách mạng, tiến bộ trong văn chính luận Nguyễn Ái Quốc - Hồ Chí Minh .............................. 89 3.3. Sự kết tinh văn hóa Đông - Tây trong văn chính luận Nguyễn Ái Quốc - Hồ Chí Minh .......................................................................................................... 92
vi 3.3.1. Tinh hoa văn hóa phương Đông trong văn chính luận Nguyễn Ái Quốc - Hồ Chí Minh ................................................................ 92 3.3.2. Tinh hoa văn hóa phương Tây trong văn chính luận của Nguyễn Ái Quốc - Hồ Chí Minh ................................................................ 96 3.3.3. Sức hấp dẫn của việc kết nối văn hóa phương Đông và văn hóa phương Tây trong văn chính luận Nguyễn Ái Quốc - Hồ Chí Minh.......... 99 Tiểu kết chương 3..................................................................................................... 102 Chương 4. ĐẶC TÍNH TUYÊN TRUYỀN TRONG VĂN CHÍNH LUẬN NGUYỄN ÁI QUỐC - HỒ CHÍ MINH XÉT TỪ PHƯƠNG DIỆN NGHỆ THUẬT .......................................................................................... 103 4.1. Quan điểm của Hồ Chí Minh về sử dụng ngôn từ nghệ thuật trong văn chính luận.................................................................................................................. 103 4.1.1. Hồ Chí Minh với việc trau dồi nghệ thuật viết văn chính luận ........ 103 4.1.2. Tương hợp giữa ngôn từ nghệ thuật và hệ thống chủ đề trong văn chính luận Nguyễn Ái Quốc - Hồ Chí Minh ........................................ 106 4.2. Vấn đề tích hợp thể loại trong văn chính luận của Nguyễn Ái Quốc - Hồ Chí Minh ............................................................................................................. 109 4.2.1. Diễn ngôn “người quan sát” .................................................................. 110 4.2.2. Diễn ngôn thông tin tư liệu ............................................................... 114 4.2.3. Diễn ngôn luận chiến ........................................................................ 116 4.2.4. Diễn ngôn trữ tình ............................................................................. 119 4.3. Hệ thống biện pháp tu từ trong văn chính luận Nguyễn Ái Quốc - Hồ Chí Minh ............................................................................................................. 123 4.3.1. Hệ thống biện pháp trùng điệp.......................................................... 123 4.3.2. Hệ thống biện pháp ghép mảnh .................................................... 127 4.3.3. Hệ thống biện pháp chơi chữ ............................................................ 130 4.3.4. Hệ thống biện pháp phản vấn ......................................................... 138 Tiểu kết chương 4..................................................................................................... 143 KẾT LUẬN ........................................................................................................... 145 DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH CỦA TÁC GIẢ LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI LUẬN ÁN ............................................................................................... 149 TÀI LIỆU THAM KHẢO ................................................................................... 150 PHỤ LỤC
1 MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài 1.1. Trong hệ thống trước tác phong phú, đồ sộ của Hồ Chí Minh, văn chính luận có một vị trí đặc biệt, đóng vai trò to lớn trong việc tác động vào hiện thực cuộc sống và thể hiện những tư tưởng chính trị - nhân văn quan trọng, có liên quan đến vận mệnh toàn dân tộc và số phận của mỗi con người Việt Nam trong thời đại cách mạng vô sản và trào lưu đấu tranh giải phóng dân tộc. Qua những tác phẩm chính luận được Hồ Chí Minh viết ra trong suốt cuộc đời hoạt động cách mạng của mình (với hai bút danh chủ yếu là Nguyễn Ái Quốc và Hồ Chí Minh), độc giả có thể nhận thấy sự hiện diện của một phong cách tuyên truyền - thuyết phục hết sức đặc sắc, cần phải được nghiên cứu một cách sâu rộng hơn trên cơ sở những dữ liệu mới và cách tiếp cận mới. 1.2. Nhìn tổng thể, văn chính luận của Nguyễn Ái Quốc - Hồ Chí Minh (từ đây, cụm từ này sẽ được dùng nhất quán mỗi khi chúng tôi muốn nói chung về văn chính luận của tác giả, trừ trường hợp xét từng tác phẩm cụ thể với những bút danh riêng được Người ghi rõ), từ các bức thư, lời kêu gọi đồng bào, chiến sĩ đến các bài báo, tiểu phẩm giàu tính luận chiến, tất cả đều thực sự độc đáo: biểu hiện sinh động nhân cách văn hóa Hồ Chí Minh với bút pháp đa dạng, lập luận chặt chẽ, luận điểm tường minh, lí lẽ sắc sảo, luận cứ thuyết phục, hình ảnh gây ấn tượng, giọng điệu biến hóa, diễn đạt ngắn gọn, súc tích... Chính những điều này đã làm nên khả năng lôi cuốn đặc biệt của của nó đối với người tiếp nhận. Như vậy, di sản văn chính luận của Nguyễn Ái Quốc - Hồ Chí Minh là giá trị tinh thần quý báu trong hệ thống tư tưởng Hồ Chí Minh, cần được tiếp tục đánh giá trên tinh thần khách quan, khoa học để thế hệ hôm nay có thể xác định được hướng kế thừa đúng đắn. Việc chỉ ra sự nhất quán về tư tưởng, sự mềm dẻo, linh hoạt trong văn chính luận của Nguyễn Ái Quốc - Hồ Chí Minh hướng tới các đối tượng khác nhau rõ ràng là một nhiệm vụ nghiên cứu cấp thiết.
2 1.3. Di sản văn chính luận của Nguyễn Ái Quốc - Hồ Chí Minh đến nay vẫn còn mang đậm tính thời sự. Các tác phẩm của Người không chỉ có giá trị lịch sử mà còn chứa đựng những tư tưởng lớn và tồn tại như những mẫu mực của nghệ thuật viết văn chính luận. Bởi vậy, rất cần phân tích, chỉ ra những đặc sắc của nghệ thuật tuyên truyền ở bộ phận di sản này, nhằm rút ra bài học đối với công tác tuyên truyền cách mạng bằng hình thức ngôn từ - văn học. Hiện nay, trong chương trình môn Ngữ văn ở các cấp học phổ thông, văn chính luận hết sức được coi trọng, do đó, việc tìm hiểu sâu văn chính luận của Nguyễn Ái Quốc - Hồ Chí Minh còn có ý nghĩa cung cấp, củng cố những tri thức chung về thể văn này cho giáo viên và học sinh. Đó là những lý do cơ bản thúc đẩy chúng tôi chọn nghiên cứu đề tài Nghệ thuật tuyên truyền trong văn chính luận của Nguyễn Ái Quốc - Hồ Chí Minh. 2. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 2.1. Đối tượng nghiên cứu Như tên đề tài luận án đã xác định, đối tượng nghiên cứu chính của chúng tôi ở công trình này là nghệ thuật tuyên truyền trong văn chính luận của Nguyễn Ái Quốc - Hồ Chí Minh. 2.2. Phạm vi nghiên cứu Luận án đi sâu tìm hiểu hệ thống các phương thức thuyết phục đối tượng tiếp nhận thể hiện trong toàn bộ văn chính luận của Nguyễn Ái Quốc - Hồ Chí Minh (được tập hợp và in trong Hồ Chí Minh toàn tập gồm 15 tập, Nxb Chính trị Quốc gia - Sự thật, Hà Nội, 2011), đồng thời cũng chú ý phân tích một số vấn đề có ý nghĩa phương pháp luận về mối quan hệ giữa tác giả - tác phẩm - độc giả được đặt ra từ đó. 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 3.1. Mục đích nghiên cứu Luận án hướng tới việc làm rõ và khẳng định những đóng góp mang tính đặc thù của văn chính luận Nguyễn Ái Quốc - Hồ Chí Minh, từ đó, rút ra các bài
3 học kinh nghiệm bổ ích cho công tác tuyên truyền, vận động cách mạng bằng các phương tiện ngôn từ trong bối cảnh thời đại và đời sống đất nước hiện nay. 3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu Trên cơ sở nhìn nhận bao quát về tình hình nghiên cứu nghệ thuật tuyên truyền trong văn chính luận của Nguyễn Ái Quốc - Hồ Chí Minh và xác lập cơ sở lý thuyết cho việc triển khai các nội dung học thuật, luận án của chúng tôi hướng đến thực hiện các nhiệm vụ cụ thể: - Hệ thống hóa, thống kê, phân loại văn chính luận của Nguyễn Ái Quốc - Hồ Chí Minh và chỉ ra tính lịch sử, giá trị tuyên truyền của mảng trước tác này. Nhấn mạnh yêu cầu, nhiệm vụ của Đảng, dân tộc, đất nước thể hiện qua các tác phẩm chính luận. - Phân tích nội dung và đặc điểm hình thức của văn chính luận Nguyễn Ái Quốc - Hồ Chí Minh qua các thời kỳ, giai đoạn lịch sử cụ thể, từ đó đánh giá hiệu quả của những tác phẩm này trong việc phục vụ sự nghiệp đấu tranh cách mạng của dân tộc. - Rút ra các bài học về cách viết văn chính luận, cách nâng cao sức mạnh tuyên truyền của thể văn này. 4. Phương pháp nghiên cứu Trong quá trình thực hiện những nhiệm vụ khoa học nêu trên, chúng tôi sử dụng phối hợp nhiều phương pháp nghiên cứu, đặc biệt là các phương pháp sau đây: - Phương pháp loại hình: Phương pháp cho phép người nghiên cứu khảo sát, tìm hiểu, đánh giá văn chính luận của Nguyễn Ái Quốc - Hồ Chí Minh như một đối tượng chuyên biệt, phân biệt nó với các loại sáng tác khác như văn xuôi hư cấu và phi hư cấu, thơ trữ tình và thơ tuyên truyền vận động cách mạng. Mặt khác, phương pháp này cũng sẽ giúp soi sáng một số đặc điểm loại hình của các sáng tác thuộc dòng văn học cách mạng, trong đó, yếu tố tuyên truyền luôn được chú ý đề cao. - Phương pháp tiểu sử: Phương pháp hỗ trợ người nghiên cứu chứng minh
4 sự thống nhất cao độ giữa đặc điểm con người Hồ Chí Minh với những điều được Người viết ra trong suốt cuộc đời hoạt động cách mạng của mình, đồng thời, cũng chứng minh được cội nguồn của sức thuyết phục lớn lao từ những trang văn chính luận ấy. - Phương pháp phân tích, tổng hợp: Đây là phương pháp phổ biến trong nghiên cứu khoa học nói chung, vừa hướng tới phân tích, minh chứng đối tượng cụ thể vừa xác định những đặc điểm chung, cho phép người nghiên cứu đưa ra được những luận điểm có căn cứ xác đáng, dựa trên việc xử lý khối lượng dữ liệu phong phú và phức tạp. - Phương pháp hệ thống - cấu trúc: Luận án tìm hiểu văn chính luận của Nguyễn Ái Quốc - Hồ Chí Minh như một tiểu hệ thống trong hệ thống trước tác mà Người để lại, đồng thời cũng phân tích các yếu tố của tiểu hệ thống này như một cấu trúc với những quan hệ chặt chẽ. - Phương pháp so sánh, đối chiếu: Với phương pháp này, người nghiên cứu có điều kiện chỉ ra được sự biến đổi linh hoạt và đầy hiệu quả trong nghệ thuật tuyên truyền của văn chính luận Nguyễn Ái Quốc - Hồ Chí Minh mỗi khi đối tượng vận động, tuyên truyền thay đổi. Nghệ thuật tuyên truyền này cũng được đặt trong tương quan so sánh với nghị luận thời trung đại, với một số cây bút yêu nước, cách mạng cùng thời. - Phương pháp nghiên cứu liên ngành: Phương pháp này một mặt giúp chỉ ra được cội nguồn văn hóa của văn chính luận Nguyễn Ái Quốc - Hồ Chí Minh, điều khiến cho nó luôn tạo được sự cộng hưởng tích cực từ phía người tiếp nhận, mặt khác, cũng giúp người nghiên cứu thấy rõ sự chi phối của các điều kiện chính trị, xã hội phức tạp mang tính thời đại đối với những sản phẩm ngôn từ cụ thể được tác giả hoàn thành trong những thời điểm khác biệt của cuộc đấu tranh cách mạng nhằm giải phóng dân tộc và xác định con đường phát triển của đất nước. 5. Đóng góp mới của luận án Luận án xác định được rõ ràng các nhân tố làm nên một phong cách tuyên
5 truyền, thuyết phục đặc thù của văn chính luận Nguyễn Ái Quốc - Hồ Chí Minh - điều mà phần lớn công trình nghiên cứu trước đây chưa chú ý khảo sát, đánh giá với tư cách là đối tượng chuyên biệt. Trên cơ sở xử lý một khối lượng tư liệu đồ sộ, được sưu tập và công bố trong thời gian gần đây về trước tác của Nguyễn Ái Quốc - Hồ Chí Minh, luận án cũng chú ý chỉ ra và phân tích toàn diện những phương thức nghệ thuật được tác giả Nguyễn Ái Quốc - Hồ Chí Minh sử dụng trong văn nghị luận của mình nhằm đạt mục đích thuyết phục từng đối tượng tiếp nhận cụ thể. Đồng thời, luận án cũng tiếp tục khẳng định một hướng nghiên cứu hiệu quả đối với di sản ngôn từ của Hồ Chí Minh khi đặt trong những tương quan cụ thể với bối cảnh văn hóa, chính trị - xã hội mang đậm màu sắc Việt Nam trong thế kỷ XX. 6. Cấu trúc của luận án Ngoài Mở đầu, Kết luận và Tài liệu tham khảo, nội dung chính của luận án được triển khai trong 4 chương: Chương 1: Cơ sở lý luận của đề tài và tổng quan vấn đề nghiên cứu Chương 2: Nhận diện và định vị di sản văn chính luận Nguyễn Ái Quốc - Hồ Chí Minh Chương 3: Đặc tính tuyên truyền trong văn chính luận Nguyễn Ái Quốc - Hồ Chí Minh xét từ phương diện nội dung Chương 4: Đặc tính tuyên truyền trong văn chính luận Nguyễn Ái Quốc - Hồ Chí Minh xét từ phương diện nghệ thuật
6 Chương 1 CƠ SỞ LÝ LUẬN CỦA ĐỀ TÀI VÀ TỔNG QUAN VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU 1.1. Một số giới thuyết về văn chính luận 1.1.1. Khái niệm văn chính luận Do chịu sự chi phối của khoa học chính trị và tính thời sự, văn chính luận trực tiếp đề cập những vấn đề chính trị, bàn về những vấn đề đời sống nóng hổi, thiết thân với nhiều người nên được đông đảo đối tượng công chúng quan tâm. Trong văn chính luận không chỉ có các vấn đề đời sống mà còn có những giải pháp nhằm giải quyết vấn đề được nêu lên một cách sáng rõ. Các tác giả của Từ điển thuật ngữ văn học đã xác định: “Văn chính luận là thể văn nghị luận viết về những vấn đề nóng bỏng thuộc nhiều lĩnh vực đời sống khác nhau: chính trị, kinh tế, triết học, văn hóa... mục đích của văn chính luận là bàn bạc, thảo luận, phê phán hay truyền bá tức thời một tư tưởng, một quan điểm nào đó nhằm phục vụ trực tiếp cho lợi ích của một tầng lớp, một giai cấp nhất định” [58, tr. 400]. Theo Lại Nguyên Ân trong Từ điển Văn học (Bộ mới), thuật ngữ văn chính luận được xác định như sau: “Một thể loại văn học, một thể báo chí, thường nêu các vấn đề có tính thời sự về chính trị, kinh tế, xã hội, văn hóa, văn học, tư tưởng. Mục tiêu của văn chính luận là: tác động đến dư luận xã hội đương thời, đến lối sống, đến các quyền lợi chính trị hiện hành; đề xuất việc củng cố hoặc thay đổi chúng cho phù hợp với quyền lợi giai cấp, lý tưởng xã hội, đạo đức (…). Các bức tranh thực tại, các tính cách và số phận con người hiện diện ở tác phẩm chính luận như những chứng cứ lấy từ chính đời sống, như một hệ thống những luận cứ, như đối tượng của sự phân tích, hoặc được dùng làm cơ sở của sự xúc cảm, làm “tác nhân” kích thích, làm nguyên cứ để lên án, tố cáo hoặc chất vấn các giới hữu quan, để khẳng định lý tưởng” [5, tr. 1941-1942]. Theo chúng tôi, đây là một giới thuyết khá toàn diện về thuật ngữ văn
7 chính luận, thống nhất với quan điểm nhìn nhận của các tài liệu khác cùng loại như Từ điển thuật ngữ văn học do Lê Bá Hán, Trần Đình Sử, Nguyễn Khắc Phi đồng chủ biên (được Nhà xuất bản Đại học Quốc gia Hà Nội và Nhà xuất bản Giáo dục in lại nhiều lần), Từ điển bách khoa văn học của Viện Hàn lâm khoa học Liên Xô (tiếng Nga, in năm 1987 bởi Nhà xuất bản Bách khoa toàn thư Xô viết). Nó cũng gần gũi với tiêu chí nhận diện văn chính luận trong các giáo trình Lý luận văn học được dùng phổ biến ở các trường Đại học, Cao đẳng Việt Nam hiện nay. Nhìn chung, khi đề cập khái niệm văn chính luận hay định nghĩa về văn chính luận, các giáo trình lý luận văn học phổ biến ở Việt Nam, đều thống nhất với nhau trên các điểm cốt yếu. Văn chính luận được viết ra không phải theo sự chi phối của tư duy nghệ thuật, tư duy tình cảm thẩm mỹ mà chủ yếu được viết theo tư duy logic, do vậy, sức thuyết phục chủ yếu của nó không phải ở chỗ dựng lên những hình tượng, bức tranh sinh động để truyền cảm mà ở chỗ đưa ra được những lý lẽ đúng đắn, sắc sảo, luận cứ cụ thể, sinh động trong một tổng thể lập luận chặt chẽ. Nói riêng về phương diện nội dung của văn chính luận, Cù Đình Tú trong công trình Phong cách học và đặc điểm của tu từ tiếng Việt đã khẳng định: “Văn bản chính luận nếu đứng về mặt nội dung thì đó là văn bản bày tỏ ý kiến, bộc lộ công khai quan điểm chính trị - tư tưởng của người nói (người viết) về thời sự nóng hổi. Vấn đề thời sự nóng hổi là một khái niệm rộng, gồm gìn giữ bảo vệ Tổ quốc, bảo vệ nền an ninh thế giới, đấu tranh xây dựng cuộc sống vật chất và tinh thần trên tất cả mọi lĩnh vực: kinh tế, quân sự, ngoại giao, pháp luật, văn hóa, nghệ thuật, khoa học - giáo dục, y tế, thể thao” [188, tr. 84]. Từ một góc độ tiếp cận khác hơn, về văn chính luận, các nhà ngôn ngữ học thường tập trung soi tỏ những đặc điểm ngôn ngữ của nó hay quan tâm xác định tính đặc thù của phong cách ngôn ngữ chính luận. Trong giáo trình Phong cách học tiếng Việt (1993), Đinh Trọng Lạc, Nguyễn Thái Hoà đã trình
8 bày ba đặc trưng chủ yếu của ngôn ngữ thuộc phong cách chính luận: tính bình giá công khai, tính lập luận chặt chẽ và tính truyền cảm [78]. Trong một trường hợp phân tích cụ thể, Hà Minh Đức đã xác định tính đối thoại là yếu tố nòng cốt trong tư duy chính luận tuyên truyền của Nguyễn Ái Quốc - Hồ Chí Minh: “Trong đối thoại, Hồ Chí Minh với nhân dân, ngoại giao và báo chí thì đối thoại báo chí là phức tạp và khó khăn nhất. Đây không phải chỉ là sự quan tâm của Người với báo chí, một hoạt động truyền thông mà thực chất đây là mặt trận đấu tranh về tư tưởng với các khuynh hướng chính trị hoạt động trong một thời kỳ lịch sử” [41, tr. 210]. Nhìn chung, những tính chất đó được biểu hiện ở đặc điểm của các đơn vị ngôn ngữ và những biện pháp tu từ được sử dụng làm phương tiện diễn đạt trong văn bản chính luận. Như vậy, những khảo sát và nhận định của các nhà ngôn ngữ học ở đây giúp người nghiên cứu hiểu sâu sắc hơn về phương diện hình thức của văn chính luận. Trong từng trường hợp cụ thể, người viết văn chính luận sử dụng các hình thức thể loại khác nhau. Ở văn học trung đại, văn chính luận có thể được viết dưới các hình thức thể loại như hịch, cáo, chiếu, biểu, tấu, bi, thư tịch,... còn trong văn học hiện đại, văn chính luận thể hiện khuôn mặt của mình qua một số hình thức khác hơn: lời kêu gọi, các báo cáo chính trị, xã luận, bình luận báo chí, phát thanh, truyền hình, diễn thuyết. Khởi nguyên từ việc tiếp nhận một thể tài của văn học Trung Quốc, văn chính luận Việt Nam từ chỗ vận dụng sáng tạo những tư tưởng Nho giáo (trong thời trung đại), đã từng bước kết hợp với các tư tưởng tiến bộ phương Tây (trong thời hiện đại) để tiếp tục duy trì vị thế trong đời sống văn học. Đặc biệt, trong văn học hiện đại, văn chính luận đã phát triển phong phú hơn với nhiều hình thức mới, trên bối cảnh phát triển mạnh mẽ của báo chí và các phương tiện truyền thông đa dạng khác. 1.1.2. Tính chức năng của văn chính luận Văn chính luận luôn gắn liền với đời sống văn hóa chính trị, xã hội của
9 đất nước, thời đại. Do đó, người viết phải vận dụng những quy luật, khái niệm, thuật ngữ của khoa học chính trị và phải xác định được một lập trường chính trị nhất định. Mặt khác, văn chính luận luôn bàn đến những vấn đề thời sự nóng bỏng, vấn đề cấp thiết của cộng đồng, được nhiều người quan tâm, không chỉ để phản ánh mà cũng để đưa ra những giải pháp nhằm giải quyết vấn đề một cách kịp thời. Chính ở đây, người viết phải thể hiện được giác quan nhạy bén của mình trước thời cuộc và có ý thức tham gia vào giải quyết những vấn đề nóng do cuộc sống đặt ra. Khi thuyết minh về khái niệm văn chính luận, Phương Lựu dẫn giải: “Nhưng khi văn chính luận đã đi vào gia đình các loại văn học, thì cần phải tìm hiểu các đặc trưng của nó. Có điều ở đây chúng ta sẽ không trình bày những đặc trưng chung của văn nghị luận, bao gồm cả nghị luận văn học, đối tượng của các khoa phương pháp luận nghiên cứu và phê bình văn học sẽ được tìm hiểu ở dịp khác. Chúng ta chỉ tìm hiểu đặc trưng của loại văn chính luận, tức là loại văn nghị luận về những vấn đề chính trị, xã hội mà thôi” [90, tr. 439]. Như vậy, trên tinh thần chung, có thể nhận ra quan điểm rõ ràng của Phương Lựu về sự thống nhất và tương đồng giữa hai khái niệm “văn chính luận” và “văn nghị luận”. Rõ ràng, khái niệm “văn nghị luận” có tương ứng với khái niệm “văn chính luận” và cùng xác định nội hàm giới hạn ở “những vấn đề chính trị, xã hội”. Như vậy, về cơ bản, “Văn nghị luận” bao hàm “văn chính luận” và “văn chính luận” chỉ là một bộ phận thuộc “văn nghị luận”. Một trong những chức năng quan trọng của văn chính luận là tác động, thuyết phục người nghe, người đọc. Muốn thực hiện được chức năng đó, người tạo lập văn bản phải giải thích, thuyết minh một cách có lý lẽ, dựa trên những căn cứ vững chắc, nghĩa là phải lập luận trên cơ sở của những luận điểm, luận cứ khoa học, có sự tương hợp giữa luận cứ và kết luận. Nếu thiếu đi những luận điểm khoa học và phương pháp lập luận khoa học thì văn bản chính luận khó đạt hiệu quả cao. Đặc điểm của văn chính luận là có tính bình giá công khai, khác với văn
10 nghệ thuật thường thể hiện những bình giá dưới dạng ngầm ẩn, gián tiếp. Thái độ bình giá trong văn bản chính luận không chỉ của riêng tác giả mà thường là tiếng nói chung của một nhóm người, một tập thể, một tổ chức xã hội, giai cấp. Tuy văn chính luận không xây dựng hình tượng nhưng trong từng tác phẩm thường có sự kết hợp hài hòa giữa cách diễn đạt bằng lý lẽ và phương pháp khoa học với cách sử dụng các phương tiện, hình tượng biểu cảm của văn học như ẩn dụ, so sánh, chơi chữ. Sự kết hợp ấy tạo ra tính chất hùng hồn, sinh động, có sức hấp dẫn và đạt hiệu quả cao, thực sự thuyết phục người đọc bằng cả trí tuệ lẫn tình cảm, đạo đức. Khác với văn chương hình tượng, hư cấu, một trong những đặc điểm thiết cốt của văn chính luận là phải tác động và thuyết phục được đối tượng tiếp nhận. Muốn thực hiện được chức năng đó đòi hỏi người tạo lập phải đưa ra được hệ thống lập luận trên cơ sở của những luận điểm, luận cứ khoa học, có sự tương hợp giữa luận cứ và kết luận. Nếu thiếu đi những luận điểm khoa học và phương pháp lập luận khoa học thì bài chính luận sẽ thiếu tính thuyết phục. Về ngôn ngữ nghệ thuật, văn chính luận kết hợp hài hòa giữa lý lẽ với sử dụng các phương tiện biểu cảm của ngôn ngữ như ẩn dụ, so sánh, chơi chữ. Chính sự kết hợp ấy tạo ra tính chất hùng hồn, sinh động, sức hấp dẫn và khả năng thuyết phục đối tượng tiếp nhận cả bằng trí tuệ, tình cảm. 1.1.3. Tính thẩm mỹ đặc thù của văn chính luận Trong quá khứ, việc nhận diện đặc điểm thể loại và bản chất thẩm mỹ của văn chính luận diễn ra theo nhiều cách thức, cung bậc, tâm thế tiếp nhận khác nhau [20]. Dưới thời trung đại, văn chính luận - nghị luận từng được coi là dòng văn bậc cao (cao quý, cao sang, cao cấp) nhưng đến thời hiện tại thì đặc tính văn chính luận cũng chuyển hóa, hoán cải cả về nội dung và hình thức để có thể ghi nhận “đưa văn chính luận vào gia đình văn học” (Phương Lựu). Điều này cũng có nghĩa rằng văn chính luận, nghị luận trung đại từ địa vị trung tâm, chính thống chuyển hóa sang những phương thức thể hiện “phi hư cấu” và được đánh giá, tiếp nhận theo lối mới.
11 Văn chính luận (còn được gọi là văn nghị luận, văn hành chính chức năng, chủ yếu bằng chữ Hán và được xếp vào bộ phận văn chương cung đình, chất lượng cao, gắn với phạm trù thể loại “cao cả”, chính thống) trong văn học trung đại Việt Nam xuất hiện dưới nhiều hình thức thể loại: hịch, cáo, chiếu, biểu, tấu, bi, thư tịch... Về cơ bản văn chính luận thuộc văn học phi hư cấu, thiên về lập luận, không phải là sản phẩm sáng tạo của tư duy nghệ thuật hình tượng nhân vật, tư duy tình cảm thẩm mỹ. Văn chính luận chủ yếu được viết theo tư duy lôgích, cho nên nội dung của nó không phải là những hình tượng, bức tranh sinh động để truyền cảm đến người đọc. Nó quan tâm đưa ra những lý lẽ thuyết phục, có khi đanh thép, với lập luận chặt chẽ, luận cứ phù hợp. Lã Nhâm Thìn trong công trình Phân tích tác phẩm văn học trung đại Việt Nam từ góc nhìn thể loại đã nêu định nghĩa sơ bộ về về các khái niệm chỉ hệ thống thể loại ấy. Ví dụ: “Hịch là thể văn nghị luận, vốn xưa đó là những bài diễn thuyết quân sư gọi là Thệ, nghĩa là lời thề trước khi xuất chinh. Từ hịch xuất hiện lần đầu vào thời Chiến quốc. Hịch còn gọi là lộ bố nghĩa là văn bản để lộ, không phong, để mọi người đọc và nghe” [175, tr. 143]; “Cáo là thể văn nghị luận có từ thời cổ ở Trung Quốc, thường được vua chúa hoặc thủ lĩnh dùng để trình bày một chủ trương hay công bố kết quả một sự nghiệp để mọi người cùng biết” [175, tr. 152]; “Chiếu còn gọi là chiếu thư, chiếu chỉ, chiếu bản, là lời ban bố mệnh lệnh của vua chúa xuống thần dân và được đón nhận một cách trang trọng. Chức năng của chiếu là công bố những chủ trương, đường lối, nhiệm vụ mà vua, triều đình nêu ra và yêu cầu thần dân thực hiện” [175, tr.169]; “Thư là một thể loại văn nghị luận cổ, viết cho một đối tượng xác định. Đối tượng tiếp nhận là các cá nhân hay tập thể và thường là những người có trách nhiệm. Thư cũng là một thể loại văn học chức năng” [175, tr. 194]. Những định nghĩa trên thể hiện nhận thức phổ biến của người sáng tác và tiếp nhận văn học về các thể loại văn chính luận được dùng nhiều trong thời trung đại, thống nhất với cách
12 hiểu của loại tài liệu mang tính chất giáo khoa về văn học Trung Quốc, văn học Việt Nam của nhiều thời đại đã qua. Trên bình diện văn hóa, xã hội Việt Nam thời trung đại, tư tưởng Nho giáo có ảnh hưởng sâu sắc, toàn diện, lâu dài nhất. Trong sáng tác văn chương nói chung và văn chính luận nói riêng, giới sáng tác trung đại Việt Nam tiếp nhận tư tưởng Nho giáo của Trung Quốc không thụ động mà có nghiên cứu sâu rộng để tìm ra những tương hợp giữa Nho giáo Trung Quốc và văn hóa Việt Nam; đi xa hơn nữa là sự tiếp nhận tư tưởng Nho giáo Trung Quốc để đi đến những sáng tạo về văn nghị luận, vận dụng xây dựng xã hội và đấu tranh chính trị. Trên tổng thể, văn chính luận thời hiện đại có đặc tính mới, nhiệm vụ mới và có hình thức biểu đạt kiểu mới. Nhà nghiên cứu Phương Lựu xác định bản chất đặc tính thẩm mỹ của văn chính luận: “Riêng khả năng chuyển hóa từ một văn bản chính luận thành tác phẩm văn học, có thể thấy từ những mặt sau: Trước hết, xét về cảm hứng của chủ thể được biểu hiện trong bài văn chính luận. Người viết văn chính luận, dĩ nhiên trước hết là để thông tin lí lẽ, bàn bạc vấn đề, nhưng với tất cả nhiệt tình bảo vệ chân lý mà mình theo đuổi. Lí trí, lí luận, lĩ lẽ ở đây đã đến độ nhuần nhuyễn, chín mùi, gắn bó chặt chẽ hoặc chuyển hóa thành tình cảm. Và bài văn chính luận, do đó, đã tiếp cận qui luật của nghệ thuật” [90, tr. 437]. Nhấn mạnh tính thẩm mỹ đặc thù của văn chính luận, Phương Lựu đi sâu lí giải: “Cuối cùng như vừa là phương tiện, vừa là kết quả của hai mặt trên (tư duy logic và tư duy hình tượng - NCS thêm), ngôn từ trong văn chính luận nằm trong phong cách gọt giũa. Nhờ những biện pháp tu từ, chuyển nghĩa, lời văn trong tác phẩm chính luận, ở một mức độ nhất định cũng rất giàu hình ảnh và sắc thái biểu cảm, mang những âm hưởng và nhịp điệu, tăng thêm sức mạnh thẩm mỹ cho văn chính luận”, đồng thời tiếp tục phân tích cơ chế định giá chất lượng nghệ thuật của văn chính luận, nghị luận: “Trở lên là những khả năng chuyển hóa từ tác phẩm chính luận sang tác phẩm văn học. Nhưng khả năng với hiện thực là hai