Luận văn Thạc sĩ Lâm nghiệp: Đánh giá thực trạng và đề xuất giải pháp phát triển sinh kế bền vững cho người dân vùng đệm KBTTN Hoàng Liên - Văn Bàn, Lào Cai

Chia sẻ: Tri Lễ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:95

Thêm vào BST

Báo xấu

30
lượt xem 4
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Đề tài nghiên cứu nhằm 3 mục tiêu: Đánh giá thực trạng các hoạt động sinh kế của người dân vùng đệm KBTTN Hoàng Liên, Văn Bàn; phân tích các tác động của hoạt động sinh kế của người dân đến tài nguyên rừng vùng đệm KBTTN Hoàng Liên Văn Bàn; đề xuất giải pháp phát triển sinh kế bền vững cho người dân vùng đệm KBTTN Hoàng Liên - Văn Bàn, Lào Cai.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Lâm nghiệp: Đánh giá thực trạng và đề xuất giải pháp phát triển sinh kế bền vững cho người dân vùng đệm KBTTN Hoàng Liên - Văn Bàn, Lào Cai

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC NÔNG LÂM NGUYỄN PHƯƠNG VĂN ĐÁNH GIÁ THỰC TRẠNG VÀ ĐỀ XUẤT GIẢI PHÁP PHÁT TRIỂN SINH KẾ BỀN VỮNG CHO NGƯỜI DÂN VÙNG ĐỆM KHU BẢO TỒN THIÊN NHIÊN HOÀNG LIÊN, VĂN BÀN, LÀO CAI Chuyên ngành: Lâm học Mã số: 8.62.02.01 LUẬN VĂN THẠC SĨ LÂM NGHIỆP Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS. Trần Quốc Hưng Thái Nguyên- 2019 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn
i LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi, các kết quả nghiên cứu được trình bày trong luận văn là trung thực, khách quan và chưa từng dùng để bảo vệ lấy bất kỳ học vị nào. Tôi xin cam đoan rằng mọi sự giúp đỡ cho việc thực hiện luận văn đã được cám ơn, các thông tin trích dẫn trong luận văn này đều được chỉ rõ nguồn gốc. Thái Nguyên, ngày… tháng 9 năm 2019 Tác giả luận văn Nguyễn Phương Văn Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn
ii LỜI CẢM ƠN Trong suốt thời gian học tập, nghiên cứu và hoàn thành luận văn, tôi đã nhận được sự hướng dẫn, chỉ bảo tận tình của các thầy cô giáo, sự giúp đỡ, động viên của bạn bè, đồng nghiệp và gia đình. Nhân dịp hoàn thành luận văn, cho phép tôi được bày tỏ lòng kính trọng và biết ơn sâu sắc PGS.TS. Trần Quốc Hưng (người hướng dẫn khoa học) đã tận tình hướng dẫn, dành nhiều công sức, thời gian và tạo điều kiện cho tôi trong suốt quá trình học tập và thực hiện đề tài. Tôi xin bày tỏ lòng biết ơn chân thành tới Ban Giám hiệu, Phòng Đào tạo, Khoa Lâm Nghiệp – Trường Đại học Nông Lâm đã tận tình giúp đỡ tôi trong quá trình học tập, thực hiện đề tài và hoàn thành luận văn. Tôi xin chân thành cảm ơn Hạt Kiểm lâm huyện Văn Bàn, Hạt Kiểm lâm Khu bảo tồn Hoàng Liên Văn Bàn, Phòng Nông nghiệp huyện Văn Bàn, Phòng Tài Nguyên và Môi trường huyện Văn Bàn, UBND xã Nậm Xé, UBND xã Nậm Xây, UBND xã Liêm Phú cùng các cơ quan đơn vị đã giúp đỡ và tạo điều kiện cho tôi trong suốt quá trình thực hiện đề tài. Xin chân thành cảm ơn gia đình, người thân, bạn bè, đồng nghiệp đã tạo mọi điều kiện thuận lợi và giúp đỡ tôi về mọi mặt, động viên khuyến khích tôi hoàn thành luận văn./. Thái Nguyên, ngày… tháng 9 năm 2019 Tác giả luận văn Nguyễn Phương Văn Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn
iii MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN ...................................................................................................... i LỜI CẢM ƠN ........................................................................................................... ii MỤC LỤC ................................................................................................................ iii DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT .............................................................................. vi DANH MỤC BẢNG ............................................................................................... vii DANH MỤC ĐỒ THỊ, SƠ ĐỒ, HÌNH ẢNH ...................................................... viii MỞ ĐẦU ....................................................................................................................1 1. Tính cấp thiết...........................................................................................................1 2. Mục tiêu chung, mục tiêu nghiên cứu cụ thể. .........................................................2 2.1. Mục tiêu chung. ....................................................................................................2 2.2. Mục tiêu nghiên cứu cụ thể. .................................................................................2 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ...........................................................................3 3.1. Đối tượng nghiên cứu...........................................................................................3 3.2. Phạm vi nghiên cứu ..............................................................................................3 4. Địa điểm và thời gian tiến hành ..............................................................................3 5. Ý nghĩa của đề tài ....................................................................................................3 5.1. Ý nghĩa trong học tập và nhiên cứu khoa học......................................................4 5.2. Ý nghĩa thực tiễn ..................................................................................................4 CHƯƠNG 1. TỔNG QUAN VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU .........................................5 1.1. Cơ sở lý luận ........................................................................................................5 1.1.1. Những khái niệm ...............................................................................................5 1.1.2. Sinh kế bền vững ...............................................................................................8 1.1.3. Khung phân tích sinh kế bền vững ..................................................................10 1.1.4. Tiêu chí đánh giá chung ..................................................................................18 1.2. Tổng quan các công trình nghiên cứu có liên quan ...........................................19 1.2.1. Các nghiên cứu về sinh kế trên thế giới và Việt Nam ....................................19 1.3. Tổng quan về khu vực nghiên cứu .....................................................................26 1.3.1. Điều kiện tự nhiên ..........................................................................................26 1.3.2. Điều kiện dân sinh kinh tế xã hội ....................................................................31 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn
iv 1.3.3. Hiện trạng Bảo tồn ĐDSH tại Khu BTTN Hoàng Liên Văn Bàn ...................33 1.3.4. Hiện trạng khai thác phục vụ sinh kế tại Khu BTTN Hoàng Liên Văn Bàn ................34 CHƯƠNG 2. NỘI DUNG VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ...........................36 2.1. Nội dung nghiên cứu ..........................................................................................36 2.2. Phương pháp nghiên cứu....................................................................................36 2.2.1. Phương pháp thu thập số liệu ..........................................................................36 2.2.2. Phương pháp xử lý thống kê ..........................................................................42 CHƯƠNG 3. KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ THẢO LUẬN ..............................44 3.1. Hiện trạng sinh kế của cư dân sinh sống tại Khu bảo tồn Hoàng Liên – Văn Bàn ...................................................................................................................................44 3.1.1. Các hoạt động sinh kế .....................................................................................44 3.1.2. Đánh giá hoạt động sinh kế dựa vào khung sinh kế bền vững của DFID ..................48 3.2. Đánh giá ảnh hưởng các hoạt động sinh kế của người dân vùng đệm đến tài nguyên rừng KBTTN Hoàng Liên Văn Bàn .............................................................57 3.2.1. Ảnh hưởng của khai và sử dụng đất của người dân tại khu vực nghiên cứu .................................................................................................................57 3.2.2. Đánh giá các nguồn và sinh kế mà người dân sống dựa vào rừng tại khu vực nghiên cứu .................................................................................................................58 3.2.3. Đánh giá những ảnh hưởng của các hoạt động sinh kế của người dân vùng đệm đến tài nguyên rừng KBTTN Hoàng Liên Văn Bàn .................................................62 3.2.4. Tác động đến sinh kế do thể chế, chính sách ..................................................63 3.2.5. Đánh giá ảnh hưởng sinh kế đến hệ sinh thái KBTTN Hoàng Liên Văn Bàn ...................................................................................................................................64 3.2.6. Đánh giá tính bền vững của hoạt động sinh kế ...............................................68 3.3. Đề xuất các giải pháp nhằm phát triển Sinh kế bền vững ở KBTTN Hoàng Liên Văn Bàn .....................................................................................................................71 3.3.1. Quan điểm phát triển sinh kế bền vững ..........................................................71 3.3.2. Nhóm giải pháp về kinh tế ..............................................................................72 3.3.3. Nhóm giải pháp về văn hóa, xã hội .................................................................76 3.3.4. Nhóm giải pháp về môi trường, sinh thái .......................................................77 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn
v KẾT LUẬN VÀ KHUYẾN NGHỊ .........................................................................81 1. Kết luận .................................................................................................................81 2. Khuyến nghị ..........................................................................................................82 TÀI LIỆU THAM KHẢO ......................................................................................83 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn
vi DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT Từ viết tắt Tiếng Anh Nghĩa tiếng Việt BTĐL Taiwania cryptomerioides Bách tán Đài Loan DFID Department for International Vụ Phát triển Quốc tế Anh Development GCNQSDĐ Giấy chứng nhận quyền sử dụng đất TN&MT Tài nguyên và Môi trường UBND Ủy ban nhân dân VNGO&CC The Network of Vietnamese Mạng lưới các tổ chức phi chính phủ NGOs and Climate Change Việt Nam và biến đổi khí hậu KBT Reserve Khu bảo tồn KBTTN Nature reserve Khu bảo tồn thiên nhiên IFAD International Fund for Quỹ quốc tế về phát triển nông Agricultural Development nghiệp UNDP United Nations Development Chương trình phát triển liên hợp Programme quốc Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn
vii DANH MỤC BẢNG Bảng 3.1. Các hoạt động xâm phạm vào rừng ở vùng đệm Khu BTTN ...............45 Bảng 3.2. Nguồn lao động các xã trong KBT .......................................................49 Bảng 3.3. Quan hệ của các tổ chức liên quan đến cộng đồng ...............................53 Bảng 3.4. Hiện trạng diện tích các loại đất loại rừng ............................................54 Khu BTTN Hoàng Liên Văn Bàn ..........................................................................54 Bảng 3.5. Tình hình sử dụng đất sản xuất nông nghiệp ........................................55 Bảng 3.6. Diện tích đất bình quân các loại của các hộ gia đình ............................57 Bảng 3.7. Nguồn gốc đất đai các hộ gia đình ........................................................58 Bảng 3.8. Thu nhập bình quân các nhóm hộ từ trồng lúa và cây ngắn ngày ........59 Bảng 3.9. Thu nhập bình quân các nhóm hộ từ chăn nuôi ....................................60 Bảng 3.10. Thu nhập bình quân các hộ gia đình từ rừng ......................................60 Bảng 3.11. Thu nhập bình quân các hộ gia đình từ các nghề tự do ......................61 Bảng 3.12.Cơ cấu nguồn thu nhập từ các hộ gia đình ...........................................62 Bảng 3.13. Đặc điểm khu rừng KBTTN Hoàng Liên Văn Bàn ............................65 Bảng 3.14. Đặc điểm khu rừng ô dạng bản KBTTN Hoàng Liên Văn Bàn .........66 Bảng 3.15. Đánh giá tính bền vững của hoạt động sinh kế ...................................68 theo từng lĩnh vực ..................................................................................................68 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn
viii DANH MỤC ĐỒ THỊ, SƠ ĐỒ, HÌNH ẢNH Hình 1.1: Khung sinh kế bền vững ...........................................................................11 Hình 3.1. Sơ đồ cấu trúc hoạt động quản lý, bảo vệ rừng của các nhóm hộ, cộng đồng nhận khoán bảo vệ rừng ............................................................................................78 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn
1 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết Phát triển kinh tế - xã hội ở các địa phương miền núi thường đi đôi với mở rộng diện tích canh tác, phát rừng làm nương rẫy, điều này ảnh hưởng rất lớn đến môi trường sinh thái, suy giảm đa dạng sinh học. Để đảm bảo cân bằng giữa phát triển và bảo tồn, phát triển tài nguyên rừng, đa dạng sinh học, Việt Nam cũng như nhiều quốc gia khác trên thế giới đã thành lập hệ thống các Khu bảo tồn thiên nhiên (KBTTN). Các khu KBTTN ở Việt Nam thường nằm ở vùng sâu, vùng xa và gần với những cộng đồng dân tộc thiểu số, nơi mà tỷ lệ đói nghèo ở mức cao, cuộc sống người dân còn nhiều khó khăn và phụ thuộc nhiều vào các nguồn tài nguyên thiên nhiên. Theo tổ chức Liên minh bảo tồn thiên nhiên quốc tế (IUCN, 2008): “Người dân nghèo thường là đối tượng phụ thuộc nhiều nhất vào môi trường và cũng là đối tượng trực tiếp và gián tiếp sử dụng các nguồn tài nguyên thiên nhiên. Do đó, họ là đối tượng chịu ảnh hưởng nặng nề nhất khi môi trường bị suy thoái hoặc khi quyền tiếp cận của họ đối với nguồn tài nguyên thiên nhiên bị hạn chế hoặc không được chấp thuận”. Khi các KBTTN thành lập thì người dân sống trong và xung quanh KBTTN không được phép hoặc bị hạn chế khai thác tài nguyên trong khu bảo tồn, đặc biệt là tài nguyên sinh vật. Điều đó tác động lớn tới sinh kế của họ, buộc người dân phải thay đổi phương thức sản xuất lương thực, thực phẩm, của cải vật chất để duy trì, đáp ứng nhu cầu của cuộc sống. Những người dân buộc phải khai thác tài nguyên ở khu vực không được phép. Thậm chí, xuất hiện tâm lý cho rằng các tài nguyên đó giờ không còn là của họ nữa, khi vắng mặt lực lượng bảo vệ họ tranh thủ khai thác tối đa, làm cho nguồn tài nguyên đa dạng sinh học không còn khả năng tự phục hồi. Mỗi cộng đồng dân cư có những đặc trưng riêng, nhu cầu riêng, những thích ứng kinh tế, cũng như những ứng xử văn hóa và có những tập tục sống, tập quán canh tác, có mối liên kết mang tính xã hội khác nhau. KBTTN Hoàng Liên Văn Bàn được thành lập năm 2007 có mức độ đa dạng sinh học được đánh giá là cao. Khu BTTN Hoàng Liên Văn Bàn nằm trong Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn
2 phạm vi hành chính của 03 xã thuộc huyện Văn Bàn là Nậm Xây, Nậm Xé và xã Liêm Phú. Dân số có 7.901 người, 1.507 hộ. Mật độ trung bình là: 30 người/km2 , mật độ cao nhất là xã Liêm Phú (66 người/km2 ) và thấp nhất xã Nậm Xé (7 người/km2 ). Các công trình thủy điện Nậm Xây Luông, Nậm Xây Luông 4+5, Nâm Xây Luông 3, Nậm Khắt và một số công trình Thủy điện khác cũng được xây dựng và đưa vào sử dụng, bên cạnh hiệu quả về kinh tế xã hội, cũng làm cho tiểu khí hậu thay đổi, tác động lớn đến các dòng suối, ảnh hưởng trực tiếp đến đời sống sinh hoạt của người dân nơi đây. Cuộc sống của họ khó khăn hơn, càng thúc đẩy người dân khai thác rừng và các tài nguyên rừng để phục vụ sinh kế... Để bảo tồn tài nguyên rừng và đa dạng sinh học đồng thời đảm bảo cuộc sống và nhu cầu của cộng đồng dân cư sống ở Khu bảo tồn thiên nhiên cần có những định hướng sinh kế phù hợp với từng cộng đồng dân cư và phù hợp với điều kiện tự nhiên ở lãnh thổ họ sinh sống. Cho đến hiện nay chưa có công trình nào nghiên cứu toàn diện để cung cấp luận cứ khoa học nhằm xây dựng và phát triển sinh kế cho cộng đồng dân cư vùng đệm KBTTN Hoàng Liên Văn Bàn. Xuất phát từ những lý do trên, tôi tiến hành đề tài nghiên cứu: “Đánh giá thực trạng và đề xuất giải pháp phát triển sinh kế bền vững cho người dân vùng đệm KBTTN Hoàng Liên - Văn Bàn, Lào Cai”. Kết quả của đề tài sẽ là cơ sở giúp các nhà quản lý xây dựng chiến lược, chính sách hỗ trợ đảm bảo sinh kế bền vững cho người dân vùng đệm Khu BTTN Hoàng Liên Văn Bàn. 2. Mục tiêu chung, mục tiêu nghiên cứu cụ thể 2.1. Mục tiêu chung. Đánh giá thực trạng sinh kế của cộng đồng dân cư xác định những nhân tố thuận lợi và cản trở hộ gia đình tiếp cận các nguồn lực phát triển sinh kế. Trên cơ sở đó đưa ra những giải pháp nâng cao và đảm bảo sinh kế bền vững cho cộng đồng dân cư để giảm áp lực vào việc phát triển rừng bền vững, bảo tồn đa dạng sinh học. 2.2. Mục tiêu nghiên cứu cụ thể - Đánh giá thực trạng các hoạt động sinh kế của người dân vùng đệm KBTTN Hoàng Liên Văn Bàn. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn
3 - Phân tích các tác động của hoạt động sinh kế của người dân đến tài nguyên rừng vùng đệm KBTTN Hoàng Liên Văn Bàn. - Đề xuất giải pháp phát triển sinh kế bền vững cho người dân vùng đệm KBTTN Hoàng Liên - Văn Bàn, Lào Cai. 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 3.1. Đối tượng nghiên cứu - Hoạt động sinh kế của cộng đồng cư dân sinh sống trong vùng đệm Khu Bảo tồn thiên nhiên Hoàng Liên - Văn Bàn; - Công tác quản lý của một số cán bộ có liên quan đến hoạt động sinh kế của cộng đồng dân cư tại địa bàn nghiên cứu (cán bộ UBND xã Nậm Xây, Nậm Xé, Liêm Phú; cán bộ UBND huyện Văn Bàn; và Cán bộ Hạt Kiểm lâm Khu Bảo tồn thiên nhiên Hoàng Liên - Văn Bàn). - Các giải pháp góp phần tăng cường tính bền vững cho hoạt động sinh kế vùng đệm Khu Bảo tồn thiên nhiên Hoàng Liên - Văn Bàn. 3.2. Phạm vi nghiên cứu Thực trạng sinh kế của cộng đồng dân cư trong các xã Nậm Xây, xã Nậm Xé, xã Liêm Phú thuộc khu bảo tồn thiên nhiên Hoàng Liên Văn Bàn; Những ảnh hưởng của hoạt động sinh kế tới tài nguyên rừng; trên cơ sở đó đề xuất giải pháp sinh kế bền vững cho khu vực này. 4. Địa điểm và thời gian tiến hành - Địa điểm nghiên cứu: Tại các xã thuộc Khu Bảo tồn thiên nhiên Hoàng Liên - Văn Bàn. Đề tài được tiến hành trong thời gian hai năm 2018-2019,trongđó: - Năm 2018: Thu thập số liệu và điều tra bổ sung hoàn chỉnh số liệu. Các số liệu về kinh tế xã hội, khí hậu, hiện trạng sử dụng đất năm 2017, hiện trạng rừng năm 2017 và trước đó. - Năm 2019: Phân tích đồng bộ số liệu liên quan, xây dựng cơ sở dữ liệu hoàn thiện đề tài, viết và hoàn thiện luận văn tốt nghiệp. 5. Ý nghĩa của đề tài Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn
4 5.1. Ý nghĩa trong học tập và nhiên cứu khoa học - Giúp học viên kiểm chứng lại kiến thức, vận dụng kiến thức vào thực tế và có thể tích luỹ được những kiến thức thực tiễn quý giá phục vụ cho quá trình công tác trong tương lai. - Nắm được các phương pháp nghiên cứu, biết cách thu thập dữ liệu xử lý thông tin cũng như kỹ năng tiếp cận và làm việc với cộng đồng. - Là tài liệu trong học tập, cho những nghiên cứu tiếp theo và là cơ sở trong những đề tài nghiên cứu trong các lĩnh vực có liên quan. 5.2. Ý nghĩa thực tiễn - Đề tài đóng góp cho cơ sở lý luận, phương pháp nghiên cứu sinh kế cộng đồng sống trong, xung quanh các KBTTN hiện nay. - Kết quả của đề tài sẽ là cơ sở giúp các nhà quản lý xây dựng chiến lược, chính sách hỗ trợ đảm bảo sinh kế bền vững cho người dân trong Khu BTTN Hoàng Liên Văn Bàn, Lào Cai. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn
5 CHƯƠNG 1 TỔNG QUAN VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU 1.1. Cơ sở lý luận 1.1.1. Những khái niệm Những khái niệm chính được sử dụng trong luận văn có mối liên hệ logic và hệ thống, để tập trung vào nội dung nghiên cứu là đề xuất được giải pháp tăng cường sinh kế bền vững cho cộng đồng cư dân sinh sống tại Khu BTTN Hoàng Liên Văn Bàn, cụ thể: Ý tưởng về sinh kế được đề cập trong các tác phẩm nghiên cứu của Chambers vào những năm 1980. Về sau, khái niệm này xuất hiện nhiều hơn trong các nghiên cứu của Ellis, Barret và Reardon… Có rất nhiều định nghĩa về sinh kế như sau: Chambers và Conway (1992) cho rằng sinh kế bao gồm năng lực, tài sản (dự trữ, nguồn lực, yêu cầu và tiếp cận) và các hoạt động cần có để đảm bảo phương tiện sinh sống. Sinh kế có thể được diễn tả như là sự kết hợp của các nguồn tài nguyên được sử dụng và các hoạt động được thực hiện để sống. Các tài nguyên đó có thể bao gồm cả các khả năng và kỹ năng của con người (vốn con người), đất đai, tiền tiết kiệm và trang thiết bị (vốn tự nhiên, vốn tài chính và vốn vật chất), và các dịch vụ hỗ trợ chính thức hoặc không chính thức cho các hoạt động (vốn xã hội) (Farrington và cs, 1999). Trong nhiều nghiên cứu của mình, Ellis (2010) cho rằng sinh kế bao gồm những tài sản, những hoạt động và cơ hội được tiếp cận đến tài sản và hoạt động đó (đạt được thông qua các thể chế và quan hệ xã hội) và theo đó các quyết định về sinh kế đều thuộc về mỗi cá nhân hay nông hộ. Sinh kế (livelihood): Có nghĩa là nghề nghiệp hoặc việc làm và cũng có nghĩa là con đường để kiếm sống. Sinh kế bao gồm các khả năng, các tài sản (bao gồm cả các nguồn lực vật chất và xã hội) và các hoạt động cần thiết để kiếm sống (DFID, 1999). Có nhiều cách tiếp cận và định nghĩa khác nhau về sinh kế, tuy nhiên, có sự nhất trí rằng khái niệm sinh kế bao hàm nhiều yếu tố có ảnh hưởng đến hoạt động sống của mỗi cá nhân hay hộ gia đình. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn
6 Chiến lược sinh kế (livelihoods strategy): Là sự phối hợp các hoạt động và lựa chọn mà người dân sử dụng để thực hiện mục tiêu kiếm sống: - Sự chọn lựa chiến lược sinh kế phụ thuộc vào việc tiếp cận các loại vốn nào; - Mỗi chiến lược sinh kế cần một sự kết hợp các loại vốn khác nhau. Tuy nhiên mỗi loại vốn có thể sử dụng cho nhiều chiến lược khác nhau (Bộ Tài Nguyên & MT, CCWG, 2015). Sinh kế bền vững (sustainable livelihood): Tiếp tục được hoàn thiện nội hàm bởi DFID. Sinh kế bền vững là sinh kế có khả năng ứng phó và phục hồi khi bị tác động, hay có thể thúc đẩy các khả năng và tài sản ở cả thời điểm hiện tại và trong tương lai, trong khi không làm xói mòn nền tảng của các nguồn lực tự nhiên (DFID, 1999, 2007) Tiếp cận sinh kế bền vững (The sustainable livelihoods approach): là một cách cải thiện sự hiểu biết về sinh kế của người nghèo. Nó dựa trên các yếu tố chính ảnh hưởng đến sinh kế người nghèo và các mối quan hệ đặc trưng giữa các yếu tố này. Nó có thể được sử dụng để lên các kế hoạch hoạt động mới và đánh giá các hoạt động hiện có để tạo ra sinh kế bền vững. Cách tiếp cận này đưa ra một khung tiếp cận giúp hiểu biết về sự phức tạp của nghèo đói đồng thời đưa ra một bộ các nguyên tắc hướng dẫn hành động nhằm giải quyết tình trạng nghèo đói (Carney, 2009) Vườn Quốc gia (National Park): Luật Đa dạng sinh học số 20/2008/QH12 ngày 13 tháng 11 năm 2008 của Quốc hội, có hiệu lực kể từ ngày 01 tháng 7 năm 2009, được sửa đổi, bổ sung bởi: Luật số 35/2018/QH14 ngày 20 tháng 11 năm 2018 của Quốc hội sửa đổi, bổ sung một số điều của 37 luật có liên quan đến quy hoạch, có hiệu lực kể từ ngày 01 tháng 01 năm 2019. VQG phải có các tiêu chí chủ yếu sau đây: - Có hệ sinh thái tự nhiên quan trọng đối với quốc gia, quốc tế, đặc thù hoặc đại diện cho một vùng sinh thái tự nhiên; - Là nơi sinh sống tự nhiên thường xuyên hoặc theo mùa của ít nhất một loài thuộc Danh mục loài nguy cấp, quý, hiếm được ưu tiên bảo vệ; - Có giá trị đặc biệt về khoa học, giáo dục; Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn
7 - Có cảnh quan môi trường, nét đẹp độc đáo của tự nhiên, có giá trị du lịch sinh thái. Theo nghị định 156/2018/NĐ-CP Quy định chi tiết thi hành một số điều của Luật Lâm nghiệp Vườn quốc gia đáp ứng các tiêu chí sau đây: - Có ít nhất 01 hệ sinh thái tự nhiên đặc trưng của một vùng hoặc của quốc gia, quốc tế hoặc có ít nhất 01 loài sinh vật đặc hữu của Việt Nam hoặc có trên 05 loài thuộc Danh mục loài thực vật rừng, động vật rừng nguy cấp, quý, hiếm; - Có giá trị đặc biệt về khoa học, giáo dục; có cảnh quan môi trường, nét đẹp độc đáo của tự nhiên, có giá trị du lịch sinh thái, nghỉ dưỡng, giải trí; - Có diện tích liền vùng tối thiểu 7.000 ha, trong đó ít nhất 70% diện tích là các hệ sinh thái rừng. Khu bảo tồn loài - sinh cảnh (Species-habitat conservation area): Theo nghị định 156/2018/NĐ-CP Quy định chi tiết thi hành một số điều của Luật Lâm nghiệp Khu bảo tồn phải đáp ứng các tiêu chí sau đây: - Là nơi sinh sống tự nhiên thường xuyên hoặc theo mùa của ít nhất 01 loài sinh vật đặc hữu hoặc loài thuộc Danh mục loài thực vật rừng, động vật rừng nguy cấp, quý, hiếm; - Phải bảo đảm các điều kiện sinh sống, thức ăn, sinh sản để bảo tồn bền vững các loài sinh vật đặc hữu hoặc loài thuộc Danh mục loài thực vật rừng, động vật rừng nguy cấp, quý, hiếm; - Có giá trị đặc biệt về khoa học, giáo dục; - Có diện tích liền vùng đáp ứng yêu cầu bảo tồn bền vững của loài thuộc Danh mục loài thực vật rừng, động vật rừng nguy cấp, quý, hiếm. Vùng đệm (buffer zone): là vùng rừng, vùng đất, vùng mặt nước nằm sát ranh giới của khu rừng đặc dụng có tác dụng ngăn chặn, giảm nhẹ sự tác động tiêu cực đến khu rừng đặc dụng. (Luật Lâm nghiệp, 2017). Cộng đồng (community): Cộng đồng dân cư bao gồm cộng đồng người Việt Nam sinh sống trên cùng địa bàn thôn, làng, ấp, bản, buôn, bon, phum, sóc, tổ dân phố, điểm dân cư tương tự và có cùng phong tục, tập quán. (Luật Lâm nghiệp, 2017). Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn
8 1.1.2. Sinh kế bền vững Tiếp cận sinh kế là khái niệm tương đối mới mẻ, nó phản ánh bức tranh tổng hợp các sinh kế của người dân hay cộng đồng, chứ không chỉ theo phương thức truyền thống chú trọng đến một hoặc hai sinh kế (chẳng hạn như nuôi trồng thủy sản, lâm nghiệp thủy sản). Tiếp cận sinh kế sẽ mang lại cho cộng đồng cũng như những người hỗ trợ từ bên ngoài cơ hội thoát nghèo, thích nghi các điều kiện tự nhiên xã hội và có những thay đổi tốt hơn cho chính họ và cho các thế hệ tiếp theo( Nguyễn Bá Long, 2006). Vì mục tiêu này, chúng ta xem xét khái niệm sinh kế và phân tích sinh kế cho người dân vùng đệm. Theo Hội đồng thế giới về môi trường và phát triển thì “Phát triển bền vững là sự phát triển đáp ứng các nhu cầu hiện tại mà không làm tổn hại khả năng của các thế hệ tương lai trong đáp ứng các nhu cầu của họ”. Hội nghị môi trường toàn cầu Rio de Janerio (6/1992) đưa ra thuyết phát triển bền vững; nghĩa là sử dụng hợp lý và có hiệu quả các nguồn tài nguyên, bảo vệ môi trường một cách khoa học đồng thời với sự phát triển kinh tế. Kể từ Hội nghị Thượng đỉnh Trái đất về Môi trường và Phát triển tại Rio de Janeiro ở Brazil năm 1992, Phát triển bền vững đã trở thành xu thế chung mà toàn nhân loại đang nỗ lực hướng tới. Theo đó, trong phát triển nông thôn xuất hiện xu hướng phát triển sinh kế bền vững bao gồm cả các mục tiêu giảm nghèo (Bộ TN & MT và CCWG, 2015). Trước đây, hoạt động sinh kế được hiểu là những phương tiện kiếm sống nhằm phục vụ nhu cầu cơ bản của cuộc sống (Ví dụ: thực phẩm, chỗ ở, quần áo, thuốc men...). Khái niệm về sinh kế bền vững cũng được hiểu là những nỗ lực để xoá đói giảm nghèo (Krantz, 2001). Tuy nhiên, các khái niệm đó chưa bao quát được hết mọi khía cạnh của hoạt động sinh kế, đặc biệt là các nguồn lực làm hạn chế hoặc tăng cường khả năng của con người. Khái niệm về sinh kế bền vững được Chambers và Conway (1992)mở rộng hơn. Sinh kế chỉ bền vững khi nó có thể được đứng đầu và phục hồi sau các cú sốc, duy trì hoặc cải thiện năng lực và tài sản và cung cấp các cơ hội sinh kế bền vững cho các thế hệ kế Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn
9 tiếp; đóng góp lợi ích ròng cho các sinh kế khác ở cấp độ địa phương hoặc toàn cầu, trong ngắn hạn và dài hạn (Chambers & Conway, 1992). Dựa trên nền tảng nghiên cứu điển hình của Chambers và Conway, đã có rất nhiều lập luận được điều chỉnh cho khái niệm sinh kế bền vững. Đặc biệt quan trọng là đóng góp của Scoones và các nhà nghiên cứu của Viện Nghiên cứu Phát triển (IDS) tại trường Đại học Sussex, Vương quốc Anh; Bộ Phát triển Quốc tế Vương quốc Anh (DFID). Tổ chức DFID đã xây dựng khung sinh kế bền vững như là một công cụ nhằm xem xét những yếu tố khác nhau ảnh hưởng đến sinh kế của con người. Đồng thời, khung sinh kế cũng nhằm mục đích tìm hiểu xem những yếu tố này liên quan với nhau như thế nào trong những bối cảnh cụ thể (Hình 1). Scoones (1998) định nghĩa hoạt động sinh kế được coi là bền vững khi nó có thể giải quyết được hoặc có khả năng phục hồi từ những khủng hoảng; duy trì, tăng cường khả năng và nguồn lực hiện tại mà không làm tổn hại đến tài nguyên thiên nhiên”. Một sinh kế được xem là bền vững khi nó phải phát huy được tiềm năng con người để từ đó sản xuất và duy trì phương tiện kiếm sống của họ. Nó phải có khả năng đương đầu và vượt qua áp lực cũng như các thay đổi bất ngờ (Kỷ yếu Hội thảo quốc tế vùng đệm các khu bảo tồn thiên nhiên Việt Nam, 2002). Sinh kế bền vững không được khai thác hoặc gây bất lợi cho môi trường hoặc cho các sinh kế khác ở hiện tại và tương lai trên thực tế thì nó nên thúc đẩy sự hòa hợp giữa chúng và mang lại những điều tốt đẹp cho các thế hệ tương lai.Sinh kế bền vững, nếu theo nghĩa này, phải hội đủ những nguyên tắc sau: Lấy con người làm trung tâm, dễ tiếp cận, có sự tham gia của người dân, Xây dựng dựa trên sức mạnh con người và đối phó với các khả năng dễ bị tổn thương, tổng thể, thực hiện ở nhiều cấp, trong mối quan hệ với đối tác, bền vững và năng động(Nguyễn Bá Long, 2006). Một sinh kế được xem là bền vững khi con người có thể đối phó và những phục hồi từ những áp lực và các cú sốc đồng thời có thể duy trì hoặc nâng cao khả năng và tài sản cả ở hiện tại lẫn trong tương lai mà không gây tổn hại đến cơ sở các Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn
10 nguồn tài nguyên thiên nhiên (Kỷ yếu Hội thảo quốc tế vùng đệm các khu bảo tồn thiên nhiên Việt Nam, 2002). Như vậy, sinh kế bền vững là sinh kế: - Có thể phục hồi và đối mặt với các cú sốc và khủng hoàng; - Không quá phụ thuộc vào sự hỗ trợ bên ngoài; - Duy trì và bảo tồn được tài nguyên; - Không bị suy yếu và suy giảm theo thời gian (Bộ TN & MT và CCWG, 2015). 1.1.3. Khung phân tích sinh kế bền vững Từ những năm 80 của thế kỷ XX Cục phát triển quốc tế Anh (DFID, 2001) đã xây dựng khung phân tích sinh kế bền vững nhằm giúp người sử dụng nắm được những khía cạnh khác nhau của các loại hình sinh kế, đặc biệt là những yếu tố làm nảy sinh vấn đề hay những yếu tố tạo cơ hội. Khung sinh kế bền vững của DFID là một công cụ trực quan gồm năm hợp phần chính là bối cảnh tổn thương; Các loại vốn sinh kế; Chính sách, thể chế và tiến trình; Các chiến lược sinh kế; Và các kết quả sinh kế. Theo lý thuyết sinh kế mà DFID đưa ra, với một cộng đồng hay nhỏ hơn là một hộ gia đình đều có 5 loại nguồn vốn tạo thành một ngũ giác sinh kế và ngũ giá này sẽ bị thay đổi khi có các điều kiện bên ngoài tác động vào. Tuy nhiên, tuỳ vào khả năng ứng phó của cộng đồng hay hộ gia đình trước các tác nhân tác động mà khả năng phát triển sinh kế có thể đi theo hướng tốt hơn hay tồi tệ đi. Năm nguồn vốn bao gồm Vốn xã Hội (S), Vốn Tài chính (F), Vốn con người (H), Vốn vật chất (P), và Vốn tự nhiên(N). CẤU TRÚC & QUÁ TRÌNH KẾT QUẢ BIẾN ĐỔI BỐI CẢNH SINH KẾ TỔN - Tăng thu - Các cấp THƯƠNG chính quyền nhập H - Khu vực - Tăng mức tư nhân - Sốc N sống - Xu hướng S CHIẾN - Giảm tình ảnh hưởng LƯỢC trạng dễ bị tổn - Mùa vụ & tiếp cận SINH thương - Pháp luật - Chính sách KẾ - Cải thiện an - Văn hoá - Thể chế ninh lương P F thực QUY TRÌNH THỰC HIỆN - Tăng tính bền Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn vững khi sử dụng nguồn tài nguyên thiên
11 Hình 1.1: Khung sinh kế bền vững (Nguồn: DFID, 2001) (1) Bối cảnh dễ tổn thương Bối cảnh dễ tổn thương đề cập tới phạm vi người dân bị ảnh hưởng và lâm vào các cú sốc, xu hướng gồm cả các xu hướng kinh tế - xã hội, môi trường và sự dao động. Một đặc điểm quan trọng trong khả năng tổn thương là con người không thể dễ dàng kiểm soát những yếu tố trước mắt hoặc dài lâu. Khả năng tổn thương hay sự bấp bênh trong sinh kế do các yếu tố này là một thực tế xảy ra thường xuyên cho rất nhiều hộ nghèo và các hộ có hoàn cảnh khó khăn khác. Đó là do họ không có khả năng tiếp cận với những nguồn lực có thể giúp họ tự bảo vệ trước các tác động xấu. (2) Các loại vốn sinh kế * Vốn con người Vốn con người là tổng hợp các kỹ năng, kiến thức, khả năng lao động và sức khỏe. Tất cả tập hợp này tao thành những điều kiên giúp con người theo đuổi các chiến lược sinh kế khác nhau để đạt được mục tiêu sinh kế của họ. Ở mức độ hộ gia đình vốn con người chính là số lượng và chất lượng lao động sẵn có. Vốn con người thay đổi tùy theo quy mô hộ, trình độ kỹ năng, khả năng lãnh đạo, tình trạng sức khỏe... (DFID, 2001). Vốn con người của hộ nông dân được thể hiện qua các chỉ tiêu như: - Số lượng và cơ cấu nhân khẩu của một hộ/gia đình (tỷ lệ giữa người trong độ tuổi lao động và người không thuộc diện lao động, giới tính); Kiến thức của các thành viên trong gia đình (trình độ học vấn và chuyên môn, kinh nghiệm, sản xuất,...); Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn