Luận án Tiến sĩ Quản lý văn hóa: Quá trình du nhập và phát triển của tín ngưỡng thờ Mẫu ở Lâm Đồng từ đầu thế kỷ XX đến năm 2018

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:331

Thêm vào BST

Báo xấu

100
lượt xem 19
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Luận án tiến sĩ với mục tiêu xác định mốc thời gian du nhập của tín ngưỡng thờ Mẫu đến Lâm Đồng; tái hiện khách quan, chân thực bức tranh sinh động của tín ngưỡng thờ Mẫu ở Lâm Đồng trong suốt quá trình lịch sử từ đầu thế kỷ XX đến năm 2018; những đặc trƣng, giá trị, hạn chế của tín ngưỡng thờ Mẫu ở Lâm Đồng và xu hướng phát triển của tục thờ này tại Lâm Đồng trong thời gian tới nhằm góp thêm những tƣ liệu mang tính địa phƣơng trên vùng đất Nam Tây Nguyên để bổ khuyết cho bức tranh toàn cảnh về tín ngưỡng thờ Mẫu ở Việt Nam nói chung.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận án Tiến sĩ Quản lý văn hóa: Quá trình du nhập và phát triển của tín ngưỡng thờ Mẫu ở Lâm Đồng từ đầu thế kỷ XX đến năm 2018

i LỜI CAM ĐOAN Các kết quả trình bày trong luận án là công trình nghiên cứu của tôi đƣợc hoàn thành dƣới sự hƣớng dẫn của PGS.TS. Cao Thế Trình và TS. Hoàng Thị Nhƣ Ý. Các kết quả trong luận án là mới chƣa từng đƣợc công bố trong các công trình của ngƣời khác. Những kết quả kế thừa từ các nhà nghiên cứu đi trƣớc đã đƣợc chú thích rõ ràng. Các nguồn trích dẫn đƣợc liệt kê trong mục tài liệu tham khảo của luận án. Tôi xin chịu trách nhiệm với những lời cam đoan của mình. Lâm Đồng, tháng 8 năm 2020 Tác giả Bùi Thị Thoa
ii LỜI CẢM ƠN Để hoàn thành luận án này, tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới Ban Giám hiệu, Phòng Quản lý Đào tạo Sau Đại học, các thầy cô trong Khoa Lịch sử Trƣờng Đại học Đà Lạt. Xin chân thành cảm ơn Quý Thầy Cô đã tận tình giảng dạy và giúp đỡ tôi trong suốt thời gian học tập và nghiên cứu tại Trƣờng. Tôi xin đặc biệt trân trọng cảm ơn PGS.TS. Cao Thế Trình - ngƣời Thầy đã trực tiếp hƣớng dẫn tôi hết sức tận tình từ việc gợi mở ý tƣởng cũng nhƣ hoàn thành các nghiên cứu liên quan đến đề tài từ bậc đại học, thạc sĩ đến tiến sĩ. Tôi xin trân trọng cảm ơn TS. Hoàng Thị Nhƣ Ý - ngƣời luôn dành sự quan tâm đến luận án để tôi có thể hoàn thành công trình này. Tôi xin chân thành cảm ơn cán bộ Ban Tôn giáo; Phòng Quản lý Di sản Văn hóa - Sở Văn hóa, Thể thao và Du Lịch; Phòng Văn hóa - Thông tin các huyện thị; chủ các cơ sở thờ Mẫu, các thanh đồng trong tỉnh Lâm Đồng đã cung cấp cho tôi nhiều thông tin quý báu để hoàn thành nghiên cứu. Nhân dịp này, tôi cũng xin bày tỏ lòng biết ơn đối với gia đình, ngƣời thân, bạn bè đồng nghiệp đã cổ vũ, động viên giúp đỡ tôi trong suốt quá trình học tập, nghiên cứu để hoàn thành luận án. Lâm Đồng, tháng 8 năm 2020 Tác giả Bùi Thị Thoa
iii MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN ..................................................................................................... i LỜI CẢM ƠN ......................................................................................................... ii DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT ................................................................... viii DANH MỤC BẢNG .............................................................................................. ix DANH MỤC BIỂU ĐỒ .......................................................................................... x DANH MỤC PHỤ LỤC ......................................................................................... xi TÓM TẮT ............................................................................................................. xii MỞ ĐẦU ................................................................................................................ 1 1. TÍNH CẤP THIẾT CỦA ĐỀ TÀI........................................................................ 1 2. LỊCH SỬ NGHIÊN CỨU .................................................................................... 4 2.1. Những nghiên cứu của các học giả nƣớc ngoài ........................................... 4 2.2. Những nghiên cứu của các học giả trong nƣớc ........................................... 6 2.2.1. Những công trình nghiên cứu tổng quan về văn hóa dân gian trong đó có đề cập đến tín ngưỡng thờ Mẫu ......................................................... 6 2.2.2. Những công trình nghiên cứu chuyên sâu về tín ngưỡng thờ Mẫu ... 12 2.2.3. Những công trình nghiên cứu có đề cập đến tín ngưỡng thờ Mẫu ở Tây Nguyên và Lâm Đồng ......................................................................... 20 2.3. Những vấn đề luận án cần tập trung nghiên cứu ....................................... 22 3. Đ I TƢỢNG V PH M VI NGHI N CỨU .................................................... 24 3.1. Đối tƣợng nghiên cứu ............................................................................... 24 3.2. Phạm vi nghiên cứu .................................................................................. 24 4. MỤC ĐÍCH V NHIỆM VỤ NGHIÊN CỨU ................................................... 24 4.1. Mục đích nghiên cứu ................................................................................ 24 4.2. Nhiệm vụ nghiên cứu ............................................................................... 25 5. NGUỒN TÀI LIỆU VÀ PHƢƠNG PHÁP NGHI N CỨU ............................... 25 5.1. Nguồn tài liệu ........................................................................................... 25 5.2. Phƣơng pháp nghiên cứu .......................................................................... 26
iv 6. ĐÓNG GÓP MỚI CỦA LUẬN ÁN .................................................................. 27 7. B CỤC CỦA LUẬN ÁN ................................................................................ 27 Chƣơng 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA TÍN NGƢỠNG THỜ MẪU Ở LÂM ĐỒNG ........................................................................................... 28 1.1. CƠ SỞ LÝ LUẬN .......................................................................................... 28 1.1.1. Lý thuyết nghiên cứu ............................................................................. 28 1.1.2. Câu hỏi và giả thuyết nghiên cứu ........................................................... 30 1.1.2.1. Câu hỏi nghiên cứu ...................................................................... 30 1.1.2.2. Giả thuyết nghiên cứu .................................................................. 31 1.1.2.3. Những kết quả dự kiến đạt được ................................................... 32 1.1.3. Một số khái niệm đƣợc sử dụng trong luận án ....................................... 33 1.2. CƠ SỞ THỰC TIỄN ...................................................................................... 38 1.2.1. Điều kiện tự nhiên của Lâm Đồng ......................................................... 38 1.2.2. Đặc điểm của cộng đồng ngƣời Việt ở Lâm Đồng ................................. 40 1.2.3. Những yếu tố thế tục của tín ngƣỡng thờ Mẫu ....................................... 43 1.2.4. Tổng quan bức tranh tôn giáo-tín ngƣỡng của ngƣời Việt ở Lâm Đồng 44 1.2.4.1. Các tôn giáo ................................................................................. 44 1.2.4.2. Các loại hình tín ngưỡng dân gian ............................................... 49 Tiểu kết chƣơng 1: .......................................................................................... 52 Chƣơng 2: TÍN NGƢỠNG THỜ MẪU Ở LÂM ĐỒNG TỪ NĂM 1923 ĐẾN NĂM 1975 ............................................................................................................ 53 2.1. NHỮNG YẾU T TÁC ĐỘNG ĐẾN QUÁ TRÌNH DU NHẬP VÀ PHÁT TRIỂN........................................................................................................ 53 2.1.1. Bối cảnh chính trị .................................................................................. 53 2.1.2. Bối cảnh kinh tế - xã hội........................................................................ 58 2.1.2.1. Quá trình di dân của người Việt đến Lâm Đồng ........................... 58 2.1.2.2. Tình hình kinh tế Lâm Đồng từ đầu thế kỷ XX đến năm 1975 ....... 65 2.2. SỰ XUẤT HIỆN CỦA NHỮNG CƠ SỞ THỜ MẪU BAN ĐẦU .................. 68 2.2.1. Tại khu vực Dran (Đơn Dƣơng)............................................................. 68
v 2.2.2. Tại khu vực B'lao (Bảo Lộc).................................................................. 70 2.2.3. Tại khu vực Đà Lạt ................................................................................ 72 2.3. SỰ HÌNH THÀNH VÀ PHÁT TRIỂN CÁC CƠ SỞ THỜ TỰ MỚI .............. 78 2.3.1. Giai đoạn 1923 - 1954 ........................................................................... 78 2.3.1.1. Lịch sử các cơ sở thờ tự ............................................................... 78 2.3.1.2. Thực trạng các cơ sở thờ tự.......................................................... 82 2.3.2. Giai đoạn 1955 - 1975 ........................................................................... 83 2.3.2.1. Sự phát triển các cơ sở thờ tự mới ................................................ 83 2.3.2.2. Thực trạng các cơ sở thờ tự.......................................................... 92 2.4. THỰC H NH TÍN NGƢỠNG THỜ MẪU .................................................... 95 2.4.1. Giai đoạn 1923 - 1954 ........................................................................... 95 2.4.2. Giai đoạn 1955 - 1975 ........................................................................... 96 2.4.2.1. Sinh hoạt tín ngưỡng cấp Tổng hội ............................................... 97 2.4.2.2. Sinh hoạt tín ngưỡng thờ Mẫu tại điện tư gia ............................. 102 Tiểu kết chƣơng 2: ........................................................................................ 104 Chƣơng 3: TÍN NGƢỠNG THỜ MẪU Ở LÂM ĐỒNG TỪ NĂM 1976 ĐẾN NĂM 2018 .......................................................................................................... 106 3.1. NHỮNG YẾU T TÁC ĐỘNG ĐẾN QUÁ TRÌNH PHÁT TRIỂN ............. 106 3.1.1. Bối cảnh chính trị ................................................................................ 106 3.1.2. Điều kiện kinh tế - xã hội ................................................................... 108 3.1.2.1. Quá trình người Việt di cư vào Lâm Đồng từ 1975 đến nay........ 108 3.1.2.2. Sự thay đổi điều kiện kinh tế từ 1975 đến nay ............................. 110 3.1.3. Những đổi mới trong chính sách tôn giáo, tín ngƣỡng của Đảng và Nhà nƣớc .............................................................................................................. 113 3.1.4. Sự công nhận của UNESCO đối với Di sản Thực hành tín ngƣỡng thờ Mẫu Tam phủ của ngƣời Việt ........................................................................ 115 3.2. SỰ PHÁT TRIỂN CÁC CƠ SỞ THỜ TỰ .................................................... 117 3.2.1. Giai đoạn 1976 - 1990 ......................................................................... 117 3.2.1.1. Hạn chế trong việc lập cơ sở thờ tự mới ..................................... 117
vi 3.2.1.2. Thực trạng các cơ sở thờ tự........................................................ 121 3.2.2. Giai đoạn 1991 - 2018 ......................................................................... 124 3.2.2.1. Sự phát triển nở rộ các cơ sở thờ tự mới .................................... 124 3.2.2.2. Thực trạng các cơ sở thờ tự........................................................ 131 3.3. THỰC H NH TÍN NGƢỠNG THỜ MẪU .................................................. 136 3.3.1. Giai đoạn 1976 - 1990 ......................................................................... 136 3.3.2. Giai đoạn 1991 - 2018 ......................................................................... 138 Tiểu kết chƣơng 3: ........................................................................................ 143 Chƣơng 4: XU HƢỚNG PHÁT TRIỂN CỦA TÍN NGƢỠNG THỜ MẪU Ở LÂM ĐỒNG ....................................................................................................... 144 4.1. NHỮNG ĐẶC TRƢNG CỦA TÍN NGƢỠNG THỜ MẪU Ở LÂM ĐỒNG ................................................................................................................. 144 4.1.1. Đặc trƣng về loại hình thờ tự ............................................................... 144 4.1.2. Đặc trƣng về tính chất thờ tự ............................................................... 149 4.1.3. Đặc trƣng về cơ sở thờ tự .................................................................... 158 4.1.4. Đặc trƣng trong thực hành tín ngƣỡng ................................................. 162 4.2. GIÁ TRỊ CỦA TÍN NGƢỠNG THỜ MẪU Ở LÂM ĐỒNG ........................ 165 4.2.1. Giá trị lịch sử - văn hóa ....................................................................... 167 4.2.2. Giá trị thực tiễn ................................................................................... 170 4.3. MỘT S H N CHẾ TRONG TÍN NGƢỠNG THỜ MẪU Ở LÂM ĐỒNG ................................................................................................................. 181 4.3.1. Hạn chế từ phía những ngƣời sinh hoạt tín ngƣỡng thờ Mẫu................ 181 4.3.1.1. Trình độ nhận thức ..................................................................... 181 4.3.1.2. Vấn đề thống nhất trong tổ chức................................................. 184 4.3.1.3. Vấn đề đoàn kết nội bộ ............................................................... 187 4.3.1.4. Tình trạng thương mại hóa, biến tướng trong sinh hoạt ............. 188 4.3.2. Hạn chế từ phía các cơ quan quản lý Nhà nƣớc về văn hóa, tôn giáo, tín ngƣỡng .......................................................................................................... 192 4.3.2.1. Số lượng và trình độ nguồn nhân lực.......................................... 192
vii 4.3.2.2. Sự quan tâm của chính quyền địa phương .................................. 193 4.4. XU HƢỚNG PHÁT TRIỂN CỦA TÍN NGƢỠNG THỜ MẪU Ở LÂM ĐỒNG TRONG THỜI GIAN TỚI ...................................................................... 197 4.4.1. Tiếp tục nở rộ các cơ sở thờ tự ............................................................ 197 4.4.2. Gia tăng tần suất thực hành tín ngƣỡng ................................................ 197 4.4.3. Gia tăng số lƣợng thanh đồng dẫn dến nguy cơ loạn đồng, loạn bóng .. 200 4.5. MỘT S GIẢI PHÁP Đ I VỚI TÍN NGƢỠNG THỜ MẪU Ở LÂM ĐỒNG ................................................................................................................. 201 Tiểu kết chƣơng 4: ........................................................................................ 204 KẾT LUẬN ......................................................................................................... 206 DANH MỤC CÔNG TRÌNH KHOA HỌC LI N QUAN ĐẾN LUẬN ÁN ........ 211 DANH MỤC BÁO CÁO HỘI THẢO, ĐỀ TÀI NGHIÊN CỨU KHOA HỌC LI N QUAN ĐẾN LUẬN ÁN ............................................................................ 212 TÀI LIỆU THAM KHẢO ................................................................................... 213 PHỤ LỤC............................................................................................................ 229
viii DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT BCH : Ban Chấp hành CNXH : Chủ nghĩa xã hội KHXH : Khoa học xã hội KHXH&NV : Khoa học xã hội và nhân văn KT-XH : Kinh tế - xã hội NXB : Nhà xuất bản TG : Tôn giáo TN : Tín ngƣỡng TNDG : Tín ngƣỡng dân gian TNTM : Tín ngƣỡng thờ Mẫu Tp HCM : Thành phố Hồ Chí Minh UBND : Ủy ban nhân dân VH,TH&DL : Văn hóa, Thể thao và Du lịch
ix DANH MỤC BẢNG Bảng 2.1: Danh sách các cơ sở thờ Mẫu đƣợc lập tại Lâm Đồng giai đoạn 1923 - 1954 ........................................................................................................... 83 Bảng 2.2: Danh sách các cơ sở thờ Mẫu đƣợc lập tại Lâm Đồng giai đoạn 1955 - 1975 ........................................................................................................... 93 Bảng 3.1: Danh sách các cơ sở thờ Mẫu đƣợc lập tại Lâm Đồng giai đoạn 1976 - 1990 ......................................................................................................... 122 Bảng 3.2: Danh sách các cơ sở thờ Mẫu đƣợc lập tại Lâm Đồng giai đoạn 1991 - 2018 ......................................................................................................... 132 Bảng 4.1: Bảng thống kê số lƣợng, địa bàn phân bố và thời gian thành lập các cơ sở thờ Mẫu tại Lâm Đồng đến hết năm 2018 ................................................... 159 Bảng 4.2: Lý do tham gia sinh hoạt TNTM ......................................................... 173 Bảng 4.3: Mối quan hệ giữa đối tƣợng và lý do tham gia TNTM ......................... 174 Bảng 4.4: Tỷ lệ nam, nữ tham gia sinh hoạt TNTM ............................................. 179 Bảng 4.5: Mối quan hệ giữa đối tƣợng và nhận thức về khái niệm Mẫu trong TNTM Tam phủ, Tứ phủ của ngƣời Việt ............................................................. 182 Bảng 4.6: Mối quan hệ giữa đối tƣợng và những vấn đề đã và đang gặp trong sinh hoạt TNTM tại Lâm Đồng............................................................................ 187
x DANH MỤC BIỂU ĐỒ Biểu đồ 4.1: Nhận thức các giá trị nhân sinh trong sinh hoạt TNTM .................... 168 Biểu đồ 4.2: Mục đích tham gia sinh hoạt TNTM ................................................ 172 Biểu đồ 4.3: Một số hạn chế trong sinh hoạt TNTM ............................................ 185 Biểu đồ 4.4: Mức độ quan tâm của chính quyền địa phƣơng đối với các hoạt động sinh hoạt tín ngƣỡng ................................................................................... 195
xi DANH MỤC PHỤ LỤC Phụ lục 1: Hình ảnh một số cơ sở thờ tự và sinh hoạt tín ngƣỡng thờ Mẫu ở Lâm Đồng trƣớc năm 1975 .................................................................................. 229 Phụ lục 2: Hình ảnh một số cơ sở thờ Mẫu tại Lâm Đồng do nghiên cứu sinh chụp trong quá trình khảo sát từ năm 2016 - 2018 ............................................... 232 Phụ lục 3: Hình ảnh một số giá đồng tại Lâm Đồng do nghiên cứu sinh chụp trong quá trình khảo sát từ năm 2016 - 2018 ........................................................ 240 Phụ lục 4: Một số hình ảnh Lễ rƣớc Thánh Mẫu do nghiên cứu sinh chụp trong quá trình khảo sát năm 2018 ................................................................................ 248 Phụ lục 5: Điều lệ, nội quy Việt Nam Thánh Mẫu hội và một số văn bản liên quan đến luận án.................................................................................................. 250 Phụ lục 6: Danh sách các cơ sở thờ Mẫu ở Lâm Đồng ......................................... 258 Phụ lục 7: Lịch sử một số cơ sở thờ Mẫu tại Lâm Đồng ...................................... 273 Phụ lục 8: Sơ đồ mặt bằng thờ tự một số cơ sở thờ Mẫu tại Lâm Đồng ................ 290 Phụ lục 9: Danh sách các vấn hầu nghiên cứu sinh đã tham dự tại Lâm Đồng từ năm 2016 đến năm 2019.................................................................................. 304 Phụ lục 10: Phiếu khảo sát ................................................................................... 310 Phụ lục 11: Biên bản phỏng vấn sâu dành cho cán bộ quản lý văn hóa địa phƣơng ................................................................................................................ 312 Phụ lục 12: Biên bản phỏng vấn sâu dành cho đồng đền và thanh đồng ............... 313 Phụ lục 13: Biên bản ghi chép quan sát tham dự .................................................. 314 Phụ lục 14: Danh sách ngƣời cung cấp thông tin ................................................. 315
xii TÓM TẮT Luận án là công trình khoa học nghiên cứu chuyên sâu, có hệ thống và tƣơng đối toàn diện về quá trình du nhập và phát triển của tín ngƣỡng thờ Mẫu (TNTM) ở Lâm Đồng từ đầu thế kỷ XX đến năm 2018. Nghiên cứu chủ yếu sử dụng phương pháp lịch sử và phương pháp logic. Các phương pháp nghiên cứu định tính với hƣớng tiếp cận điền dã dân tộc học qua hai hình thức chủ yếu là quan sát - tham dự (đối với thực hành TNTM, đặc biệt là nghi lễ lên đồng tại các cơ sở thờ tự) và phỏng vấn sâu (đối với các đồng đền, thanh đồng, con nhang đệ tử và các nhà quản lý văn hóa địa phƣơng) và phương pháp nghiên cứu định lượng cũng đƣợc sử dụng để thực hiện tốt những nhiệm vụ đặt ra. Trên cơ sở khảo sát toàn diện các cơ sở thờ Mẫu toàn tỉnh, lần đầu tiên bức tranh về TNTM ở Lâm Đồng đƣợc tái hiện trên tất cả các phƣơng diện nhƣ cơ sở thờ tự, sinh hoạt tín ngƣỡng… trong suốt quá trình lịch sử từ đầu thế kỷ XX đến năm 2018. Nội dung luận án chia làm 4 chƣơng: Chƣơng 1: Trình bày một số nội dung về cơ sở lý và thực tiễn của luận án; những nét cơ bản nhất về các điều kiện tự nhiên, đặc điểm dân cƣ tác động đến nội dung nghiên cứu của luận án. Bên cạnh đó, nội dung chƣơng 1 cũng đề cập đến giả thuyết, câu hỏi nghiên cứu và một số khái niệm đƣợc sử dụng trong luận án. Chƣơng 2: Trình bày những nội dung về quá trình du nhập và phát triển của TNTM ở Lâm Đồng từ đầu thế kỷ XX đến 1975. Nghiên cứu cho thấy tục thờ này xuất hiện trên cao nguyên Lang Biang vào giữa những năm 20 của thế kỷ XX với hai dạng thức thờ Mẫu miền Bắc và miền Trung xuất hiện gần nhƣ đồng thời. Giai đoạn này, các cơ sở thờ Mẫu xuất hiện ít, con số ghi nhận đƣợc từ thực tế cũng nhƣ qua ký ức của các thanh đồng cao niên là 34 cơ sở, phân bố chủ yếu tại Đà Lạt, Đơn Dƣơng, Bảo Lộc. Sự phát triển của TNTM Lâm Đồng giai đoạn này đƣợc đánh dấu bằng sự xuất của Việt Nam Thánh Mẫu hội, trụ sở của Tổng hội đƣợc đặt tại Đền Việt Nam Thánh Mẫu, đƣờng Ngô Quyền, Đà Lạt. Sự xuất hiện của tổ chức này đã đánh dấu thời kỳ TNTM tại Lâm Đồng và khu vực miền Nam Việt Nam có nhiều khởi sắc. Giai đoạn này, không chỉ số lƣợng các thực hành TNTM gia tăng mà số
xiii lƣợng các thanh đồng, con nhang đệ tử tại các cơ sở thờ Mẫu ở Lâm Đồng cũng đến từ nhiều tỉnh thành khác nhƣ Khánh Hòa, Ninh Thuận, Bình Thuận, Sài Gòn… Chƣơng 3: Trình bày về sự thành lập và phát triển các cơ sở thờ Mẫu ở Lâm Đồng giai đoạn 1976 đến năm 2018. Trong những năm 1976 - 1990, có 17 cơ sở đƣợc lập mới, sinh hoạt TNTM tại Lâm Đồng cũng bƣớc vào thời kỳ đầy biến động, nhiều cơ sở bị thu tƣợng thánh, bát hƣơng, thậm chí là dỡ bỏ… việc thờ tự và thực hành tín ngƣỡng mang tính cầm chừng. Tuy nhiên do sự đổi mới trong chính sách tôn giáo, tín ngƣỡng của Đảng và Nhà nƣớc, sự ổn định và phát triển kinh tế cùng nhiều yếu tố khác nên từ năm 1991 đến 2018 không chỉ “nở rộ” 93 cơ sở thờ Mẫu mới mà các nghi lễ thực hành TNTM cũng đƣợc tổ chức thƣờng xuyên hơn. Toàn tỉnh Lâm Đồng hiện có 144 cơ sở thờ Mẫu đƣợc phân bố tại 12/12 huyện thị. Nghiên cứu cũng cho thấy, TNTM ở Lâm Đồng đã và đang tồn tại hai dạng thức thờ tự chính là dạng thức thờ Mẫu miền Bắc và dạng thức thờ Mẫu miền Trung, trong đó dạng miền Bắc chiếm số lƣợng vƣợt trội. Chƣơng 4: Luận án nêu rõ những đặc trƣng của TNTM ở Lâm Đồng trong bức tranh toàn cảnh của TNTM ở Việt Nam, những giá trị, hạn chế cũng nhƣ xu hƣớng phát triển của tín ngƣỡng này tại Lâm Đồng trong thời gian tới. Trên cơ sở đó, luận án đƣa ra một số khuyến nghị với các cơ quan chức năng địa phƣơng trong công tác bảo tồn phát huy những giá trị tích cực của Di sản văn hóa Thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ của ngƣời Việt tại Lâm Đồng.
xiv SUMMARY The dissertation is an indepth, systematic and relatively comprehensive scientific research work about the process of introduction and establishment of beliefs in the Mother Goddesses in Lam Dong province from the early twentieth century to 2018. The study mainly uses the historical and logical methods. The qualitative research method with the ethnographic fieldwork approach of two main forms of observation - attendance (for practices related to the beliefs in the Mother Goddesses, especially the mediumship at the Mother Goddess temples) and in-depth interviews (for the owners of the Mother Goddess temples, Spirit Mediums, the disciples of Spirit Mediums and local cultural managers), and quantitative research method is also employed to accomplish the research tasks. On the basis of a comprehensive survey of beliefs in the Mother Goddesses establishments throughout the province, for the first time, the picture of beliefs in the Mother Goddesses in Lam Dong province is reconstructed in all aspects such as worship facilities, religious activities ... during the course of history from the early twentieth century to 2018. The content of the thesis is divided into 4 chapters: Chapter 1: Presenting some contents about the theoretical and practical basis of the thesis; the most basic features of natural conditions, population characteristics impacting on the content of the thesis. Besides, the content of chapter 1 also mentioned hypotheses, research questions and some concepts used in the thesis. Chapter 2: Presenting the process of introduction and establishment of beliefs in the Mother Goddesses in Lam Dong province from the early twentieth century to 1975. Research shows that this worship was appeared in Lang Biang plateau in the mid-20s of the twentieth century with two forms of North and Central Mother Goddess forms appeared at the same time. In this period, the temples of beliefs in the Mother Goddesses were not popular with the venues reported from reality as well as the memories of old Spirit Mediums were 34 establishments, mainly distributed in Da Lat city, Bao Loc city, Don Duong district. The
xv development of beliefs in the Mother Goddesses in Lam Dong province this period was marked by the establishment of Vietnam Holy Mother Association, the headquarters of the congregation is located at Vietnam Holy Mother Temple, Ngo Quyen street, Da Lat city. The establishment of this organization marked the flourishing period of beliefs in the Mother Goddesses in Lam Dong province and the South of Vietnam region. This period, not only the number of practices related to the beliefs in the Mother Goddesses increased but also the number of Spirit Mediums, the disciples of Spirit Mediums at Mother Goddess temples in Lam Dong province also come from many other provinces such as Khanh Hoa, Ninh Thuan, Binh Thuan and Ho Chi Minh city. Chapter 3: Presenting the introduction and development of Mother Goddess temples during the period of 1976-2018. From 1976 - 1990, 17 temples were created anew, however the Mother Goddess practice went into chaos with many statues removed, incence burning suspended and temples were not maintained… and the worshipping and general practice of the creed were not properly maintained. However, under the renewal of religious and creed policies of the Party and the State, the economic stability together with many other factors, 93 new temples have mushroomed from 1991 to 2018 and the worshipping rituals have also been properly performed. All over Lam Dong province, there are 144 temples allocated in 12/12 districts. The research also reveals that there have been two forms of beliefs in the Mother Goddesses in Lam Dong province, i.e the northern and the central, among which the former dominates. Chapter 4: The thesis highlights the characteristics of beliefs in the Mother Goddesses in Lam Dong province in the panorama of beliefs in the Mother Goddesses in Vietnam, the values and limitations as well as the likely development trend of beliefs in the Mother Goddesses in Lam Dong province. On that basis, the thesis has some recommendations for local authorities in conservation work to promote the positive values of The Practices related to the Vietnamese belief in Mother Goddesses of the Three Realms” has been officially recognized by UNESCO as an intangible cultural heritage of humanity in Lam Dong province.
1 MỞ ĐẦU 1. TÍNH CẤP THIẾT CỦA ĐỀ TÀI Tín ngƣỡng thờ Mẫu (TNTM) còn gọi là tín ngƣỡng (TN) Tam phủ, Tứ phủ là một hiện tƣợng văn hóa độc đáo, riêng có của ngƣời Việt ra đời từ giữa thế kỷ XVI. Sự xuất hiện của loại hình thờ phụng này là: Sự phản ứng một cách rất quyết liệt của TN bản địa với xu hƣớng tôn giáo (TG) ngoại lai từ Tây phƣơng tới. Hiện tƣợng thờ Mẫu Liễu Hạnh phản ánh hai khuynh hƣớng quan trọng chống đối lại những hệ tƣ tƣởng và TG ngoại lai: Khổng giáo đến từ Trung Hoa và Công giáo đến từ tây Âu. Nhƣng nó cũng phản ánh xu hƣớng phủ định vai trò của chính quyền phong kiến trung ƣơng tập quyền, vai trò của vƣơng triều (Đặng Việt Bích, 2005, tr.10). Bản chất của loại hình TN này là sự tôn thờ một nhân vật huyền thoại, nói chính xác hơn là một nguyên mẫu có thật đã đƣợc huyền thoại hóa - Thánh Mẫu Liễu Hạnh, con gái thứ hai của Ngọc Hoàng thƣợng đế, vị Tiên Chúa có khả năng che chở, bênh vực, giúp đỡ cho tất cả những ngƣời dân lƣơng thiện, nhất là phụ nữ, thoát khỏi những hiểm họa, tai ƣơng. Gắn với TNTM là hoạt động diễn xƣớng đậm màu shaman giáo hết sức độc đáo mà khẩu ngữ dân gian quen gọi là lên đồng với những vũ điệu múa thiêng sôi động và một loại hình lễ nhạc đƣợc biết đến với tên gọi dân dã là hát chầu văn/hát hầu đồng. Gần đây, hình thức diễn xƣớng độc đáo này còn đƣợc biết đến với danh xƣng Thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ của người Việt (Practices related to the Viet beliefs in the Mother Goddesses of Three Realms). Vào ngày 01/12/2016, tại Phiên họp Uỷ ban Liên Chính phủ về bảo vệ di sản văn hóa phi vật thể lần thứ 11 của UNESCO diễn ra tại thành phố Addis Ababa (Ethiopia), di sản Thực hành Tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ của người Việt tại 21 tỉnh thành của Việt Nam, gồm các tỉnh từ Thừa Thiên - Huế trở ra Bắc và thành phố Hồ Chí Minh (Tp HCM) đã chính thức đƣợc UNESCO ghi danh tại Danh sách Di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại. Tối ngày 02/4/2017, tại Quần thể di tích thờ Mẫu Phủ Dầy, huyện Vụ Bản, tỉnh Nam Định - một trong những cái nôi
2 sinh thành loại hình TNTM, Ủy ban nhân dân (UBND) tỉnh Nam Định, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch (VH,TT&DL) phối hợp tổ chức lễ đón bằng vinh danh của UNESCO đối với loại hình diễn xƣớng độc đáo này. Sự kiện trên đây không những làm nức lòng đông đảo quần chúng nhân dân là tín đồ của đạo Mẫu, mà còn là nguồn động viên to lớn với giới nghiên cứu loại hình TN này, cổ vũ họ tiếp tục có những khám phá mới trong việc nghiên cứu, giữ gìn và phát huy những tinh hoa của TNTM vào công cuộc xây dựng một nền văn hóa Việt Nam tiến, đậm đà bản sắc dân tộc. Tuy nhiên, trong hồ sơ của Ủy ban UNESCO Việt Nam trình UNESCO Liên hiệp quốc công nhận Thực hành Tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ của người Việt là di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại chỉ mới đề cập tới loại hình TN này ở 21 tỉnh thành thuộc khu vực phía Bắc (từ Thừa Thiên - Huế trở ra) và thành phố Hồ Chí Minh. Các tỉnh miền Bắc gồm Nam Định, Hà Nam, Ninh Bình, Hà Nội, Thái Bình, Hải Dƣơng, Hƣng Yên, Hải Phòng, Vĩnh Phúc, Bắc Giang, Phú Thọ, Lạng Sơn, Hòa Bình, Lào Cai, Yên Bái, Tuyên Quang, Thanh Hóa, Nghệ An, Hà Tĩnh, Thừa Thiên Huế. Điều đó cho thấy nhiều tỉnh thành khác trong cả nƣớc, bao gồm Lâm Đồng, hoạt động TNTM vẫn chƣa đƣợc đề cập tới. Tuy ở 21 tỉnh thành nói trên hoạt động TNTM có phần tiêu biểu và sôi động hơn so với các địa phƣơng còn lại, nhƣng sẽ là khiếm khuyết, bất cập nếu trong bức tranh toàn cảnh của TNTM lại thiếu vắng loại hình TN này ở các địa phƣơng khác, trong đó có Lâm Đồng. Một điểm đáng lƣu ý là, tƣơng tự các hiện tƣợng tín ngƣỡng dân gian (TNDG) khác, khi vƣơn xa ra khỏi địa bàn sinh thành của mình, TNTM sẽ có những biến đổi để thích nghi với môi trƣờng tự nhiên và xã hội của những vùng đất mới với không ít những biểu hiện giao thoa, tiếp biến và xuất hiện thêm những sắc thái mới lý thú và độc đáo, góp phần làm phong phú thêm những sắc thái vốn có ban đầu. Liệu điều này có xảy ra với TNTM ở Lâm Đồng? - một địa phƣơng cách xa địa bàn sinh thành của TNTM hơn một ngàn km. Thực tế, từ giữa thập niên 20 của thế kỷ trƣớc, TNTM đã khẳng định sự hiện diện trên mảnh đất Lâm Đồng với một số cơ sở thờ tự ban đầu tại Đà Lạt, Đơn
3 Dƣơng. Đến hết năm 2018, số địa điểm thờ Mẫu toàn tỉnh đã tăng lên đến 144 cơ sở. Con số ấy có thể tƣơng đƣơng, thậm chí còn nhiều hơn số lƣợng cơ sở thờ Mẫu của nhiều tỉnh trong số 21 tỉnh thành có hoạt động TNTM đã đƣợc liệt kê trong hồ sơ về thực hành TNTM Tam phủ của Ủy ban UNESCO Việt Nam vừa đề cập ở trên. Bởi theo thống kê, số lƣợng cơ sở TNTM của 4 tỉnh thành gồm: Hà Nội có 1014 di tích, trong đó có tới 886 điện tự gia; Ninh Bình có 415 di tích lịch sử văn hóa thờ và phối thờ Mẫu, Nam Định có 352 di tích lịch sử - văn hoá thờ và phối thờ Mẫu, trong đó có 220 phủ, 16 miếu, 72 chùa phối thờ, 44 đền, đình thờ chung với Thành Hoàng làng; Hà Nam có 185 di tích thờ Mẫu (Theo https://vi.wikipedia.org). Còn lại, 17 tỉnh thành khác chỉ đề cập tới cơ sở thờ tự tiêu biểu, nhƣng không đề cập tới số lƣợng. Do vậy, theo chúng tôi, số lƣợng cơ sở thờ Mẫu ở 17 tỉnh thành đó cũng chỉ ở mức tƣơng đƣơng, thậm chí còn ít hơn ở Lâm Đồng Nhằm hƣớng tới một nhận thức toàn diện, đầy đủ hơn về bức tranh toàn cảnh của TNTM Việt Nam, giới thiệu về quá trình du nhập, các giai đoạn phát triển và những đặc trƣng của TNTM ở Lâm Đồng nên từ năm 2004 đến nay, chúng tôi đã theo đuổi đề tài này. Lần này, chúng tôi quyết định chọn vấn đề Quá trình du nhập và phát triển của tín ngưỡng thờ Mẫu ở Lâm Đồng từ đầu thế kỷ XX đến năm 2018 làm đề tài luận án tiến sỹ chuyên ngành Lịch sử Việt Nam của mình. Hy vọng rằng, những kết quả nghiên cứu của chúng tôi sẽ góp phần bổ sung thêm những tƣ liệu mới về TNTM trên vùng đất Nam Tây Nguyên hùng vĩ của tổ quốc, soi sáng thêm nhiều vấn đề còn khuất lấp trong nhận thức về TNTM nói chung. Mặt khác, từ việc rút ra những nét đặc trƣng, giá trị, hạn chế và xu hƣớng phát triển của TNTM ở Lâm Đồng, chúng tôi mong muốn cùng với các cơ quan hữu của địa phƣơng có những chủ trƣơng, biện pháp thích hợp trong công tác quản lý Nhà nƣớc đối với các hoạt động TN, TG theo tinh thần kịp thời phát hiện, ngăn chặn những yếu tố tiêu cực, bảo tồn phát huy những giá trị tốt đẹp của TNTM trong công cuộc xây dựng một nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc tại địa phƣơng (Ban Chấp hành Trung ƣơng, 1998).
4 2. LỊCH SỬ NGHIÊN CỨU 2.1. Những nghiên cứu của các học giả nƣớc ngoài Thờ Mẫu là một loại hình TN đặc trƣng và độc đáo của ngƣời Việt. Do đó từ lâu, tục thờ này đã dành đƣợc sự quan tâm của các học giả nƣớc ngoài. Có thể kể đến một số công trình sau: Năm 1941, A. Lagrèze (Antoine Lagreze) - Công sứ Pháp tại Thanh Hóa - có bài viết Documents concernant le temple Dên-Song, au Thanh-Hoa - Những tư liệu liên quan đến Đền Sòng ở Thanh Hoá đƣợc in trong Bulletin des Amis du Vieux Hue, No1, Janvier-Mars 1941, pp. 1-15. Trong bài viết này, A. Lagrèze đã đề cập đến những lần giáng của Thánh Mẫu Vân Hƣơng. Theo tác giả, sự nổi tiếng của Bà đã vƣợt qua vùng Đông Giao. Thánh Mẫu Vân Hƣơng không chỉ đƣợc tôn thờ ở Bắc Kỳ, mà còn cả Trung Kỳ và Nam Kỳ. Cũng trong bài viết này, A. Lagrèze đã có những miêu tả và dịch thuật cuốn sách bằng đồng - “Đồng sách” đƣợc tìm thấy ở Đền Sòng vào ngày 12/4/1939 với tên gọi Biên niên sử Ngọc phả Gia đình họ Lê ở làng Vân Cát, huyện Thiên Bản. M. Durand trong tác phẩm Technique et Pantheon des médiems Vietnamies - Kỹ thuật và điện thần của lên đồng ở Việt Nam (xuất bản năm 1959 tại Pari) đã góp phần nêu ra những luận giải về nguồn gốc của một số vị thánh nhƣ Mẫu Thoải (với dị bản tại Tuyên Quang với ngôi đền nổi tiếng là Đền Giùm), Quan Đệ Ngũ Tuần Tranh… Cũng trong tác phẩm này, M. Durand còn cho rằng, lên đồng là một dạng thức shaman giáo (Theo Ngô Đức Thịnh, 2007b, tr.71). Ngoài M. Durand, hai tác giả Piere. J. Simon và Ida. Simon-Baruch cũng giành sự quan tâm tới tục thờ Mẫu và nghi thức hầu đồng của ngƣời Việt thông qua tác phẩm Hau Dong - un cult de Vietnamien de possession trangsplante en France (Hầu đồng - lễ nhập hồn của người Việt ở Pháp), xuất bản năm 1973 tại Pari. Bằng một cuộc điều tra xã hội học về nghi lễ hầu đồng của các Việt kiều tại Pháp, hai tác giả đã có những số liệu thống kê về số lần giáng đồng của các vị thánh trong tổng số 27 buổi hành lễ mà họ đã tham dự. Cũng thông qua tác phẩm này, các tác giả cho rằng “các vị thánh sinh thời đều là con ngƣời tài giỏi, có đức độ, có vị trí cao trong
5 xã hội và đã từng mang lại danh tiếng, công ơn đới với dân, với nƣớc” (Dẫn theo Ngô Đức Thịnh, 2007b, tr.35, 41). Từ ngày 30/3 đến 2/4/2001, Trung tâm Khoa học Xã hội và nhân văn KHXH&NV) Quốc gia phối hợp với UBND tỉnh Nam Định tổ chức Hội thảo Khoa học Quốc tế với tên gọi “Tín ngưỡng thờ Mẫu và Lễ hội Phủ Dầy” tại Hà Nội. Sau hội thảo này, phần lớn các báo cáo đƣợc tập hợp và xuất bản thành cuốn Đạo Mẫu và các hình thức Shaman trong các tộc người ở Việt Nam và châu do Ngô Đức Thịnh chủ biên, Nhà xuất bản (NXB) Khoa học xã hội (KHXH) ấn hành năm 2004. Sự quan tâm của các học giả nƣớc ngoài đối với tục thờ Mẫu của ngƣời Việt trong cuốn sách này đƣợc thể hiện thông qua một số bài viết sau: Với bài viết Lên đồng - kho tàng sống của di sản văn hóa Việt Nam, tác giả Frank Proschan (2004) đã kết luận: Lên đồng đã tạo nên một loại “dân tộc học dân gian” và những ngƣời tham gia hoạt động hầu đồng chính là những ngƣời quản lý bảo tàng, ngƣời bảo vệ cho văn hóa Việt Nam (tr.273). Tác giả Barley Norton lại thể hiện sự quan tâm đối với nghi thức lên đồng của ngƣời Việt ở khía cạnh âm nhạc qua bài viết Lên đồng Việt Nam: cấu tạo âm nhạc của thần thánh. Theo tác giả: “...âm nhạc làm tăng sự bốc lên của năng lƣợng ngƣời hầu đồng tiến hành hoạt động nghi lễ và làm lộ ra tính cách bốc đồng, cái cần thiết để thực hiện việc thánh” (Barley Norton, 2004, tr.318). Nhà nhân học Mĩ Laurel Kendall đã tiến thêm một bƣớc trong việc đặt vấn đề so sánh giữa hai hình thức lên đồng của hai dân tộc Việt, Hàn qua bài Khi nào Kut giống lên đồng: Vài so sánh giữa Việt Nam và Hàn Quốc. Trong bài viết này, tác giả đã đặt vấn đề so sánh để tìm ra những tƣơng đồng và khác biệt giữa lễ Kut và lên đồng trên một số phƣơng diện nhƣ ai là ngƣời có thể thực hiện nghi lễ, thần linh trong kut và lên đồng, trang phục mà ngƣời hành lễ sử dụng, kỹ năng ngƣời hành lễ, âm nhạc, lễ vật, cách thức phát lộc trong khi hành lễ... Tác giả đã kết luận: “Về cơ bản, những cách thức tƣợng trƣng đƣợc sử dụng trong giao tiếp với linh hồn giữa thế giới lên đồng và thế giới kut có nhiều điểm tƣơng đồng” (Laurel Kendall, 2004, tr.652).