Luận văn Thạc sĩ Lâm nghiệp: Nghiên cứu đặc điểm sinh học và kỹ thuật gây trồng loài Cà gai leo (Solanum procumbens Lour) tại huyện Phú Lương, tỉnh Thái Nguyên

Chia sẻ: Tri Lễ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:58

Thêm vào BST

Báo xấu

74
lượt xem 8
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Mục tiêu của đề tài là nghiên cứu được một số đặc điểm Sinh học của cây Cà gai leo - Đặc điểm sinh thái, đặc điểm Sinh học làm cơ sở cho việc bảo tồn và phát triển loài Cà gai leo; nghiên cứu kỹ thuật gây trồng Cà gai leo ở một số địa phương và bước đầu đánh giá được khả năng nhân giống Cà gai leo bằng phương pháp giâm hom.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Lâm nghiệp: Nghiên cứu đặc điểm sinh học và kỹ thuật gây trồng loài Cà gai leo (Solanum procumbens Lour) tại huyện Phú Lương, tỉnh Thái Nguyên

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC NÔNG LÂM ĐỒNG VIỆT HUÂN NGHIÊN CỨU ĐẶC ĐIỂM SINH HỌC VÀ KỸ THUẬT GÂY TRỒNG LOÀI CÀ GAI LEO (Solanum procumbens Lour) TẠI HUYỆN PHÚ LƯƠNG, TỈNH THÁI NGUYÊN LUẬN VĂN THẠC SĨ LÂM NGHIỆP Thái Nguyên – 2019
ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC NÔNG LÂM ĐỒNG VIỆT HUÂN NGHIÊN CỨU ĐẶC ĐIỂM SINH HỌC VÀ KỸ THUẬT GÂY TRỒNG LOÀI CÀ GAI LEO (Solanum procumbens Lour) TẠI HUYỆN PHÚ LƯƠNG, TỈNH THÁI NGUYÊN Ngành : Lâm học Mã số: 8.62.02.01 LUẬN VĂN THẠC SĨ LÂM NGHIỆP Người hướng dẫn khoa học: 1. GS.TS. ĐẶNG KIM VUI 2. PGS. TS TRẦN QUỐC HƯNG Thái Nguyên – 2019
i LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu khoa học của bản thân tôi. Các số liệu và kết quả nghiên là quá trình điều tra trên thực địa hoàn toàn trung thực, chưa công bố trên các tài liệu, nếu có gì sai tôi xin chịu hoàn toàn trách nhiệm. Thái Nguyên, ngày tháng năm Người viết cam đoan Đồng Việt Huân
ii LỜI CẢM ƠN Sau một thời gian nghiên cứu và thu thập số liệu đến nay bản luận văn Thạc sỹ của tôi đã hoàn thành. Nhân dịp này, tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới thầy giáo GS.TS Đặng Kim Vui và thầy giáo PGS. TS Trần Quốc Hưng đã trực tiếp hướng dẫn, giúp đỡ Tôi trong suốt thời gian học tập cũng như thời gian thực hiện luận văn. Tôi xin chân thành cảm ơn các thầy, cô giáo Phòng Đào tạo Sau Đại học, khoa Lâm Nghiệp trường Đại học Nông Lâm Thái Nguyên, đã truyền thụ cho tôi những kiến thức và phương pháp nghiên cứu quý báu trong suốt thời gian tôi học tập và nghiên cứu. Tôi xin cảm ơn UBND huyện Phú Lương, chủ nhiệm hợp tác xã Cà gai leo Hepa cùng người dân sống quanh khu vực nghiên cứu tại xóm Làng Bún, xã Phấn Mễ, huyện Phú Lương, tỉnh Thái Nguyễn đã giúp đỡ chân thành và tạo mọi điều kiện thuận lợi để tôi hoàn thành luận văn này. Vì điều kiện thời gian nghiên cứu và trình độ chuyên môn của bản thân còn có những hạn chế nhất định, nên luận văn không thể tránh khỏi những thiếu sót, tôi rất mong nhận được những ý kiến góp ý quý báu của các nhà khoa học cũng như các bạn đồng nghiệp để bản luận văn này được hoàn chỉnh hơn. Tôi xin chân thành cảm ơn! Thái nguyên, ngày tháng 09 năm 2019 Tác giả Đồng Việt Huân
iii MỤC LỤC LỜI CẢM ƠN ............................................................................................................ii MỤC LỤC ................................................................................................................ iii DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT................................................................................... vi DANH MỤC BẢNG ................................................................................................vii DANH MỤC HÌNH ............................................................................................... viii MỞ ĐẦU .................................................................................................................... 1 1. Tính cấp thiết của đề tài .......................................................................................... 1 2. Mục tiêu nghiên cứu................................................................................................ 2 3. Ý nghĩa của đề tài .................................................................................................... 2 3.1. Ý nghĩa khoa học ................................................................................................. 2 3.2. Ý nghĩa thực tiễn .................................................................................................. 2 Chương 1. TỔNG QUAN TÀI LIỆU ...................................................................... 3 1.1. Giới thiệu chung về loài Cà gai leo ...................................................................... 3 1.1.1. Phân loại ............................................................................................................ 3 1.1.2. Đặc điểm thực vật học ....................................................................................... 3 1.1.3. Đặc điểm sinh thái, phân bố .............................................................................. 4 1.1.4. Cách phân biệt Cà gai leo với các loại Cà khác ................................................ 4 1.1.5. Thành phần hóa học có trong cây cà gai leo ..................................................... 5 1.1.6. Tác dụng của Cà gai leo .................................................................................... 6 1.2. Tình hình nghiên cứu về cây Cà gai leo ở Việt Nam ........................................... 6 1.2.1. Nghiên cứu về thành phần các hợp chất và tác dụng của Cà gai leo ................ 6 1.2.2. Nghiên cứu kỹ thuật nhân giống, canh tác ........................................................ 7 1.3. Tình hình nghiên cứu về cây Cà gai leo trên thế giới ........................................ 10 1.4. Tổng quan về giâm hom ..................................................................................... 10 1.5. Tổng quan về khu vực nghiên cứu huyện Phú Lương tỉnh Thái Nguyên .......... 16 1.5.1. Vị trí địa lý ...................................................................................................... 16 1.5.2. Địa hình ........................................................................................................... 17 1.5.3. Khí hậu – thủy văn .......................................................................................... 17 1.5.4. Tài nguyên ....................................................................................................... 18
iv 1.5.5. Điều kiện kinh tế - xã hội ................................................................................ 18 Chương 2. NỘI DUNG VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ........................ 21 2.1. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ...................................................................... 21 2.2. Địa điểm và thời gian nghiên cứu ...................................................................... 21 2.3. Nội dung nghiên cứu .......................................................................................... 21 2.3.1. Nghiên cứu đặc điểm sinh thái cây Cà gai leo ................................................ 21 2.3.2. Nghiên cứu đặc điểm sinh học cây Cà gai leo ................................................ 21 2.3.3. Bước đầu đánh giá thực trạng gây trồng của cây Cà gai leo tại địa phương .. 21 2.3.4. Nghiên cứu kỹ thuật nhân giống Cà gai leo bằng phương pháp giâm hom ... 22 2.3.5. Đề xuất các giải giáp kỹ thuật gây trồng tại địa phương ................................ 22 2.4. Phương pháp nghiên cứu.................................................................................... 22 2.4.1. Phương pháp kế thừa tài liệu........................................................................... 22 2.4.2. Phương pháp phỏng vấn .................................................................................. 22 2.4.3. Phương pháp nghiên cứu đặc điểm sinh thái của loài Cà gai leo ................... 23 2.4.4. Phương pháp nghiên cứu đặc điểm sinh học của loài Cà gai leo .................... 23 2.4.5. Phương pháp nghiên cứu kỹ thuật nhân giống Cà gai leo bằng phương pháp giâm hom ................................................................................................................... 24 2.4.6. Phương pháp theo dõi, thu thập và xử lý số liệu ............................................. 26 Chương 3. KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ THẢO LUẬN .................................. 27 3.1. Đặc điểm sinh thái của cây Cà gai leo ............................................................... 27 3.1.1. Điều kiện khí hậu nơi có loài Cà gai leo phân bố ........................................... 27 3.1.2. Đặc điểm đất đai nơi có Cà gai leo phân bố ................................................... 29 3.2. Đặc điểm sinh học của cây Cà gai leo ............................................................... 29 3.2.1. Đặc điểm hình thái lá ...................................................................................... 29 3.2.2. Đặc điểm hình thái thân .................................................................................. 30 3.2.3. Đặc điểm hình thái rễ ...................................................................................... 31 3.2.4. Đặc điểm hình thái hoa và quả cây Cà gai leo ................................................ 31 3.3. Tình hình gây trồng của cây Cà gai leo tại địa phương ..................................... 32 3.3.1. Đặc điểm sinh trưởng của Cà gai leo tại khu vực nghiên cứu ........................ 32 3.3.2. Thực trạng gây trồng Cà gai leo tại địa phương ............................................. 34
v 3.4. Kết quả nghiên cứu kỹ thuật nhân giống Cà gai leo bằng phương pháp giâm hom ................................................................................................................................... 35 3.4.1. Kết quả nghiên cứu ảnh hưởng của loại cành giâm đến kết quả giâm hom Cà gai leo ........................................................................................................................ 35 Nghiên cứu ảnh hưởng của loại cành giâm đến kết quả giâm hom cây Cà gai leo kết quả thể hiện ở bảng 3.5. ............................................................................................ 35 3.4.3. Kết quả nghiên cứu ảnh hưởng của chất kích thích ra rễ đến giâm hom cây Cà gai leo ........................................................................................................................ 38 3.4.4. Kết quả nghiên cứu ảnh hưởng của giá thể đến giâm hom cây Cà gai leo ..... 40 KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ ................................................................................ 44 1. Kết luận ................................................................................................................. 44 1.1. Đặc điểm sinh thái của cây Cà gai leo ............................................................... 44 1.2. Đặc điểm sinh học của cây Cà gai leo ............................................................... 44 1.3.Thực trạng gây trồng Cà gai leo tại địa phương ................................................. 44 1.4. Kết quả nghiên cứu kỹ thuật nhân giống Cà gai leo bằng phương pháp giâm hom ................................................................................................................................... 45 1.5. Đề xuất các giải pháp kỹ thuật gây trồng cây Cà gai leo tại địa phương ........... 45 2. Kiến nghị ............................................................................................................... 45 TÀI LIỆU THAM KHẢO ...................................................................................... 46
vi DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT IAA : Indole-3-acetic acid IBA : Indole butyric acid NAA : α-naphthaleneaceticd.
vii DANH MỤC BẢNG Bảng 1.1. Phân biệt các loại Cà dại với Cà gai leo ..................................................... 5 Bảng 1.2. Cách bón phân cho Cà gai leo .................................................................... 9 Bảng 3.1. Tổng hợp đặc điểm khí hậu tại huyện Phú Lương ................................... 27 Bảng 3.2. Kết quả trung bình đo 30 lá cây Cà gai leo .............................................. 29 Bảng 3.3. Kết quả đo đường kính thân cây Cà gai leo .............................................. 30 Bảng 3.4. Theo dõi tình hình sinh trưởng, phát triển của cây Cà gai leo tại khu vực nghiên cứu trong 1 năm ............................................................................................. 32 Bảng 3.5. Ảnh hưởng củ loại cành hom đến kết quả giâm hom cây Cà gai leo (sau 45 ngày theo dõi) ............................................................................................................ 35 Bảng 3.6. Kết quả nghiên cứu ảnh hưởng của thời vụ đến giâm hom cây Cà gai leo (theo dõi trong 45 ngày) ............................................................................................ 37 Bảng 3.7. Ảnh hưởng của chất kích thích ra rễ đến giâm hom cây Cà gai leo (sau 45 ngày giâm hom) ......................................................................................................... 39 Bảng 3.8. Kết quả nghiên cứu ảnh hưởng của giá thể đến giâm hom cây Cà gai leo (theo dõi sau 45 ngày giâm hom) .............................................................................. 41
viii DANH MỤC HÌNH Hình 1.1. Hình ảnh cây và hoa Cà gai leo ................................................................... 4 Hình 3.1. Cà gai leo sau thu hoạch 1 tháng............................................................... 28 Hình 3.2. Hình thái lá cây Cà gai leo ........................................................................ 30 Hình 3.3. Hình thái thân cây Cà gai leo .................................................................... 31 Hình 3.4. Hình thái rễ cây Cà gai leo ........................................................................ 31 Hình 3.5. Hình thái hoa, quả của cây Cà gai leo ....................................................... 32 Hình 3.6. Các loại hom Cà gai leo ............................................................................ 36 Hình 3.7. Hom cà gai leo giâm vào mùa xuân .......................................................... 38 Hình 3.8. Hom cà gai leo sau giâm 45 ngày với giá thể là 95% giá thể đất tầng A + 5% phân chuồng hoai mục ........................................................................................ 42
1 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Hiện nay nhu cầu trong nước cũng như quốc tế về sử dụng dược liệu có nguồn gốc từ thảo dược để điều trị bệnh, bồi bổ sức khoẻ là rất cao và liên tục tăng. Từ thời xa xưa, ông cha ta đã biết dùng những loại thực vật quý hiếm, những loài cây luôn có sẵn trong tự nhiên dùng để chữa bệnh, trong đó có cây Cà gai leo. Cà gai leo là một loài cây có rất nhiều tác dụng và chữa được rất nhiều bệnh. Theo kinh nghiệm của dân gian từ lâu đời Cà gai leo được dùng để chữa ngộ độc rượu rất tốt, chữa rắn cắn, đau nhức xương khớp [2], [12], [23]. Ngoài ra Cà gai leo còn có tác dụng giải độc gan, chống viêm tốt nhất hiện nay [7], [19], [20], Sản phẩm thuốc từ cà gai leo có tác dụng chống viêm và ức chế sự phát triển của xơ gan. Chính vì vậy mà loại cây này hiện nay được rất nhiều người tìm kiếm và sử dụng. Hiện nay, Cà gai leo chủ yếu được thu hái trong tự nhiên, do đó dễ bị nhầm lẫn với nhiều loài có đặc điểm hình thái gần tương tự cà gai leo. Cà gai leo là loài thực vật sống nhiều năm, thuộc loại thân leo hay bò dài, thân dài 0,6-1m hay cao hơn, thân cây nhẵn, hóa gỗ và phân nhiều cành, trên có phủ lông hình sao, lá hình trứng hay thuôn, phía gốc lá hình rìu hay hơn tròn, mép nguyên hay hơi lượn và khía thùy, mặt trên của lá có gai nhỏ, mặt dưới phủ lông mềm hình sao màu trắng nhạt, phiến dài 3 – 4 cm, rộng 12 – 20 cm, có gai, cuống dài 4-5 mm. Cà gai leo là cây ưa sáng, có khả năng chịu hạn cao, cây không chịu được ngập úng. Cà gai leo thích nghi trên nhiều loại khí hậu, nhiều loại đất: Đất phù sa, đất pha cát, đất ba gian. Cả ba miền Bắc, Trung Nam đều trồng được cây thuốc này. Trong những năm gần đây, Cà gai leo được thu mua và sử dụng ngày càng nhiều do đó dẫn tới nguy cơ ngày càng cạn kiệt nguồn Cà gai leo trong tự nhiên ngày càng cao vì vậy cần phải có những nghiên cứu, bảo tồn và phát triển loài dược liệu quý này. Cà gai leo là một loài cây Lâm sản ngoài gỗ tương đối rễ trồng, thích nghi rộng với nhiều vùng sinh thái. Ngày nay với nhu cầu chữa bệnh của con người ngày càng tăng cao mà nguồn dược liệu từ tự nhiên ngày càng cạn kiệt, đặc biệt Cây cà gai leo còn tự nhiên ở trong các khu rừng hiện nay rất ít. Chính vì thế trong khuôn khổ của đề tài chúng tôi lựa chọn nghiên cứu Cà gai leo trồng ngoài đồng ruộng và tác giả chọn huyện
2 Phú Lương tỉnh Thái Nguyên là nơi thực hiện đề tài nghiên cứu cây Cà gai leo vì huyện có rất nhiều các hợp tác xã trồng cây Cà gai leo, có điều kiện đất đai, kinh tế xã hội, giao thông thuận lợi cho sự phát triển các vùng trồng dược liệu. Trước tiên để nhận biết được các đặc điểm hình thái của cây Cà gai leo phân biệt được với các loại Cà dại khác trong tự nhiên cũng như để phát triển, lựa chọn, mở rộng vùng trồng, nghiên cứu các biện pháp nhân giống, gây trồng Cà gai leo thì việc thực hiện đề tài “Nghiên cứu đặc điểm sinh học và kỹ thuật gây trồng loài Cà gai leo (Solanum procumbens Lour) tại huyện Phú Lương, tỉnh Thái Nguyên” là rất cần thiết. 2. Mục tiêu nghiên cứu - Nghiên cứu được một số đặc điểm Sinh học của cây Cà gai leo: Đặc điểm sinh thái, đặc điểm Sinh học làm cơ sở cho việc bảo tồn và phát triển loài Cà gai leo. - Nghiên cứu kỹ thuật gây trồng Cà gai leo ở một số địa phương và bước đầu đánh giá được khả năng nhân giống Cà gai leo bằng phương pháp giâm hom. 3. Ý nghĩa của đề tài 3.1. Ý nghĩa khoa học Kết quả nghiên cứu của đề tài là cơ sở khoa học để nghiên cứu nhân giống và phát triển loài Cà gai leo, làm tài liệu cho công tác nghiên cứu khoa học, tham khảo về loài Cà gai leo. 3.2. Ý nghĩa thực tiễn - Về kinh tế: Nhu cầu sử dụng các loại thảo dược để chữa bệnh của người dân ngày càng tăng cao. Nghiên cứu trồng Cà gai leo thành các vùng dược liệu quy mô công nghiệp làm tăng thu nhập cho người dân, làm nâng cao đời sống, cải thiện và phát triển kinh tế các hộ gia đình. - Về xã hội: Kết quả nghiên cứu của đề tài giúp chúng ta nhận biết được loài Cà gai leo đồng thời bước đầu nghiên cứu được kỹ thuật nhân giống thích hợp, góp phần nhân nhanh loài Cà gai leo, đáp ứng nhu cầu về dược liệu mà thực tiễn đặt ra. - Về môi trường: Việc nghiên cứu về loài góp phần bổ sung nguồn tài liệu về đa dạng sinh học và góp phần bảo tồn loài ở nước ta.
3 Chương 1 TỔNG QUAN TÀI LIỆU 1.1. Giới thiệu chung về loài Cà gai leo 1.1.1. Phân loại Cà gai leo có tên khoa học là Solanum procumbens Lour. Thuộc họ Cà: Solanaceae Tên gọi khác: Cây cà quýnh, cà quánh, cà quạnh, cà bò, cà hải nam, cà gai dây [5]. Loài Cà gai leo được J. De Loureiro định loại đầu tiên vào năm 1790 với tên khoa học là Solanum procumbens Lour. Cà gai leo thuộc chi Solanum, họ Cà (Solanaceae Juss), bộ Hoa mõm chó (Scrophulariales), liên bộ Bạc hà (Hoa môi) Lamianae, phân lớp Cúc (Asteridae), lớp Hai lá mầm (Dicotyledoneae) hay lớp Ngọc lan (Magnoliopsida), ngành Ngọc lan (Mộc lan) (Magnoliophyta), giới Thực vật Plantae [1], [2], [16]. 1.1.2. Đặc điểm thực vật học Cà gai leo là loài thực vật sống nhiều năm, thuộc loại thân leo hay bò dài, thân dài 0,6-1m hay cao hơn. Thân cây nhẵn, hóa gỗ và phân nhiều cành, trên có phủ lông hình sao. Trên các cành nhỏ cây Cà gai leo có phủ lông tơ dày, hình sao, trải dài suốt chiều dài thân là một lượng gai có màu vàng nhạt phân bố gần nhau, gai cong theo chiều quặm xuống dưới [2], [12], [23]. Lá hình trứng hay thuôn, phía gốc lá hình rìu hay hơn tròn, mép nguyên hay hơi lượn và khía thùy, mặt trên của lá có gai nhỏ, mặt dưới phủ lông mềm hình sao màu trắng nhạt, phiến dài 3 – 4 cm, rộng 12 – 20 cm, có gai, cuống dài 4 – 5 mm [4], [13]. Hoa mọc thành cụm ỏ nách lá, thường mỗi cụm hoa có tù 5 đến 7 bông. Cuống cụm hoa dài khoảng 0,5cm, cuống hoa dài 1 – 1,5 cm, 4 đài hoa hình tam giác thuôn nhỏ đầu, dài khoảng 0,4cm. Tràng hoa 4 cánh màu trắng hoặc phớt tím, hình ô van thuôn dài, nhọn đáy, dài 0,6 – 0,7 cm. Nhị 4, màu vàng, chỉ nhị phình ra ỏ phần gốc. Bầu nhẵn có cuống dài [13]. Quả hình cầu, khi còn xanh có màu xanh sẫm điểm trắng, khi chín có màu đỏ tươi, bóng, nhẵn, đường kính 5 - 7mm. Hạt màu vàng, hình thận, có mạng, dài 4 mm, rộng 2 mm. Cà gai leo ra hoa tháng 4 - 9, tạo quả tháng 9 – 12 [4].
4 Hình 1.1. Hình ảnh cây và hoa Cà gai leo 1.1.3. Đặc điểm sinh thái, phân bố Cây Cà gai leo là loài cây ưa ẩm, ưa sáng và có thể hơi chịu bóng, thường mọc tập trung nhiều cá thể, lẫn trong các bụi cây. Cây mọc ở chỗ có nhiều ánh sáng, sinh trưởng và phát triển tốt, ra hoa quả nhiều. Cây Cà gai leo là cây chịu hạn tốt, có khả năng thích nghi rộng với nhiều loại đất khác nhau từ đồng bằng cho đến miền núi, tốt nhất ở vùng đồng bằng và trung du, thích hợp với các vùng nắng nhiều, đất pha cát, thoát nước nhanh, không ngập úng. Cây thích hợp với vùng đất có tầng canh tác dầy, tơi xốp, nhiều mùn, thuận lợi việc tưới tiêu và thoát nước tốt, không ngập úng, pH từ 4 đến 7, thích họp nhất là pH từ 5,5 – 6,5, sinh trưởng mạnh trong mùa xuân – hè, ra hoa quả hàng năm. Cà gai leo phát triển được khi nhiệt độ từ 17oC trở lên và sinh trưởng phát triển tốt nhất ở nhiệt độ 25 – 28oC [4], [11], [13], [16]. Trên thế giới Cà gai leo chỉ thấy ở vùng nhiệt đới Châu Á, từ đảo Hải Nam, tỉnh Quảng Tây, Trung Quốc xuống đến Việt Nam, Campuchia và Thái Lan. Ở Việt Nam, Cây cà gai leo mọc hoang ở khắp nơi tại các tỉnh miền Bắc tới Huế. Tập trung nhiều ở các tỉnh Thái Bình, Nam Hà, Thanh Hóa, Nghệ An, Hà Tĩnh [2]. 1.1.4. Cách phân biệt Cà gai leo với các loại Cà khác Cà gai leo chỉ có một loại với các đặc điểm thực vật học ở trên. Tuy nhiên, trong tự nhiên có 4-5 loại cà gai, chúng thường mọc xen kẽ, Cà gai leo dễ bị nhậm lẫn với cây cà dại bởi hình dáng gần giống nhau. Dưới đây là một số đặc điểm để phân biệt Cà gai leo với các loại Cà gai dại.
5 Bảng 1.1. Phân biệt các loại Cà dại với Cà gai leo Đặc điểm Cà gai leo Cà dại Cà tàu Cà độc dược nhận biết Thân cây nhỏ, leo, Toàn thân cây có Thân thảo cao gốc hóa gỗ, nhẵn, Cà dại cao hơn màu xanh lục nhạt, tầm 2 m, phần phân cành nhiều, cà gai leo, thân gần giống các loại gốc hóa gỗ, Thân cành non tỏa rộng, cà dại mọc cà cho ăn quả. cành non có phủ lông hình sao và đứng, thường Toàn thân có gai màu xanh lục rất nhiều gai cong cao từ 2-3 m nhọn, sắc. hoặc tím màu vàng Lá mọc so le, phiến Lá Cà tàu có màu lá có thùy nông, xanh lục nhạt, không đều, mặt trên Lá cây Cà dại to phiến lá to rộng, sẫm, mặt dưới nhạt Lá mọc so le, Lá hơn lá Cà gai cuống và gân lá cả phủ đầy lông tơ màu hình trứng. leo. hai phía trên dưới trắng; gân chính, đều có nhiều gai cuống lá cũng có nhọn sắc gai. Cụm hoa tán ngoài lách lá mọc thành chùm 3-5 cái, cánh Hoa màu tím mọc Hoa mọc thành hoa màu trắng Hoa to, có hình thành xim 2 - 5 hoa cụm, số lượng Hoa hoặc xanh lục nhạt giống hoa rau ở kẽ lá, ít khi có 7 - nhiều và to hơn 5 cánh rời hình sao muống 9 hoa Cà gai leo rộng 2cm. Tiểu nhị vàng, bao phấn dài 8-9 cm. Cà dại có quả Quả mọng, hình cầu Quả không có lông màu vàng, nhẵn, có cuống dài, tròn, có bớt rằn đường kính quả Quả tròn, có gai Quả màu vàng, khi chín xanh, khi chín màu cà dại 10-15 nhọn. màu đỏ, đường kính vàng tươi đường mm lớn hơn cà 5–7 mm kính 2,5 - 3 cm. gai leo. 1.1.5. Thành phần hóa học có trong cây cà gai leo Toàn bộ thân cây Cà gai leo, nhất là rễ có chứa ancaloid. Trong rễ còn có chứa tinh bột, saponozit, flavonozit solasodin, solasodinon, glycoalcaloid,… Rễ và lá cà gai leo chứa cholesterol, β – sitosterol, lanosterol, dihydrolanosterol; alcaloid mới là solasodenon; hai aglycon là solasodin và neochlorogenin. Ngoài ra, rễ còn chứa 3β – hydroxyl – 5α – pregnan – 16 – on. Khi thủy phân dịch chiết rễ, phần đường thu được gồm D-glucose, D-galactose, L-rhamnose [12], [13].
6 Cà gai leo là dược liệu duy nhất được chứng minh có tác dụng ngăn chặn xơ gan rõ rệt thông qua việc ức chế sự tạo thành các sợi collagen, là dược liệu duy nhất được kiểm chứng lâm sàng trên bệnh nhân viêm gan B mạn tính thể hoạt động [9], [17], [20], [24]. 1.1.6. Tác dụng của Cà gai leo Cà gai leo có vị hơi the, tính ấm có tác dụng tán phong thấp, tiêu độc, tiêu đờm, trừ ho, giảm đau, cầm máu. Hoạt chất Glycoalcaloid trong Cà gai leo có tác dụng tác dụng ức chế sự sao chép và làm âm tính virus viêm gan B [18], [19], [20]. Cà gai leo là một cây thuốc quý, rễ được dân gian dùng làm thuốc chữa thấp khớp, ho, dị ứng, đau nhức xương, đau răng, trị rắn cắn, đau lưng, cảm cúm…Thấp khớp là một bệnh khá phổ biến do nhiều tác nhân gây ra. Trong y học cổ truyền, có nhiều bài thuốc chữa thấp khớp kết hợp nhiều loại dược liệu trong đó có cà gai leo. Cà gai leo có tác dụng trừ phong thấp, tiêu độc, trừ ho, cầm máu, giảm đau rất tốt. Phạm Kim Mãn và cộng sự (1999) đã nghiên cứu tác dụng chống ung thư của Cà gai leo và kết luận rằng chế phẩm dịch chiết từ cây Cà gai leo nồng độ 5 mg/100 ml có tác dụng hủy diệt tế bào ung thư 180 Sarcoma với tỷ lệ tế bào chết là 52,8% [14]. 1.2. Tình hình nghiên cứu về cây Cà gai leo ở Việt Nam 1.2.1. Nghiên cứu về thành phần các hợp chất và tác dụng của Cà gai leo Năm 2014, Nguyễn Hoàng Lộc và cộng sự đã nghiên cứu sự ảnh hưởng của chiết xuất nấm men và jasmonat metyl lên việc tăng cường sinh tổng hợp solasodine trong nuôi cấy tế bào của Cà gai leo. Kết quả nghiên cứu cho thấy rõ các tác động của chiết xuẩt metylo jasmonate (MeJA) và chiết xuất từ nấm men (YE) đối với sự phát triển và sản xuất solasodine của tế bào Cà gai leo ở nồng độ khác nhau của MeJA (50-250 pM) và YE (1-4 g/L) có những ảnh hưởng khác nhau. Sự gia tăng hàm lượng solasodine gây ra bởi sự tạo ra 3 g/L YE và 50 pM của MeJA vào đầu nuôi cấy tế bào lần lượt tương ứng là 1,9 và 1,3 lần so với tế bào không kích thích. Kết quả này cho thấy YE có hiệu quả hơn trong việc tăng cường sản xuất solasodine so với MeJA [26]. Năm 2013, Quang- Vinh Nguyen và Jong-Bang Eun đã có công trình nghiên cứu về hoạt tính kháng khuẩn của một số chiết xuất cây thảo dược của Việt Nam. Kết quả nghiên cứu cho thấy các
7 chiết xuất hiệu quả nhất chống lại Saccharomyces cerevisiae là các chiết xuất methanol của P. Palatiferum, S. Juventas và S. Procumbens Lour [27]. Trong “Nghiên cứu tác dụng của Cà gai leo trên colagenase” của Nguyễn Thị Bích Thu và các cộng sự cho các kết quả dịch chiết toàn phần glycoalcaloid, các phân đoạn n-hexan, cloroform, acetat ethy, butanol và nước của Cà gai leo đều có khả năng ức chế colagenase. Glycolacoid là hoạt chất chống viêm chính có trong cây Cà gai leo [8], [18]. Trong Luận án Tiến sĩ của Nguyễn Phúc Thái (1998) “Nghiên cứu lâm sàng tổn thương gan do tiếp xúc nghề nghiệp với Trinitrotoluen (TNT) và tác dụng bảo vệ gan của Cà gai leo trên thực nghiệm” cho thấy dịch chiết từ cây Cà gai leo có tác dụng trong việc bảo vệ gan dưới tác dụng độc của Trinitrotoluen như hạn chế hủy hoại tế bào gan, hạn chế việc tăng trọng lượng gan do nhiễm độc Trinitrotoluen và giảm bớt các biểu hiện tổn thương gan trên tiêu bản vi thể [17]. Năm 2002, Nguyễn Thị Bích Thu đã nghiên cứu thành phần hóa học của Cà gai leo làm thuốc chống viêm gan và xơ gan. Kết quả nghiên cứu đã cho thấy trong Cà gai leo có alcaloid, glycoalcaloid, steroid saponin, flavonoid, coumarin, acid amin, phytosterol, chất béo, carotenoid, đường khử tự do. Từ các hợp chất này đã chiết xuất để sản xuất thuốc Haina I và Haina II. Kết quả cho thấy Cà gai leo có tính chống viêm, ức chế collagenase, giảm lượng collagen, ngăn chặn sự tiến triển của xơ gan cả về chất lượng lẫn số lượng, tác dụng chống oxi-hóa in vitro, tăng tỷ lệ tăng sinh của tế bào lympho T, bước đầu ức chế tăng sinh đối với một số dòng tế bào ung thư [20]. Đề tài cấp nhà nước KHCN 11-05: “Nghiên cứu thuốc từ Cà gai leo làm thuốc chống viêm và ức chế sự phát triển của xơ gan” của chủ nhiệm TS. Nguyễn Thị Minh Khai đã chứng minh tác dụng bảo vệ gan, ức chế sự phát triển xơ gan của dạng chiết toàn phần có hoạt chất chính glycoalcaloid và đã đi đến kết luận Cà gai leo làm thuốc chữa viêm gan đặc biệt là viêm gan B mãn tính thể hoạt động [7]. 1.2.2. Nghiên cứu kỹ thuật nhân giống, canh tác Công trình nghiên cứu khoa học 1987 – 2000 của Viện Dược liệu, nhóm tác giả Phạm Văn Hiển, Nguyễn Thị Chinh, Tạ Như Thạc Anh, Nguyễn Trần Hy, Đỗ Năng Vịnh đã nghiên cứu thành công kỹ thuật nuôi cấy in vitro cây Cà gai leo, cung cấp một
8 số lượng cây giống mới, sạch bệnh trong một thời gian ngắn, góp phần chủ động nguồn giống cây trồng ngoài đồng ruộng [24]. Năm 2011, Nguyễn Hoàng Lộc và cộng sự đã nghiên cứu khả năng tích lũy một số hoạt chất sinh học có giá trị từ nuôi cấy tế bào thực vật. Kết quả nghiên cứu cho thấy nuôi cấy tế bào thực vật là một phương thức hiệu quả trong sản xuất các hợp chất thứ cấp có hoạt tính sinh học hoặc các chất chuyển hóa của chúng [25]. Trong tuyển tập “Cây thuốc và động vật làm thuốc ở Việt nam” của tác giả Đỗ Huy Bích, Đặng Quang Trung và các cộng sự có xây dựng sơ bộ kỹ thuật trồng cây Cà gai leo gồm các bước như sau [1]. - Chọn vùng trồng: Cây Cà gai leo là cây chịu hạn tốt, có khả năng thích nghi rộng với nhiều loại đất khác nhau từ đồng bằng cho đến miền núi, tốt nhất là trồng ở các vùng trung du, đồi núi thấp, đất đồng bằng. Các loại đất thích hợp như đất thịt nhẹ, đất pha cát, đất đồi núi. Chọn vùng đất có tầng canh tác dầy, tơi xốp, nhiều mùn, thuận lợi việc tưới tiêu và thoát nước tốt, không ngập úng, độ pH từ 5,5 – 7. Vùng trồng không bị ô nhiễm kim loại nặng, không bị ô nhiễm vi sinh vật. Vị trí vùng trồng thuận lợi, không bị ô nhiễm bởi khu dân cư đông người, không gần khu công nghiệp, nhà máy, xí nghiệp, bệnh viện, bãi rác thải, khu chăn nuôi. - Chọn giống: Cây Cà gai leo có thể nhân giống hữu tính bằng hạt và nhân giống vô tính bằng hom cành. + Nhân giống bằng hom cành: Thời vụ giâm từ tháng 9 - 11. Thời gian ươm giống trung bình 2 tháng. Tiêu chuẩn cây giống từ hom xuất vườn trồng: Cây giống cứng cây, có ít nhất 1 mầm chồi mới trở lên, bộ lá xanh tốt, có từ 5 - 7 lá. Chiều dài chồi đạt 15 - 20cm, đường kính mầm chồi đạt 0,3 - 0,4 cm. Cây hom sinh trưởng phát triển tốt, có bộ rễ khỏe, không bị sâu bệnh. Tuổi cây giống trên 60 ngày tuổi là có thể xuất vườn. + Nhân giống bằng hạt: Thời vụ gieo ươm hạt: tốt nhất từ tháng 10 - 11. Tiêu chuẩn cây giống từ hạt xuất vườn trồng: Cây có thân mọc thẳng, khỏe, lá xanh tốt, có từ 5 - 7 lá. Cây phải đạt chiều cao từ 15 - 20cm. Đường kính thân từ 0,3 - 0,4 cm. Cây giống đang sinh trưởng phát triển tốt, bộ rễ khỏe, không mang mầm bệnh, tuổi cây giống 2,5 tháng tính từ gieo ươm hạt đến khi xuất vườn. - Thời vụ trồng: Tốt nhất từ tháng 12 đến tháng 1hàng năm. - Đất trồng và kỹ thuật làm đất:
9 + Yêu cầu đất đai: Cà gai leo là loại cây chịu hạn tốt, chịu úng kém, phát triển tốt ở nhiều loại đất, yêu cầu đất phải cao ráo, tơi xốp và thoát nước tốt. + Làm đất, lên luống trồng: Đất được dọn sạch cỏ dại, cày ải đất cho đất tơi xốp. Lên luống cao 30 - 35cm, rộng 1 - 1,2 m, rãnh 30 cm. Cuốc hố thành hàng, sâu 15 – 20 cm, kích thước hốc 30 x 30 cm. - Mật độ, khoảng cách trồng: Cây trồng theo hàng, khoảng cách trồng 40 x 50 cm, mật độ 50.000 cây/ha. - Phân bón và kỹ thuật bón phân: + Phân bón cho cây Cà gai leo khi bắt đầu trồng Bảng 1.2. Cách bón phân cho Cà gai leo Lượng Bón thúc (kg) Loại phân phân/ha Bón lót (kg) (kg) Lần 1 Lần 2 Lần 3 Phân chuồng 10.000 10.000 - - - Đạm Ure 217 - 60 100 57 Supe lân 469 469 - - - Kali Clorua 104 - - 52 52 Lượng phân bón: 20 tấn phân chuồng: 200kg N: 150kg P2O5: 125kg K2O/ha/năm. + Kỹ thuật bón phân: Bón lót: Bón toàn bộ phân chuồng và phân lân theo hốc, theo rạch, bón xong phủ kín phân trước khi trồng. Bón thúc làm 3 lần: Lần 1 bón sau khi cây trồng khoảng được 20 ngày, khi cây bén rễ hồi xanh, bón 60kg đạm ure/ha, hòa tan đậm với nước để tưới cho cây, bón phân kết hợp với làm cỏ vun gốc. Lần 2: Bón sau trồng 45 – 50 ngày, bón 100kg đạm ure + 52kg Kali Clorua, trộn đều phân, bón rải theo gốc cách gốc 10 – 15cm, tưới nước. Lần 3 bón 57kg Đạm Ure + 52kg Kali Clorua. Năm 2016, Hoàng Thị Sáu cùng cộng sự đã nghiên cứu một số biện pháp kỹ thuật trồng cây Cà gai leo tại Thanh Hóa đưa ra các kết luận như sau: Cây Cà gai leo có thể trồng từ hom cành. Hom cành giâm phát triển thuận lợi ở nhiệt độ 25 – 28oC phù hợp với tháng 8 - 10 và trồng tháng 10 - 12 dưới điều kiện khí hậu của địa phương. Khoảng
10 cách trồng là 40x50cm (mật độ 50.000 cây/ha), lượng phân bón thích hợp là 20 tấn phân chuồng + 200kg N + 150kg P2O5 + 125kg K2O. Cây trồng phát triển tốt và có thể thu hoạch sau 6 tháng trồng, cây có thể cho thu hoạch 2 - 3 lứa cắt/năm [15]. 1.3. Tình hình nghiên cứu về cây Cà gai leo trên thế giới Trên thế giới đã có nhiều công trình nghiên cứu khoa học về cây Cà gai leo. Năm 2015, Subbaiya và cộng sự đã nghiên cứu việc nhân giống cây Cà gai leo từ các hốc nách trên môi trường MS cơ bản có bổ sung BAP và Kinetin với các nồng độ khác nhau. Kết quả cho thấy số chồi ngọn tối đa được tạo ra ở môi trường MS cơ bản có bổ sung 2,0 µM/l BAP là 8,4 ± 1,51; môi trường MS cơ bản có bổ sung 1,5 µM/l Kinetin là 6,4 ± 1,81. Sau đó chuyển đến môi trường chứa IBA và NAA (0,5 – 2,5 µM/l) kích thích ra rễ thành công, tạo thành cây con hoàn chỉnh đem trồng ra ngoài vườn ươm [28]. Việc nghiên cứu thăm dò khả năng ngăn chặn tiến triển xơ của Cà gai leo trên mô hình gây xơ gan thực nghiệm của Maros (1966) cho thấy sau 3 tháng gây xơ gan trên chuột cống trắng, xơ gan hình thành rõ rệt, thể hiện trên các chỉ tiêu hóa sinh và tổ chức học. Ở thời điểm 5 tuần, quá trình bệnh lý mới tiến triển tới giai đoạn thoá hóa mô gan, chưa có sự gia tăng rõ rệt của collagen. Nhưng khi xơ đã ở giai đoạn hoàn chỉnh, song song với các biến đổi về tổ chức học, hàm lượng collagen ở gan xơ cũng tăng cao gấp 2,5 lần so với bình thường. Dịch chiết Cà gai leo với liều cho uống hàng ngày 6 g/kg thể trọng chuột, tuy không ngăn chặn hoàn toàn được quá trình xơ hóa, nhưng có tác dụng làm chậm quá trình tiến triển của xơ. Hàm lượng collagen trong gan ở lô chuột dùng dịch chiết cà gai leo chỉ bằng 71% so với lô chuột đối chứng gây xơ không dùng thuốc. Về mặt tổ chứuc học, thí nghiệm cho thấy toàn bộ chuột ở lô đối chứng gây xơ đều bị xơ nặng hoặc vừa, còn ở lô dùng Cà gai leo hầu hết chỉ xơ nhẹ hoặc không xơ [26]. 1.4. Tổng quan về giâm hom Giâm hom là phương pháp nhân giống vô tính cây trồng bằng cơ quan sinh dưỡng. Nhân giống vô tính bằng phương pháp giâm hom là phương pháp nhân giống đem lại hiệu quả cao và được áp dụng phổ biến cả trong và ngoài nước trong suốt thời gian qua. Phương thức này dựa trên cơ sở phân bào nguyên nhiễm không có sự kết hợp