Luận văn Thạc sĩ Luật Hiến Pháp và Luật Hành chính: Bảo vệ Hiến pháp bằng pháp luật tại Việt Nam hiện nay

Chia sẻ: Tomhum999 Tomhum999 | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:93

Thêm vào BST

Báo xấu

28
lượt xem 7
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Luận văn nghiên cứu những vấn đề lý luận về bảo vệ Hiến pháp bằng pháp luật; thực trạng và đưa ra các quan điểm, giải pháp hoàn thiện bảo vệ Hiến pháp bằng pháp luật tại Việt Nam hiện nay. Mời các bạn cùng tham khảo để nắm chi tiết nội dung của luận văn.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Luật Hiến Pháp và Luật Hành chính: Bảo vệ Hiến pháp bằng pháp luật tại Việt Nam hiện nay

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ NỘI VỤ …………/………… ……/…… HỌC VIỆN HÀNH CHÍNH QUỐC GIA LÊ VĂN QUYỀN BẢO VỆ HIẾN PHÁP BẰNG PHÁP LUẬT TẠI VIỆT NAM HIỆN NAY LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HIẾN PHÁP VÀ LUẬT HÀNH CHÍNH HÀ NỘI - NĂM 2020
BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ NỘI VỤ …………/………… ……/…… HỌC VIỆN HÀNH CHÍNH QUỐC GIA LÊ VĂN QUYỀN BẢO VỆ HIẾN PHÁP BẰNG PHÁP LUẬT TẠI VIỆT NAM HIỆN NAY LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HIẾN PHÁP VÀ LUẬT HÀNH CHÍNH Chuyên ngành: Luật Hiến pháp và Luật hành chính Mã số: 8 38 01 02 NGƢỜI HƢỚNG DẪN KHOA HỌC: PGS.TS. NGUYỄN MINH TUẤN HÀ NỘI - NĂM 2020
LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu và kết quả trình bày trong luận văn là trung thực và chƣa từng đƣợc ai công bố trong bất cứ công trình nào khác, các thông tin trích dẫn trong luận văn đều đã đƣợc chỉ rõ nguồn gốc. Hà Nội, ngày 10 tháng 4 năm 2020 Ngƣời cam đoan Lê Văn Quyền
LỜI CẢM ƠN Trƣớc tiên, tôi xin bày tỏ sự cảm ơn sâu sắc đến ngƣời hƣớng dẫn khoa học PGS.TS. Nguyễn Minh Tuấn đã tận tình hƣớng dẫn và đóng góp nhiều ý kiến khoa học trong quá trình nghiên cứu và thực hiện luận văn này. Tôi cũng xin chân thành cảm ơn Ban Giám đốc Học viện Hành chính Quốc gia, Ban QLĐT Sau đại học cùng toàn thể các thầy, cô giáo đã nhiệt tình giảng dạy và tạo điều kiện cho tôi hoàn thành nhiệm vụ học tập của mình. Tôi xin trân trọng cảm ơn các cơ quan, đơn vị, cá nhân có liên quan đã cung cấp số liệu giúp tôi hoàn thành luận văn của mình. Cuối cùng, tôi xin gửi lời cảm ơn chân thành nhất tới các thầy giáo, cô giáo, gia đình, bạn bè và đồng nghiệp. Sự động viên giúp đỡ của thầy, cô giáo, gia đình, bạn bè và đồng nghiệp là nguồn động viên quý báu cho tôi hoàn thành luận văn này! Hà Nội, ngày 10 tháng 4 năm 2020 Học viên Lê Văn Quyền
MỤC LỤC TRANG MỞ ĐẦU ........................................................................................................... 1 CHƢƠNG 1. CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ VI PHẠM HIẾN PHÁP VÀ BẢO VỆ HIẾN PHÁP BẰNG PHÁP LUẬT ................................................................... 8 1.1. Hiến pháp và các dạng thức vi phạm Hiến pháp .................................... 8 1.2. Khái niệm, đặc điểm, nội dung của bảo vệ Hiến pháp bằng pháp luật 13 1.3. Những tác động từ phƣơng diện chính trị, kinh tế, pháp lý, xã hội đối với việc bảo vệ Hiến pháp bằng pháp luật ................................................... 21 1.4. Bảo vệ Hiến pháp bằng pháp luật của một số quốc gia trên thế giới và bài học kinh nghiệm có thể tham khảo ở Việt Nam .................................... 25 Tiểu kết chƣơng 1 ........................................................................................ 32 CHƢƠNG 2. THỰC TRẠNG BẢO VỆ HIẾN PHÁP BẰNG PHÁP LUẬT VÀ GIẢI PHÁP HOÀN THIỆN BẢO VỆ HIẾN PHÁP BẰNG PHÁP LUẬT TẠI VIỆT NAM HIỆN NAY ......................................................................... 32 2.1. Thực trạng bảo vệ Hiến pháp bằng pháp luật trong lịch sử và trong Hiến pháp 2013 hiện hành ........................................................................... 33 2.2. Giải pháp hoàn thiện bảo vệ Hiến pháp bằng pháp luật tại Việt Nam hiện nay ........................................................................................................ 67 Tiểu kết Chƣơng 2 ........................................................................................... 81 KẾT LUẬN ..................................................................................................... 81 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ........................................................ 83
DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT Chữ viết tắt Chữ Chữ viết đầy đủ CQĐP Chính quyền địa phƣơng HĐND Hội đồng nhân dân TAND Tòa án nhân dân UBND Ủy ban nhân dân UBTVQH Ủy ban thƣờng vụ Quốc hội VBQPPL Văn bản quy phạm pháp luật VKSND Viện kiểm sát nhân dân
MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Ở bất kỳ quốc gia nào trên thế giới, Hiến pháp cũng có có vị trí cực kỳ quan trọng. Hiến pháp không chỉ là văn bản pháp lý có hiệu lực cao nhất trong hệ thống pháp luật, là cơ sở, nền tảng của cả hệ thống pháp luật mà còn thể hiện ý chí của các lực lƣợng chính trị trong xã hội, là phƣơng tiện quan trọng để ghi nhận, bảo đảm, bảo vệ quyền con ngƣời, quyền công dân. Chính vì tầm quan trọng đặc biệt của Hiến pháp nên việc tôn trọng, giữ gìn và bảo vệ Hiến pháp cũng đặc biệt cần thiết. Để bảo vệ Hiến pháp, các nƣớc trên thế giới đều sử dụng kết hợp nhiều phƣơng thức với sự tham gia của nhiều chủ thể và nguồn lực, từ bảo vệ Hiến pháp bằng chính trị, bằng kinh tế, xã hội, từ các cơ quan nhà nƣớc đến các tổ chức, cá nhân trong xã hội. Trong số đó, bảo vệ Hiến pháp bằng pháp luật chiếm một vị trí không thể phủ nhận, nhất là trong xu thế xây dựng và hoàn thiện nhà nƣớc pháp quyền ở các nƣớc trên thế giới. Ở Việt Nam, Hiến pháp là kết tinh trí tuệ của toàn dân tộc, là sản phẩm đấy tranh lâu dài và bền bỉ của các thế hệ ngƣời dân Việt Nam. Do đó, trách nhiệm tôn trọng, giữ gìn và bảo vệ Hiến pháp là của toàn dân và thiêng liêng. Với tƣ cách là công cụ điều chỉnh các quan hệ xã hội điển hình, không gì có thể thay thế pháp luật trong việc bảo vệ Hiến pháp. Pháp luật nói chung, pháp luật Việt Nam nói riêng với những thuộc tính và chức năng của mình đã chứng minh đây là công cụ hữu hiệu bảo vệ Hiến pháp. Bảo vệ Hiến pháp bằng pháp luật ở Việt Nam trong thời gian qua, bên cạnh những kết quả đạt đƣợc bƣớc đầu, vẫn còn nhiều vấn đề cần tiếp tục nghiên cứu, hoàn thiện cả ở phƣơng diện lý luận, thực tiễn và pháp lý. Cụ thể: i) Hệ thống lý luận về bảo vệ Hiến pháp bằng pháp luật mặc dù đã đƣợc nghiên cứu trong một số công trình song chƣa thực sự toàn diện, đầy đủ và cập nhật; ii) về thực tiễn, hoạt động bảo vệ Hiến pháp bằng pháp luật trong thời gian qua còn nhiều bất cập trên nhiều phƣơng diện; iii) về mặt pháp lý, 1
hệ thống pháp luật về bảo vệ Hiến pháp còn nhiều bất cập, hạn chế do cả những yếu tố chủ quan và khách quan; nội dung bảo vệ Hiến pháp còn khá trừu tƣợng, chung chung; thiết chế bảo vệ Hiến pháp chƣa rõ, thẩm quyền không đủ mạnh; phƣơng thức bảo vệ Hiến pháp còn mang tính lồng ghép, thiếu cụ thể, hiệu quả. Bảo vệ Hiến pháp đƣợc Đảng đặc biệt quan tâm. Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ X, Đảng đã xem việc “xây dựng và hoàn thiện cơ chế kiểm tra, giám sát tính hợp hiến và hợp pháp trong các hoạt động và các quyết định của các cơ quan công quyền” và “xây dựng cơ chế phán quyết về những vi phạm Hiến pháp trong hoạt động lập pháp, hành pháp và tƣ pháp” nhƣ một trong những công việc quan trọng để góp phần “tiếp tục xây dựng và hoàn thiện Nhà nƣớc pháp quyền xã hội chủ nghĩa”. Đến Đại hội XII, Đảng ta tiếp tục đƣa ra nhiệm vụ: Xây dựng Nhà nƣớc pháp quyền phải tiến hành đồng bộ cả lập pháp, hành pháp, tƣ pháp và đƣợc tiến hành đồng bộ với đổi mới hệ thống chính trị theo hƣớng tinh gọn, hiệu lực, hiệu quả; gắn với đổi mới kinh tế, văn hóa, xã hội. Tiếp tục hoàn thiện cơ chế bảo vệ Hiến pháp và pháp luật [7]. Chính vì những lý do trên, đặt trong bối cảnh ở Việt Nam: Đảng, Nhà nƣớc và Nhân dân đang đẩy mạnh xây dựng và hoàn thiện nhà nƣớc pháp quyền xã hội chủ nghĩa, việc bảo vệ Hiến pháp bằng pháp luật là hết sức cần thiết và cấp thiết. Đây cũng chính vì những lý mà học viên lựa chọn đề tài: “Bảo vệ Hiến pháp bằng pháp luật tại Việt Nam hiện nay” làm Luận văn thạc sỹ Luật Hiến pháp và Luật Hành chính, mã số: 8 38 01 02. 2. Tình hình nghiên cứu đề tài Các công trình nghiên cứu về Hiến pháp Sách “Hiến pháp năm 2013 - Sự kết tinh ý chí, trí tuệ toàn dân tộc” do Báo Nhân Dân phối hợp Nhà xuất bản Chính trị quốc gia - Sự thật xuất bản. Cuốn sách tập hợp đầy đủ nội dung Hiến pháp Việt Nam từ ngày thành lập nƣớc đến nay cũng nhƣ tuyển chọn các ý kiến của các tổ chức, cá nhân đóng góp những ý kiến tâm huyết, quý báu đại diện cho trí tuệ của toàn dân tộc. Bằng tâm huyết và trí tuệ của mình, đồng bào, chiến sĩ cả nƣớc, đồng bào ta ở 2
nƣớc ngoài đã hƣởng ứng và tích cực tham gia đóng góp ý kiến vào Dự thảo sửa đổi Hiến pháp; tập trung nghiên cứu, thảo luận dân chủ, cởi mở và xây dựng; góp nhiều ý kiến cụ thể, thiết thực. Trong cuốn sách có một số bài viết có giá trị đối với đề tài. Sách chuyên khảo “Hiến pháp năm 2013 – Những điểm mới mang tính đột phá” do PGS.TS. Hoàng Thế Liên (Chủ biên), Nxb Tƣ pháp đã khái lƣợc những điểm mới mang tính đột phá của các chế định cơ bản của Hiến pháp năm 2013. Sách chuyên khảo “Sửa đổi Hiến pháp - Những vấn đề lý luận và thực tiễn”, Khoa luật – Đại học Quốc gia Hà Nội, Nxb Đại học Quốc gia Hà Nội (2011) đã khái quát những vấn đề cơ bản về Hiến pháp, nhu cầu và những định hƣớng quan trọng trong sửa đổi Hiến pháp năm 1992 (sửa đổi, bổ sung năm 2001). Sách chuyên khảo “Các thiết chế hiến định độc lập kinh nghiệm quốc tế và triển vọng ở Việt Nam”, Viện chính sách công và pháp luật, Nxb Đại học quốc gia Hà Nội (2013). Cuốn sách gồm 6 phần với nhiều giá trị cho việc nghiên cứu đề tài, nhất là các thiết chế có liên đến bảo vệ Hiến pháp. Cuốn sách “ABC về Hiến pháp: 83 câu hỏi đáp” của các tác giả Nguyễn Đăng Dung, Vũ Công Giao, Đặng Minh Tuấn, Nguyễn Minh Tuấn, Lã Khánh Tùng, Nxb Thế giới (2013). Cuốn sách với 83 câu hỏi – đáp đã khái quát các vấn đề cơ bản của Hiến pháp nhƣ khái quát về Hiến pháp và sửa đổi Hiến pháp; các nội dung cơ bản của Hiến pháp. Cuốn sách là tài liệu quý cho học viên khi nghiên cứu cơ sở lý luận về Hiến pháp và bảo vệ Hiến pháp bằng pháp luật. Các công trình nghiên cứu về bảo hiến Trong số này có thể kể tới các công trình tiêu biểu nhƣ: “Xây dựng và bảo vệ Hiến pháp - Kinh nghiệm thế giới và Việt Nam” của tập thể tác giả Nguyễn Đăng Dung, Trƣơng Đắc Linh, Nguyễn Mạnh Hùng, Lƣu Đức Quang, Nguyễn Văn Trí (2006); Tài liệu tham khảo “Kỷ yếu Hội thảo quốc tế về bảo hiến, Văn phòng Quốc hội, Nxb Thời đại (2009); Sách chuyên khảo 3
“Về pháp quyền và chủ nghĩa hợp hiến”, Nxb Lao động - xã hội (2012); Sách chuyên khảo “Mô hình tổ chức và hoạt động của Hội đồng Hiến pháp ở một số nước trên thế giới”, Ban Biên tập dự thảo sửa đổi Hiến pháp (1992), Nxb Chính trị quốc gia (2013); “Xây dựng các cơ chế nhà nước bảo vệ Hiến pháp ở nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam”, Luận văn thác sĩ Luật học, chuyên ngành: Lý luận và Lịch Sử nhà nƣớc và pháp luật của tác giả Trịnh Phƣơng Thảo, Khoa Luật – Đại học Quốc gia Hà Nội; “Bảo hiến trong nhà nước pháp quyền”, Luận án Tiến sĩ Luật học của tác giả Nguyễn Mậu Tuân (2011), Khoa Luật - Đại học Quốc gia Hà Nội; tác giả Tào Thị Quyên (2012) với công trình “Cơ chế bảo vệ Hiến pháp trong Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam”, Luận án tiến sĩ luật học, Học viện Chính trị Quốc gia Hồ Chí Minh; tác giả Bùi Thanh Cƣơng với công trình “Cơ chế bảo vệ Hiến pháp ở Việt Nam”, Luận văn thạc sĩ Luật học Khoa Luật - Đại học Quốc gia Hà Nội, 2014; tác giả Bùi Hải Đƣờng với công trình “Sự lựa chọn mô hình bảo hiến ở Việt Nam”, Luận văn thạc sĩ Luật học, Khoa Luật - Đại học Quốc gia Hà Nội, 2015;… Các công trình trên đã khái quát đƣợc sự cần thiết khách quan của bảo hiến ở Việt Nam và thế giới; phân tích một số vấn đề lý luận về bảo hiến; đánh giá thực trạng một số mặt về thể chế, thiết chế, phƣơng thức bảo hiến ở Việt Nam cũng nhƣ đề xuất xây dựng mô hình, hoàn thiện thể chế và các giải pháp khác đảm bảo tuân thủ Hiến pháp. Mặc dù một số tài liệu đã đƣợc ban hành trƣớc Hiến pháp năm 2013, song nhìn chung có giá trị tham khảo lớn cho học viên khi nghiên cứu đề tài. Các công trình nghiên cứu về bảo vệ Hiến pháp bằng pháp luật ở Việt Nam Luận văn thạc sĩ “Cơ chế bảo vệ Hiến pháp bằng pháp luật ở Việt Nam hiện nay” của tác giả Tạ Quốc Long, Học viện Hành chính Quốc gia, 2015. Trong luận văn này, tác giả đã tìm hiểu thực trạng pháp luật về cơ chế bảo vệ Hiến pháp theo tinh thần của bản Hiến pháp năm 2013, trên cơ sở những giá trị kế thừa, tham khảo từ lịch sử bảo hiến ở Việt Nam và trên thế giới, đề xuất giải pháp hoàn thiện bảo hiến bằng pháp luật ở Việt Nam trong điều kiện xây 4
dựng nhà nƣớc pháp quyền xã hội chủ nghĩa. Trọng tâm của luận văn tập trung vào cơ chế bảo vệ Hiến pháp, nhấn mạnh đến yếu tố cấu thành cơ chế pháp lý bảo vệ Hiến pháp. Luận văn là tài liệu tham khảo có giá trị cho việc nghiên cứu của học viên. Các bài viết: “Các mô hình cơ quan bảo hiến trên thế giới và lựa chọn mô hình phù hợp với Việt Nam” của PGS.TS. Thái Vĩnh Thắng, đăng trên http://www.lapphap.vn/ (2013) đã khái quát 4 nhóm mô hình bảo hiến trên thế giới, phân tích những nét đặc trƣng của mỗi mô hình và có những gợi mở cho mô hình bảo hiến ở Việt Nam. Nhƣ vậy, qua khảo sát cho thấy có nhiều công trình ở các cấp độ khác nhau nghiên cứu về Hiến pháp, bảo hiến cũng nhƣ hoàn thiện hệ thống pháp luật với nhiều đề xuất, giải pháp có giá trị. Tuy nhiên chƣa thấy chƣa có công trình nào nghiên cứu trực tiếp, có hệ thống, cập nhật về bảo vệ Hiến pháp bằng pháp luật tại Việt Nam hiện nay, trong khi đây vấn đề có tính hệ trọng, có nhiều vấn đề về lý luận và thực tiễn cần đƣợc làm sáng tỏ. Vì vậy, đề tài này đƣợc thực hiện có dựa trên việc tham khảo, tiếp thu có chọn lọc những kết quả nghiên cứu của các công trình trƣớc đó và vẫn đảm bảo tính mới, không trùng lặp. 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu của luận văn Mục đích nghiên cứu Luận văn nghiên cứu những vấn đề lý luận về bảo vệ Hiến pháp bằng pháp luật; thực trạng và đƣa ra các quan điểm, giải pháp hoàn thiện bảo vệ Hiến pháp bằng pháp luật tại Việt Nam hiện nay. Nhiệm vụ nghiên cứu - Làm rõ thêm cơ sở lý luận bảo vệ Hiến pháp bằng pháp luật: khái niệm, đặc điểm, nội dung bảo vệ Hiến pháp bằng pháp luật; các yếu tố ảnh hƣởng đến bảo vệ Hiến pháp bằng pháp luật và kinh nghiệm bảo vệ Hiến pháp bằng pháp luật của một số quốc gia trên thế giới. - Đánh giá thực trạng pháp luật và thực hiện pháp luật về bảo vệ Hiến pháp bằng pháp luật tại Việt Nam, những kết quả, hạn chế và nguyên nhân. 5
- Trên cơ sở thực trạng, nguyên nhân ở trên, luận văn đề ra các quan điểm và giải pháp hoàn thiện bảo vệ Hiến pháp bằng pháp luật tại Việt Nam hiện nay. 4. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu của luận văn Đối tượng nghiên cứu Luận văn nghiên cứu về bảo vệ Hiến pháp bằng pháp luật tại Việt Nam hiện nay. Phạm vi nghiên cứu - Phạm vi thời gian: chủ yếu tập trung trong giai đoạn từ năm 2014 (năm Hiến pháp 2013 có hiệu lực) đến nay. - Phạm vi không gian: trên cả nƣớc (có tham khảo một số kinh nghiệm ở nƣớc ngoài). - Phạm vi nội dung: bảo vệ Hiến pháp bằng pháp luật tại Việt Nam có nội dung rất rộng lớn, nhiều vấn đề, trong phạm vi một luận văn thạc sĩ, tác giả tập trung nghiên cứu bảo vệ Hiến pháp bằng pháp luật của một số chủ thể nhƣ Quốc hội, Chính phủ, TAND và CQĐP với thẩm quyền, nội dung, phƣơng thức gắn với với từng chủ thể. 5. Phƣơng pháp luận và phƣơng pháp nghiên cứu Phương pháp luận Đề tài đƣợc nghiên cứu dựa trên phƣơng pháp luận duy vật biện chứng và duy vật lịch sử của chủ nghĩa Mác – Lênin và tƣ tƣởng Hồ Chí Minh; chủ trƣơng, đƣờng lối, quan điểm của Đảng và chính sách, pháp luật của Nhà nƣớc về nhà nƣớc, pháp luật nói chung, về bảo vệ Hiến pháp, xây dựng nhà nƣớc pháp quyền nói riêng. Phương pháp nghiên cứu Để đạt đƣợc mục tiêu trên, tác giả sử dụng các phƣơng pháp nghiên cứu cụ thể trong khi thực hiện đề tài là: phƣơng pháp phân tích, tổng hợp, phƣơng pháp lịch sử, phƣơng pháp so sánh, phƣơng pháp thống kê và các phƣơng pháp khác. 6
6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận văn Ý nghĩa lý luận Luận văn góp phần làm rõ thêm những vấn đề lý luận về bảo vệ Hiến pháp bằng pháp luật, bổ sung những nhận định về thực trạng và đề xuất, chi tiết một số giải pháp hoàn thiện bảo vệ Hiến pháp bằng pháp luật tại Việt Nam hiện nay. Ý nghĩa thực tiễn Những kết quả nghiên cứu của luận văn có thể là tài liệu tham khảo cho hoạt động nghiên cứu, học tập về Hiến pháp, bảo vệ Hiến pháp và hoàn thiện hệ thống pháp luật của các tổ chức, cá nhân có quan tâm. 7. Kết cấu của luận văn Ngoài phần mở đầu, mục lục, danh mục tài liệu tham khảo, luận văn có kết cấu nội dung gồm 2 chƣơng, cụ thể nhƣ sau: Chương 1: Cơ sở lý luận về vi phạm Hiến pháp và bảo vệ Hiến pháp bằng pháp luật. Chương 2: Thực trạng bảo vệ Hiến pháp bằng pháp luật và giải pháp hoàn thiện bảo vệ Hiến pháp bằng pháp luật tại Việt Nam hiện nay. 7
CHƢƠNG 1. CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ VI PHẠM HIẾN PHÁP VÀ BẢO VỆ HIẾN PHÁP BẰNG PHÁP LUẬT 1.1. Hiến pháp và các dạng thức vi phạm Hiến pháp 1.1.1. Hiến pháp Hiện nay có rất nhiều nghiên cứu của các học giả, nhà khoa học nên cũng có nhiều quan điểm và định nghĩa về Hiến pháp. Dù vậy, cũng cần phải hiểu một cách chung nhất, Hiến pháp là đạo luật cơ bản của một quốc gia, dùng để xác định thể chế chính trị, cách thức tổ chức, hoạt động của bộ máy nhà nƣớc và bảo vệ các quyền con ngƣời, quyền công dân. Hiến pháp là một hệ thống quy định những nguyên tắc chính trị căn bản và thiết lập kiến trúc, thủ tục, quyền hạn và trách nhiệm của một chính quyền. Nhiều Hiến pháp cũng bảo đảm các quyền nhất định của nhân dân. Xét về mặt nội dung, Hiến pháp là đạo luật cơ bản quy định các quy tắc pháp lý quan trọng nhất của quốc gia, ấn định hình thể quốc gia, ấn định các cơ quan điều khiển quốc gia cùng những thẩm quyền của các cơ quan ấy. Hiến pháp là văn bản phản ánh tổ chức chính trị của quốc gia. Hiến pháp là hình thức VBQPPL do Quốc hội ban hành, có giá trị pháp lý cao nhất trong hệ thống pháp luật Việt Nam, quy định các vấn đề cơ bản nhất của nhà nƣớc nhƣ: hình thức và bản chất của nhà nƣớc, chế độ chính trị, chế độ kinh tế, văn hóa, xã hội; quyền và nghĩa vụ cơ bản của công dân; tổ chức và hoạt động của các cơ quan nhà nƣớc,… Trong ngôn ngữ hiện đại, Hiến pháp là từ đƣợc sử dụng rộng rãi ở tất cả các nƣớc với nghĩa luật cơ bản của một nhà nƣớc [40, tr.330]. Trong hệ thống pháp luật của quốc gia, Hiến pháp là đạo luật có hiệu lực pháp lý cao nhất. Hiến pháp…phải trở thành không chỉ là một đạo luật, mà phải hơn là một đạo luật. Hiến pháp không phải là một đạo luật thông thƣờng nhƣ những đạo luật khác, mà là một đạo luật cơ bản của nhà nƣớc [35, tr.66] 8
Mọi văn bản pháp luật khác phải phù hợp, không đƣợc trái với Hiến pháp. Vị trí tối cao của Hiến pháp là do nó phản ánh sâu sắc nhất của chủ quyền nhân dân và về nguyên tắc phải do nhân dân thông qua (qua hội nghị lập hiến, quốc hội lập hiến hoặc trƣng cầu ý dân). Điều này khác với các đạo luật bình thƣờng chỉ do quốc hội (nghị viện) gồm những ngƣời đại diện do dân bầu và ủy quyền xây dựng. Từ những phân tích trên, có thể hiểu một cách khái quát, Hiến pháp là đạo luật cơ bản của một quốc gia, dùng để xác định thể chế chính trị, cách thức tổ chức, hoạt động của bộ máy nhà nƣớc và bảo vệ các quyền con ngƣời, quyền công dân [6, tr.13]. 1.1.2. Tầm quan trọng của Hiến pháp 1.1.2.1. Đối với các quốc gia Trong xã hội hiện đại, Hiến pháp đều đƣợc coi là đạo luật gốc của quốc gia, là nền tảng để xây dựng hệ thống pháp luật. Mọi đạo luật thông thƣờng đều nhằm để cụ thể hoá các chế định, quy phạm của Hiến pháp, và vì vậy, không đƣợc trái với Hiến pháp. Khi Hiến pháp đƣợc thay thế hoặc sửa đổi, các đạo luật có những quy định trái hoặc còn thiếu so với nội dung của Hiến pháp đều phải đƣợc thay thế hoặc sửa đổi theo. Điều này tạo ra tính thống nhất của hệ thống pháp luật quốc gia [6, tr.22]. Bên cạnh đó, Hiến pháp của quốc gia nào cũng đóng vai trò nhƣ là một đạo luật gốc, cơ bản và khái quát nhất, về tổ chức quyền lực nhà nƣớc. Chúng đều có những chế định (tập hợp các quy định, quy phạm) xác lập cơ cấu, các quy tắc tổ chức, vận hành và mối quan hệ giữa các cấu phần cơ bản của bộ máy nhà nƣớc, bao gồm cơ quan lập pháp (quốc hội/nghị viện), cơ quan hành pháp (chính phủ) và cơ quan tƣ pháp (tòa án). Dựa trên các chế định này của Hiến pháp, các đạo luật về tổ chức nhà nƣớc sẽ đƣợc xây dựng để chi tiết hoá những vấn đề còn chƣa cụ thể. Các đạo luật này chỉ có thể cụ thể hóa mà không đƣợc có những quy định trái với Hiến pháp [6, tr.26]. 1.1.2.2. Đối với người dân Một bản Hiến pháp tốt rất quan trọng với mọi ngƣời dân, xét trên nhiều phƣơng diện. Trƣớc hết, một bản Hiến pháp tốt giúp tạo lập một nền dân chủ 9
thực sự, trong đó mọi ngƣời dân có thể tự do bày tỏ tƣ tƣởng, ý kiến và quan điểm về các vấn đề của đất nƣớc và bản thân mình mà không sợ hãi bị đàn áp hay trừng phạt. Đây là tiền đề để khai mở và phát huy trí tuệ, năng lực của mọi cá nhân trong xã hội, cũng nhƣ để phòng, chống lạm quyền và tham nhũng. Bất cứ Hiến pháp nào trên thế giới đều có thể đƣợc đặt dƣới một câu hỏi: Hiến pháp này đƣợc làm ra để thể hiện cái tinh thần gì vậy? Dân chúng chỉ cần biết cái tinh thần ấy một cách tỏ tƣờng và chân thật là đã có thể phát biểu ngay đó là Hiến pháp của mình hay của ai. Thomas Payne – lý thuyết gia nổi bật của cách mạng Mỹ đã khẳng định: Hiến pháp là một văn bản không phải của chính quyền mà là của dân chúng tạo ra một chính quyền, và một chính quyền không có Hiến pháp là một chính quyền không có luật [41]. Một bản Hiến pháp tốt cũng đồng nghĩa với việc ghi nhận đầy đủ các quyền con ngƣời, quyền công dân phù hợp với các chuẩn mực chung của cộng đồng quốc tế, cũng nhƣ các cơ chế cho phép mọi ngƣời dân có thể sử dụng để bảo vệ các quyền của mình khi bị vi phạm. Hiến pháp tốt là công cụ pháp lý đầu tiên và quan trọng nhất để bảo vệ dân quyền và nhân quyền. Cuối cùng, một bản Hiến pháp tốt, với tất cả những ƣu điểm nêu trên, sẽ tạo ra sự ổn định và phát triển của đất nƣớc, qua đó giúp ngƣời dân thoát khỏi sự đói nghèo [6, tr.21]. 1.1.3. Các dạng thức vi phạm Hiến pháp Trƣớc khi là đạo luật cơ bản, Hiến pháp phải là một đạo luật. Với tƣ cách là đạo luật, Hiến pháp phải đƣợc tổ chức thực thi, mà đã là thực thi thì bên cạnh những hành vi thực hiện đúng, cũng có những hành vi thực thi sai, không khác nào việc thực thi các đạo luật bình thƣờng khác. Với tƣ cách là đạo luật cơ bản, tức là đặc biệt, có hiệu lực pháp lý tối cao nên việc thi hành và việc vi phạm cũng đặc biệt: trƣớc hết, chủ thể thi hành Hiến pháp là đặc biệt so với chủ thể thi hành các đạo luật bình thƣờng khác. Điểm khác căn bản của Hiến pháp với các đạo luật khác ở việc tuân thủ Hiến pháp bảo đảm ổn định chính trị, phát triển kinh tế, bảo đảm quyền con 10
ngƣời, quyền công dân, tạo cơ sở cho việc thực hiện các đạo luật khác. Cơ quan nhà nƣớc càng có nhiều quyền lực, càng phải có trách nhiệm, nghĩa vụ phải tuân thủ Hiến pháp. Bên cạnh việc tuân thủ là nguy cơ vi phạm Hiến pháp từ các chủ thể trong xã hội, trƣớc hết là các cơ quan nhà nƣớc. Đó là Nghị viện/Quốc hội, cơ quan thực hiện quyền lập pháp; Chính phủ, cơ quan thực hiện quyền hành pháp; là tòa án, thông qua việc không xét xử hoặc ra những bản án trái Hiến pháp; là các đảng phái thông trong một quốc gia. Khác với đạo luật thƣờng khác, việc tuân thủ Hiến pháp không những qua các quy định, mà còn cả tinh thần của Hiến pháp. Tiếp đến là mức độ nguy hại của các hành vi vi phạm Hiến pháp, chúng gây hậu quả rất lớn, đến nhiều ngƣời và thậm chí nguy hại cho nhiều thế hệ, cản trở sự phát triển của quốc gia, các hành vi vi phạm này rất đa dạng, nhƣng càng các cơ quan có quyền lực lớn càng có nhiều nguy cơ và nhiều loại vi phạm liên quan đến các chính sách, pháp luật, bầu cử. Và cuối cùng, những hành vi vi phạm này rất khó phát hiện và rất khó xử lý. Cho đến nay, mặc dù đã có gần 200 nƣớc có Hiến pháp, nhƣng chỉ mới có dƣới 10% số nhà nƣớc có tòa án chuyên xử việc vi phạm Hiến pháp của các cơ quan và quan chức nhà nƣớc vi phạm. Cũng nhƣ việc thi hành các đạo luật bình thƣờng khác, thực tiễn cho thấy có hai loại hành vi vi phạm Hiến pháp chủ yếu: Thứ nhất, hành vi hành động vi hiến (hay còn gọi là vi phạm chủ động) là hành vi của chủ thể thực hiện hành động trái với các quy định Hiến pháp, hoặc không phù hợp với Hiến pháp. Đó có thể là hành vi của cơ quan ban hành văn bản pháp luật không phù hợp hoặc trái với Hiến pháp; hành vi của một cơ quan, tổ chức, cá nhân vi phạm thẩm quyền (lạm quyền) mà Hiến pháp trao cho; hoặc hành vi của bất cứ cơ quan, tổ chức, cá nhân nào nhân danh nhà nƣớc ngăn cản hoặc hạn chế việc thực hiện quyền và tự do hợp pháp của cá nhân ngƣời dân theo quy định của Hiến pháp. 11
Ở Việt Nam, thời gian qua đã có những văn bản hoặc đề xuất có biểu hiện vi hiến nhƣ quy định các điều kiện hạn chế kinh doanh, quy định về hộ khẩu vi phạm quyền tự do lựa chọn chỗ ở, quy định hạn chế phƣơng tiện giao thông vi phạm quyền sở hữu. Thứ hai, hành vi không hành động vi hiến (hay còn gọi là vi phạm bị động) là hành vi không thực hiện thẩm quyền và nghĩa vụ đã đƣợc Hiến pháp quy định. Cơ quan, tổ chức, cá nhân đƣợc Hiến pháp giao thẩm quyền, nếu không thực hiện hoặc thực hiện không kịp thời những thẩm quyền và nghĩa vụ đó thì sẽ bị coi là vi phạm Hiến pháp không hành động (unconstitutional omission) [42]. Trong các trƣờng hợp mà cơ quan, cá nhân có thẩm quyền chậm trễ hoặc không thực hiện thẩm quyền ban hành văn bản quy định cụ thể về các quyền và tự do hiến định của ngƣời dân thì không bị coi là vi phạm Hiến pháp ở một số nƣớc. Trong mối quan hệ giữa nhà nƣớc và ngƣời dân, một khi nhà nƣớc ghi nhận và khẳng định quyền và tự do của ngƣời dân trong Hiến pháp đồng nghĩa với việc nhà nƣớc xác định nghĩa vụ, trách nhiệm của mình phải bảo đảm thực hiện. Do vậy, sự thiếu hụt hay chậm trễ ban hành các VBQPPL quy định quyền và tự do hiến định của ngƣời dân cũng phải đƣợc coi là hành vi vi phạm Hiến pháp và phải bị xem xét tính hợp hiến của hành vi không hành động của cơ quan, cá nhân đƣợc trao thẩm quyền. Ở Việt Nam, theo Khoản 2, Điều 7 Hiến pháp năm 2013 thì: Đại biểu Quốc hội, đại biểu HĐND bị cử tri hoặc Quốc hội, HĐND bãi nhiệm khi không còn xứng đáng với sự tín nhiệm của Nhân dân. Nếu chỉ dựa vào quy định trên, cử tri không thể thực hiện đƣợc quyền bãi nhiệm của mình. Để hiện thực hóa quy định này nhất thiết phải có một hoặc một số văn bản có tính chất quy phạm hƣớng dẫn, cụ thể hóa cả về nội dung và quy trình, tuy nhiên, đến nay chúng ta vẫn chƣa có trên thực tế. Đây có thể coi là một dạng vi hiến không hành động. Trên thế giới, trong đó có Hoa Kỳ, luôn có những tranh luận về tính hợp hiến của các quyết định, nhất là các quyết định của Tổng thống hoặc 12
Nghị viện. Năm 2018 Tổng thống Mỹ Donald Trump đã bị cáo buộc vi phạm Hiến pháp khi quyết định tấn công Syria mà không có sự thông qua của Quốc hội theo Điều 2 của Hiến pháp Mỹ. Tuy nhiên cũng phải thừa nhận rằng, thẩm quyền của Tổng thống trong Hiến pháp Mỹ có biên độ rất rộng, nhiều khi không thực sự rõ ràng cùng với chế độ đa đảng lập nên các cáo buộc có thể dẫn đến những kết luận khác nhau. Cũng giống nhƣ các đạo luật thƣờng khác, một khi đã có hiện tƣợng vi phạm thì phải có sự xét xử của tòa án. Nhƣng khác với đạo luật bình thƣờng khác, việc xét xử các hành vi vi phạm Hiến pháp không đƣợc các nhà nƣớc thừa nhận ngay từ đầu. Ngay cả nƣớc Mỹ, với bản Hiến pháp thành văn đầu tiên thành khuôn mẫu của thế giới cũng rất đắn đo cho việc xét xử các hành vi vi hiến của các cơ quan quyền lực quốc gia. Trong phán quyết nổi tiếng trong vụ án Mabury kháng Madison của Chánh án Marshall làm rạng danh tên tuổi của ông có lập luận: Hiến pháp hoặc là đạo luật tối cao, không thể thay thế bằng những phƣơng thức bình thƣờng hoặc nó ở hệ cấp bình thƣờng nhƣ các đạo luật khác của ngành lập pháp và nó có thể bị ngành lập pháp thay đổi nếu muốn. Nếu lựa chọn thứ nhất là đúng, thì luật mâu thuẫn với Hiến pháp không thể là luật. Nếu lựa chọn thứ hai là đúng thì Hiến pháp thành văn là một nỗ lực ngu xuẩn của con ngƣời trong việc giới hạn quyền lực nhà nƣớc trong bản chất vô giới hạn của nó [42]. 1.2. Khái niệm, đặc điểm, nội dung của bảo vệ Hiến pháp bằng pháp luật 1.2.1. Khái niệm bảo vệ Hiến pháp bằng pháp luật Vì có các hành vi vi phạm Hiến pháp nên cần thiết phải đặt ra vấn đề bảo vệ Hiến pháp. Bảo vệ Hiến pháp là tổng hợp các hoạt động đƣợc tiến hành bởi các cơ quan, cá nhân mà Hiến pháp quy định nhiệm vụ và quyền hạn nhằm bảo đảm sự tôn trọng và thi hành Hiến pháp, ngăn ngừa và xử lý mọi hành vi vi phạm Hiến pháp. Nội dung cụ thể gồm: Giám sát tính hợp hiến của các văn bản quy phạm pháp luật và điều ƣớc quốc tế mà quốc gia ký kết hoặc gia nhập; giải thích Hiến pháp; giải quyết khiếu kiện vi hiến (trong đó có cả 13
khiếu kiện liên quan đến hành vi vi phạm quyền và tự do hiến định của công dân) và xem xét tính hợp hiến của các cuộc bầu cử và trƣng cầu ý dân [44]. Bảo vệ Hiến pháp bằng pháp luật rất quan trọng. Về bản chất, pháp luật là hệ thống những quy tắc xử sự mang tính bắt buộc chung do nhà nƣớc ban hành hoặc thừa nhận và đảm bảo thực hiện, thể hiện ý chí của các lực lƣợng trong xã hội và là nhân tố điều chỉnh các quan hệ xã hội phát triển phù hợp với lợi ích của giai cấp mình. Pháp luật là công cụ bảo vệ các quan hệ xã hội mà nó điều chỉnh. Khi có các hành vi vi phạm pháp luật xảy ra, xâm phạm đến các quan hệ xã hội đƣợc pháp luật điều chỉnh thì các cơ quan nhà nƣớc có thẩm quyền sẽ áp dụng các biện pháp cƣỡng chế đƣợc quy định trong bộ phận chế tài của các quy phạm pháp luật đối với các chủ thể có hành vi vi phạm pháp luật, trong đó có vi phạm Hiến pháp. Khái niệm bảo vệ Hiến pháp bằng pháp luật có nhiều tƣơng đồng với cơ chế bảo vệ Hiến pháp bằng pháp luật. Có thể hiểu, cơ chế bảo vệ Hiến pháp bằng pháp luật là tổng thể các quy phạm pháp luật xác định hệ thống các chủ thể (cơ quan nhà nƣớc, cá nhân) đƣợc Hiến pháp quy định (trực tiếp hoặc gián tiếp) nhiệm vụ và quyền hạn tiến hành các hoạt động bảo vệ Hiến pháp, cùng với phƣơng thức vận hành, các điều kiện đảm bảo hoạt động cho hệ thống đó để tiến hành hoạt động bảo vệ Hiến pháp, nhằm bảo đảm sự tôn trọng, giữ gìn Hiến pháp, ngăn ngừa và chống lại mọi hành vi vi phạm Hiến pháp [13, tr.34]. Trong khi cơ chế bảo vệ Hiến pháp tập trung vào 3 nội dung chính là thể chế, thiết chế và phƣơng thức, điều kiện vận hành thì bảo vệ Hiến pháp bằng pháp luật tập trung vào hệ thống thể chế (tất nhiên sẽ cũng sẽ đề cập đến thiết chế, hình thức, thủ tục bảo vệ Hiến pháp nhƣng tập trung dƣới góc độ các quy định của pháp luật). Tuy nhiên, cũng cần hiểu, bảo vệ Hiến pháp bằng pháp luật không chỉ có những quy phạm vật chất mà cần phải có cả những quy phạm để thủ tục để đƣa các quy phạm vật chất vào thực tiễn đời sống. Có thể hiểu, bảo vệ Hiến pháp bằng pháp luật là tổng hợp các hoạt động đƣợc tiến hành bởi các cơ quan, cá nhân mà Hiến pháp quy định nhiệm 14