Luận văn Thạc sĩ Luật Hiến pháp và Luật Hành chính: Pháp luật về xét xử hành chính ở nước ta hiện nay

Chia sẻ: Tomhum999 Tomhum999 | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:115

Thêm vào BST

Báo xấu

14
lượt xem 6
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Mục đích nghiên cứu của luận văn là trên cơ sở phân tích quy định pháp luật hiện hành về xét xử án hành chính, luận văn đi sâu vào nghiên cứu, đánh giá hạn chế và nguyên nhân tác động đến hoạt động xét xử hành chính, từ đó đưa ra cái nhìn tổng quát và đề xuất các ý kiến để hoàn thiện pháp luật về xét xử hành chính.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Luật Hiến pháp và Luật Hành chính: Pháp luật về xét xử hành chính ở nước ta hiện nay

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ NỘI VỤ ------------/------------ ----/---- HỌC VIỆN HÀNH CHÍNH QUỐC GIA NGUYỄN NGỌC LINH PHÁP LUẬT VỀ XÉT XỬ HÀNH CHÍNH Ở NƢỚC TA HIỆN NAY LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HIẾN PHÁP – LUẬT HÀNH CHÍNH HÀ NỘI, NĂM 2020
BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ NỘI VỤ ------------/------------ ----/---- HỌC VIỆN HÀNH CHÍNH QUỐC GIA NGUYỄN NGỌC LINH PHÁP LUẬT VỀ XÉT XỬ HÀNH CHÍNH Ở NƢỚC TA HIỆN NAY LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HIẾN PHÁP – LUẬT HÀNH CHÍNH Chuyên ngành: Luật Hiến pháp – Luật Hành chính Mã số: 8 38 01 02 NGƢỜI HƢỚNG DẪN KHOA HỌC: PGS.TS NGUYỄN HOÀNG ANH HÀ NỘI - NĂM 2020
LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan dây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu, kết quả nêu trong Luận văn là trung thực và rõ ràng. Đề tài nghiên cứu một cách độc lập, không có sự sao chép kết quả của bất cứ đề tài nào đã có trong lĩnh vực này. Lời cam đoan này của tôi là đúng sự thật và tôi xin hoàn toàn chịu trách nhiệm. Tác giả Nguyễn Ngọc Linh
LỜI CẢM ƠN Lời đầu tiên, tôi xin chân thành cảm ơn thầy giáo, PGS.TS Nguyễn Hoàng Anh, người đã trực tiếp chỉ bảo tận tình, hướng dẫn, giúp đỡ tôi hoàn thành Luận Văn này. Xin chân thành cảm ơn các nhà khoa học, các thầy giáo, cô giáo Học viện Hành chính Quốc gia đã nhiệt tình giảng dạy, truyền đạt cho tôi kiến thức về pháp luật trong suốt thời gian là sinh viên cũng như học cao học tại Học viện Xin chân thành cảm ơn cô giáo chủ nhiệm Nguyễn Thị Ngân đã tạo điều kiện thuận lợi giúp đỡ tôi trong quán trình học tập và hoàn thành khóa học này. Tôi xin chân thành cảm ơn! Hà Nội, ngày tháng năm 2020 Tác giả Nguyễn Ngọc Linh
MỤC LỤC MỞ ĐẦU ........................................................................................................... 1 Chương 1. MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ XÉT XỬ HÀNH CHÍNH VÀ PHÁP LUẬT VỀ XÉT XỬ HÀNH CHÍNH .................................................... 7 1.1. Khái niệm và đặc điểm của xét xử hành chính .......................................... 7 1.1.1. Tranh chấp hành chính ........................................................................... 7 1.1.2. Khái niệm xét xử hành chính................................................................... 9 1.1.3. Đặc điểm xét xử hành chính .................................................................. 10 1.2. Pháp luật về xét xử hành chính ................................................................ 13 1.2.1 Khái niệm ............................................................................................... 13 1.2.2. Nội dung của pháp luật về xét xử hành chính ....................................... 15 1.2.3 Vai trò của pháp luật về xét xử hành chính ........................................... 18 1.3. Những yếu tố ảnh hưởng đến pháp luật về xét xử hành chính và thực hiện pháp luật về xét xử hành chính ....................................................................... 21 1.3.1. Yếu tố chính trị ...................................................................................... 25 1.3.2. Trình độ lập pháp .................................................................................. 25 1.3.3. Trình độ phát triển kinh tế xã hội ......................................................... 26 1.3.4. Cơ cấu tổ chức và thực hiện quyền lực nhà nước ................................. 27 1.3.5. Ý thức pháp luật của tổ chức, cá nhân với tư cách là những người tham gia tố tụng hành chính..................................................................................... 28 Chương 2. THỰC TRẠNG PHÁP LUẬT VỀ XÉT XỬ HÀNH CHÍNH Ở VIỆT NAM HIỆN NAY ................................................................................. 29 2.1. Thực trạng pháp luật về xét xử hành chính ở nước ta.............................. 29 2.1.1. Hình thức pháp lý của pháp luật về xét xử hành chính ........................ 29 2.1.2. Nội dung của pháp luật xét xử hành chính ........................................... 33 2.1.3.Các quy định pháp luật về thẩm quyền xét xử hành chính .................... 53 2.1.4. Các quy định pháp luật về trình tự thủ tục tố tụng hành chính ............ 57
2.1.5. Các quy định pháp luật về thi hành án hành chính .............................. 63 2.2. Thực trạng thực hiện pháp luật về xét xử hành chính .............................. 65 2.3. Những vướng mắc nổi bật trong áp dụng pháp luật khi xét xử hành chính ..... 70 2.3.1.Những vướng mắc trong các quy định xác định đối tượng khởi kiện hành chính ....................................................................................................... 70 2.3.2.Vướng mắc trong các quy định xác định thẩm quyền ............................ 74 2.3.3.Vướng mắc trong các quy định về xác định thời hiệu khởi kiện vụ án hành chính ....................................................................................................... 76 2.4. Một số vướng mắc, bất cập khác áp dụng pháp luật xét xử hành chính .. 78 2.4.1. Vướng mắc, bất cập trong áp dụng các quy định về án phí, lệ phí ...... 78 2.4.2. Vướng mắc trong áp dụng quy định về sự tham gia của Hội thẩm nhân dân ................................................................................................................... 79 2.4.3. Vướng mắc trong áp dụng quy định về vấn đề thi hành án hành chính 80 Chương 3. QUAN ĐIỂM HOÀN THIỆN PHÁP LUẬT VỀ XÉT XỬ HÀNH CHÍNH Ở VIỆT NAM .................................................................................... 83 3.1. Quan điểm hoàn thiện pháp luật về xét xử hành chính ............................ 83 3.2. Giải pháp hoàn thiện pháp luật về xét xử hành chính .............................. 86 3.2.1 Hoàn thiện pháp luật về tố tụng hành chính .......................................... 86 3.2.2 Giải pháp hoàn thiện Pháp luật có liên quan đến xét xử hành chính ... 91 3.2.3 Một số giải pháp khác nhằm bảo đảm hiệu quả áp dụng pháp luật xét xử hành chính ....................................................................................................... 92 KẾT LUẬN ..................................................................................................... 96 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ........................................................ 98
DANH MỤC CÁC KÝ HIỆU, CÁC CHỮ VIẾT TẮT Hành vi hành chính HVHC Quyết định QĐ Quyết định hành chính QĐHC Tòa án nhân dân TAND Tố tụng hành chính TTHC Ủy ban nhân dân UBND
MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Cuối của thập niên 1990, trước nhu cầu bức thiết đòi hỏi phải có một cơ quan tài phán hành chính độc lập làm nhiệm vụ xét xử, giải quyết các khiếu kiện hành chính, bảo đảm quyền, lợi ích hợp pháp của công dân, ngày 28/10/1995, Quốc hội nước ta đã thông qua Luật sửa đổi bổ sung một số điều của Luật Tổ chức Tòa án Nhân dân (TAND) trong đó chính thức trao thẩm quyền xét xử hành chính cho hệ thống TAND kể từ ngày 01/7/1996. Việc xét xử hành chính của TAND ở nước ta trong hơn 20 năm qua đã đóng góp tích cực vào công cuộc cải cách nền hành chính quốc gia, cải cách tư pháp, xây dựng nền dân chủ xã hội chủ nghĩa, đảm bảo pháp chế xã hội. Không thể phủ nhận vai trò quan trọng của xét xử hành chính trong việc giải quyết các tranh chấp hành chính của người dân với các cơ quan công quyền trong những năm qua. Dù vậy, trong thực tiễn, xét xử hành chính vẫn còn bộc lộ nhiều điểm hạn chế. So với thời điểm trước khi Luật Tố tụng hành chính (TTHC) năm 2010 có hiệu lực thi hành, xét xử án hành chính đã có bước tiến đáng kể, tuy nhiên hoạt động này vẫn còn hạn chế cả về mặt số lượng lẫn chất lượng. Tỷ lệ án hành chính sơ thẩm, án hành chính phúc thẩm bị hủy, sửa còn khá cao. Có nhiều nguyên nhân dẫn đến những hạn chế này, trong đó nổi bật phải kể đến những bất cập, hạn chế của do hệ thống pháp luật (bao gồm cả pháp luật nội dung và pháp luật tố tụng) gây ra nhiều khó khăn, vướng mắc cho việc áp dụng trong hoạt động xét xử; những hạn chế về thiết chế tổ chức của hệ thống xét xử hành chính, năng lực, trình độ của đội ngũ của cán bộ làm công tác xét xử hành chính còn nhiều hạn chế,.... Để nâng cao hiệu quả xét xử hành chính làm cho phương thức này thực sự trở thành trở thành công cụ hữu hiệu trong việc bảo vệ quyền, lợi ích hợp pháp của người dân, tổ chức trong quản lý hành chính nhà nước còn nhiều 1
vấn đề lý luận và thực tiễn có liên quan cần được tiếp tục bàn luận. Cải cách hành chính quốc gia, cải cách nền tư pháp, hoàn thiện pháp luật là những nội dung quan trọng trong quá trình hoàn thiện Nhà nước cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam. Trong bối cảnh đất nước thay đổi mạnh mẽ trên tất cả các lĩnh vực, tích cực tham gia vào quá trình hội nhập kinh tế quốc tế, đánh giá đúng thực tiễn hoạt động xét xử và các yếu tố ảnh hưởng tới hoạt động xét xử hành chính của Tòa án từ đó có những giải pháp nâng cao hiệu quả của hoạt động này. Vì vậy, để đáp ứng nhu cầu của công cuộc cải cách tư pháp hiện nay, về mặt lý luận và thực tiễn, góp phần nâng cao chất lượng hoạt động xét xử hành chính, học viên quyết định lựa chọn đề tài luận văn thạc sỹ luật học: “Pháp luật về xét xử hành chính ở nước ta hiện nay”. 2. Tình hình nghiên cứu Trong thời gian qua, đã có một số công trình nghiên cứu ở cấp độ luận văn thạc sĩ, tiến sỹ hoặc các bài viết trên tạp chí đề cập đến những khía cạnh khác nhau của hoạt động xét xử hành chính, tiêu biểu là: Các bài nghiên cứu đăng trên các tạp chí chuyên ngành luật: - “Luật Tố tụng hành chính 2010 và vấn đề nâng cao hiệu quả xét xử hành chính ở nước ta trong giai đoạn hiện nay”, của tác giả Nguyễn Văn Quang, đăng trên Tạp chí Nghề Luật số 4/2011. Bài viết nghiên cứu và đưa ra những đánh giá chung về công tác xét xử hành chính ở Việt Nam trong hơn 10 năm từ khi có Pháp lệnh thủ tục giải quyết các vụ án hành chính 1996 (sửa đổi bổ sung 1998 và 2006). Cùng với đó, tác giả cũng đưa ra những điểm mới của Luật Tố tụng hành chính năm 2010 và một số vấn đề được đặt ra để triển khai và thi hành có hiệu quả trên thực tế [44]. - “Bàn về thẩm quyền xét xử hành chính của Tòa án nhân dân theo loại việc bị khiếu kiện”, của tác giả Lê Việt Sơn, đăng trên tạp chí Khoa học pháp 2
lý số 6/2012. Bài viết bàn về những quy định của Pháp luật về thẩm quyền xét xử hành chính của Tòa án nhân dân theo loại việc bị khiếu kiện [67]. Các công trình nghiên cứu khoa học ở cấp độ thạc sỹ, tiến sỹ, các đề tài nghiên cứu khoa học: - Luận án tiến sỹ của tác giả Nguyễn Thanh Bình: “Thẩm quyền của Tòa án nhân dân trong việc giải quyết các khiếu kiện hành chính”, năm 2003, Đại học Luật Hà Nội; Luận án đề cập đến những lý luận về thẩm quyền giải quyết các khiếu kiện hành chính của tòa án nhân dân, thực trạng giải quyết các khiếu kiện hành chính tòa án nhân dân ở Việt Nam. Luận án cũng đưa ra phương hướng hoàn thiện thẩm quyền của tòa án và giải quyết của khiếu kiện hành chính [6]. - Luận án tiến sỹ của tác giả Hoàng Quốc Hồng: “Đổi mới tổ chức và hoạt động của toà Hành chính đáp ứng yêu cầu xây dựng nhà nước pháp quyền Việt Nam hiện nay”, năm 2007, Đại học Luật Hà Nội; Luận án đề cập đến quá trình hình thành và phát triển, thực trạng tổ chức và hoạt động của tòa hành chính ở Việt Nam. Bên cạnh đó, tác giả cũng đưa ra những yêu cầu, quan điểm, giải pháp đổi mới tổ chức và hoạt động của tòa hành chính theo hướng xây dựng nhà nước pháp quyền ở Việt Nam hiện nay [26]. - Luận án tiến sỹ của tác giả Trần Kim Liễu: “Tòa hành chính trong nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam của dân, do dân, vì dân”, năm 2011, Đại học Luật Hà Nội; Tác giả đưa ra những cơ sở lý luận về Tòa hành chính trong nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam. Đồng thời đánh giá thực trạng và vai trò của Tòa hành chính từ khi thành lập đến nay, chỉ ra những ưu, nhược điểm trong tổ chức và hoạt động của cơ quan này. Từ đó đưa ra các giải pháp phát huy vai trò của Tòa hánh chính trong nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam hiện nay [37]. - Luận án tiến sỹ của tác giả Nguyễn Mạnh Hùng: “Phân định Thẩm quyền giải quyết khiếu nại hành chính và thẩm quyền xét xử hành chính ở 3
Việt Nam”, năm 2013, Đại học Luật Hà Nội; Tác giả chỉ ra rằng Khiếu kiện hành chính và giải quyết hành chính ở Việt Nam đã và đang là vấn đề được Đảng, Nhà nước, xã hội và giới nghiên cứu khoa học pháp lý đặc biệt quan tâm. Trong đó, thẩm quyền giải quyết khiếu nại hành chính, thẩm quyền xét xử hành chính luôn được xác định là vấn đề trọng tâm của cơ chế giải quyết tranh chấp hành chính và bảo đảm quyền khiếu kiện hành chính của cá nhân, tổ chức. Tuy nhiên, hai loại thẩm quyền này lại chủ yếu được tiến hành và hoàn thiện một cách biệt lập với nhau. Tuy các công trình nghiên cứu trước đây về khiếu kiện hành chính và giải quyết tranh chấp hành chính không có trọng tâm nghiên cứ là vấn đề phân định thẩm quyền giải quyết khiếu nại hành chính và thẩm quyền xét xử hành chính ở Việt Nam, song đã làm sáng tỏ nhiều luận cứ, quan điểm khoa học liên quan trực tiếp đến một số nội dung của vấn đề này. Mặt dù, chưa thực đầy đủ và thống nhất, tuy nhiên các luận cứ, quan điểm này là cơ sở lý luận quan trọng để tác giả phân tích, đánh giá và đưa ra những kiến nghị có tính hệ thống nhằm phân định hợp lý thẩm quyền giải quyết khiếu nại hành chính và thẩm quyền xét xử hành chính ở Việt Nam [32]. Có thể nhận thấy, tất cả những công trình trên đây đều có liên quan trực tiếp hoặc gián tiếp đến một số vấn đề thực tiễn, lý luận của đề tài nghiên cứu. Những kết quả nghiên cứu tổng hợp sẽ là nền tảng, tiền đề và là nguồn tài liệu tham khảo hữu ích để tác giả kế thừa, vận dụng có chọn lọc khi triển khai nghiên cứu đề tài luận văn. Tuy nhiên, kể từ khi Luật TTHC ra đời năm 2010 đặc biệt khi Luật TTHC mới được ban hành năm 2015, vẫn chưa có công trình nào nghiên cứu, đánh giá một cách toàn diện vấn đề nâng cao hiệu quả hoạt động xét xử hành chính cả về lý luận và thực tiễn. Việc nghiên cứu những hạn chế và nguyên 4
nhân tác động đến xét xử hành chính qua đó hoàn thiện và nâng cao hiệu quả của pháp luật về xét xử hành chính trong giai đoạn hiện nay là rất cần thiết. 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu của luận văn Trên cơ sở phân tích quy định pháp luật hiện hành về xét xử án hành chính, luận văn đi sâu vào nghiên cứu, đánh giá hạn chế và nguyên nhân tác động đến hoạt động xét xử hành chính, từ đó đưa ra cái nhìn tổng quát và đề xuất các ý kiến để hoàn thiện pháp luật về xét xử hành chính. Để thực hiện mục đích trên, luận văn sẽ đưa ra và giải quyết các vấn đề sau: - Nghiên cứu một số vấn đề lý luận liên quan đến xét xử hành chính và pháp luật về xét xử hành chính. - Nghiên cứu, phân tích và đánh giá tổng hợp các quy định pháp luật hiện hành về xét xử án hành chính, có sự so sánh giữa quy định của Luật TTHC năm 2010, Luật TTHC năm 2015 và các văn bản pháp luật có liên quan. - Phân tích, đánh giá những hạn chế và nguyên nhân tác động đến hoạt động xét xử hành chính thông qua thực trạng xét xử hành chính (từ năm 2011 đến năm 2015) có gắn kết với yếu tố pháp luật về xét xử hành chính - Đề xuất một số giải pháp nhằm hoàn thiện pháp luật về xét xử hành chính. 4. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu của luận văn Trong khuôn khổ của Luận văn Thạc sỹ luật học, luận văn tập trung nghiên cứu một số vấn đề cơ bản liên quan đến pháp luật xét xử hành chính. Các quy định pháp luật cụ thể được nghiên cứu là các quy định pháp luật về xét xử hành chính tại Luật TTHC năm 2010, và các quy định mới về xét xử hành chính trong Luật TTHC năm 2015. Thực tiễn xét xử hành chính ở nước ta được nghiên cứu chủ yếu là trong giai đoạn từ năm 2011 đến hết năm 2015. 5
5. Cơ sở lý luận và phƣơng pháp nghiên cứu của luận văn Luận văn sử dụng phương pháp duy vật biện chứng của chủ nghĩa Mác - Lê nin; các quan điểm, đường lối của Đảng Cộng Sản Việt Nam về xét xử án hành chính, tăng cường pháp chế, xây dựng nhà nước pháp quyền, đặc biệt là các quan điểm của Đảng về cải cách tư pháp, đổi mới hoạt động của các cơ quan tư pháp. Việc nghiên cứu luận văn dựa trên các phương pháp nghiên cứu có tính phổ quát trong khoa học xã hội và nhân văn như: thống kê, phân tích tổng hợp khái quát hóa, so sánh đối chiếu… để giải quyết các yêu cầu đặt ra của đề tài luận văn. 6. Những đóng góp về khoa học của luận văn Luận văn tập trung phân tích những vấn đề lý luận và pháp luật về xét xử hành chính một cách cập nhật nhất; Phân tích và đánh giá hạn chế và nguyên nhân tác động đến hoạt động xét xử hành chính thông qua các số liệu (hoặc các vụ án cụ thể) trên cơ sở những quy định của Luật TTHC năm 2010; những vấn đề bất cập đã được Luật TTHC năm 2015 giải quyết và đề xuất những giải pháp để nâng cao hiệu quả xét xử hành chính trong bối cảnh hiện nay. 7. Kết cấu của luận văn Ngoài phần mở đầu, kết luận, danh mục tài liệu tham khảo và phụ lục, nội dung của luận văn được kết cấu thành 3 chương. 6
Chƣơng 1 MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ XÉT XỬ HÀNH CHÍNH VÀ PHÁP LUẬT VỀ XÉT XỬ HÀNH CHÍNH 1.1. Khái niệm và đặc điểm của xét xử hành chính 1.1.1. Tranh chấp hành chính Xét xử hành chính được xem là một dạng của hoạt động tài phán hành chính. Thuật ngữ “tài phán” có nguồn gốc từ tiếng Latinh là “jurisdictio”, trong tiếng Anh là từ “jurisdiction”. Theo nghĩa rộng thì tài phán được hiểu bao gồm hoạt động giải quyết tranh chấp hành chính của Tòa án và hoạt động giải quyết tranh chấp hành chính thuộc thẩm quyền của cơ quan hành chính [21]. Nên để hiểu rõ khái niệm xét xử hành chính, trước hết cần làm rõ thế nào là tranh chấp hành chính. Tranh chấp là một hiện tượng bình thường phát sinh trong đời sống xã hội, tồn tại cùng xã hội và mang tính xã hội. Trên thực tế, trong hoạt động của các cơ quan hành chính Nhà nước, cơ quan Nhà nước hoặc người có thẩm quyền trong cơ quan Nhà nước có những quyết định hành chính (QĐHC), hành vi hành chính (HVHC) không phù hợp với quy định của pháp luật, xâm phạm quyền lợi ích hợp pháp của cá nhân, cơ quan, tổ chức dẫn đến những kiến nghị, khiếu nại, kiện tụng. Thực chất đó là những tranh chấp và tranh chấp này là tranh chấp hành chính [38]. Về phương diện khoa học pháp lý, tranh chấp hành chính là các tranh chấp phát sinh từ quan hệ pháp luật hành chính, nẩy sinh từ việc áp dụng các quy phạm pháp luật hành chính. Trong đó, quan hệ pháp luật hành chính là “là những quan hệ xã hội phát sinh trong lĩnh vực chấp hành và điều hành của nhà nước được điều chỉnh bởi quy phạm pháp luật hành chính giữa 7
những chủ thể mang quyền và nghĩa vụ đối với nhau theo quy định của pháp luật hành chính” [54]. Quy phạm pháp luật hành chính “là các quy tắc xử sự chung do cơ quan Nhà nước, các cán bộ nhà nước có thẩm quyền ban hành, chủ yếu điều chỉnh những quan hệ xã hội phát sinh trong lĩnh vực quản lý hành chính Nhà nước (hay còn gọi là hoạt động chấp hành - điều hành của Nhà nước) có hiệu lực bắt buộc thi hành đối với những đối tượng có liên quan” [54]. Trong quá trình thực hiện hoạt động quản lý hành chính nhà nước, các cơ quan quản lý hành chính nhà nước và những người có thẩm quyền trong cơ quan hành chính có thể ban hành các QĐHC, thực hiện HVHC ảnh hưởng tới quyền và lợi ích hợp pháp của cá nhân, tổ chức là đối tượng của quản lý hành chính nhà nước. Khi các cá nhân, tổ chức phản đối QĐHC, HVHC của cơ quan hành chính Nhà nước thì phát sinh tranh chấp. Tranh chấp này là tranh chấp hành chính bởi nó phát sinh trong hoạt động quản lý nhà nước, giữa một bên là chủ thể quản lý hành chính Nhà nước, một bên chủ thể là đối tượng chịu sự tác động của hoạt động quản lý Nhà nước. Từ những phân tích trên đây, có thể khái quát rằng tranh chấp hành chính là mâu thuẫn, bất đồng giữa chủ thể quản lý hành chính nhà nước với các đối tượng quản lý thuộc quyền về quyền, lợi ích, nghĩa vụ pháp lý theo quy định của pháp luật. Giải quyết các tranh chấp hành chính là vấn đề được đặt ra với các nhà nước mà không phụ thuộc vào chế độ chính trị hay thiết chế quyền lực. Xuất phát từ thực tiễn khách quan cũng như từ các quy định của pháp luật ở nước ta hiện nay, tranh chấp hành chính được giải quyết theo hai phương thức: một là, cơ chế giải quyết khiếu nại hành chính, nghĩa là giải quyết tranh chấp hành chính bằng cơ quan hành chính nhà nước (cơ chế này cũng bao gồm hoạt động giải quyết khiếu nại của một số cơ quan độc lập giải quyết khiếu nại 8
như: Thanh tra Chính phủ, Thanh tra các Bộ...); hai là, cơ chế giải quyết khiếu kiện hành chính, nghĩa là giải quyết tranh chấp hành chính bằng Tòa án, hay còn gọi là xét xử hành chính. Trong phạm vi nghiên cứu của Luận văn, tác giả chỉ đi sâu vào phân tích và làm rõ khái niệm và các đặc điểm của xét xử hành chính trong các tiểu mục dưới đây. 1.1.2. Khái niệm xét xử hành chính Theo Từ điển Luật học, xét xử được hiểu là“Hoạt động xem xét, đánh giá bản chất pháp lí của vụ việc nhằm đưa ra một phán xét về tính chất, mức độ pháp lí của vụ việc, từ đó nhân danh Nhà nước đưa ra một phán quyết tương ứng với bản chất, mức độ trái hay không trái pháp luật của vụ việc (xét xử vụ án hình sự, dân sự, kinh doanh, thương mại, lao động, hành chính” [93, tr.869,870]. Theo quy định của pháp luật, chức năng, thẩm quyền xét xử được trao cho cơ quan Tòa án. Tòa án nhân danh Nhà nước để đưa ra phán quyết đối với những vụ án thuộc thẩm quyền xét xử của mình, trên cơ sở tuân thủ các nguyên tắc do phápluật quy định. Xét xử hành chính, hiểu theo nghĩa rộng, là toàn bộ các hoạt động do Tòa án tiến hành nhằm đưa ra phán quyết đối với tranh chấp hành chính thuộc thẩm quyền xét xử của mình bao gồm các hoạt động như thụ lý vụ án hành chính, nghiên cứu hồ sơ, thu thập tài liệu, chứng cứ, chuẩn bị xét xử và xét xử vụ án hành chính theo các thủ tục được pháp luật quy định. Hiểu theo nghĩa hẹp, xét xử hành chính là một giai đoạn của tố tụng hành chính theo đó Tòa án đưa vụ án hành chính thuộc thẩm quyền xét xử của mình xét xử công khai tại phiên tòa khi có đủ căn cứ theo quy định của pháp luật.Với tư cách là một giai đoạn của tố tụng, xét xử hành chính là giai đoạn trung tâm của tố tụng 9
hành chính. Mục đích của xét xử hành chính là xem xét tính hợp pháp hay không hợp pháp của QĐHC, HVHC và xác định có hay không thiệt hại về vật chất do QĐHC, HVHC đó gây ra đối với cá nhân, tổ chức. Các quyết định, bản án hành chính là kết quả của hoạt động xét xử hành chính. Trong Luận văn này, khái niệm xét xử hành chính được sử dụng theo nghĩa rộng như đã nêu ở trên. Ở nước ta, như đã nêu trên, TAND được chính thức trao thẩm quyền xét xử hành chính kể từ ngày 01/7/1996 và đây cũng là thời điểm Pháp lệnh thủ tục giải quyết các vụ án hành chính chính thức có hiệu lực thi hành. Cùng với thời gian, pháp luật tố tụng hành chính của nước ta cũng dần được hoàn thiện, theo đó nội hàm của các khái niệm cơ bản như khái niệm xét xử hành chính ngày càng được nhận thức đầy đủ và sâu sắc hơn. 1.1.3. Đặc điểm xét xử hành chính So với xét xử trong các lĩnh vực khác như hình sự, dân sự, kinh doanh thương mại, lao động, xét xử hành chính có những đặc điểm nổi bật, cụ thể là: Thứ nhất, về người khởi kiện và người bị kiện trong hoạt động xét xử hành chính. Xét xử hành chính là xét xử các tranh chấp giữa chủ thể quản lý hành chính nhà nước và đối tượng bị quản lý phát sinh trong quá trình quản lý hành chính nhà nước khi chủ thể quản lý hành chính nhà nước ban hành quyết định hành chính, thực hiện hành vi hành chính. Suy cho cùng, xét xử hành chính về bản chất là giải quyết mối quan hệ pháp luật phát sinh giữa hai chủ thể chịu sự điều chỉnh của các quy phạm pháp luật về hành chính. Để bảo vệ quyền, lợi ích hợp pháp của cá nhân, tổ chức là đối tượng của quản lý hành chính nhà nước, pháp luật cho phép đối tượng quản lý hành chính nhà nước có quyền khởi kiện chủ thể quản lý hành chính nhà nước. Theo đó, người khởi kiện luôn là đối tượng bị quản lý và người bị kiện luôn là chủ thể quản lý hành 10
chính nhà nước. Nếu như trong quản lý hành chính nhà nước - hoạt động chấp hành - điều hành, có sự bất bình đẳng nhất định giữa chủ thể quản lý hành chính nhà nước với đối tượng bị quản lý thì trong hoạt động xét xử hành chính, người khởi kiện và người bị kiện bình đẳng với nhau về các quyền, nghĩa vụ tố tụng hành chính. Các chủ thể này đều được tạo điều kiện để tranh tụng công khai, bình đẳng, có đầy đủ các quyền, nghĩa vụ bảo đảm rằng các quyền, lợi ích hợp pháp đều được pháp luật bảo vệ mà không có sự phân biệt giữa người khởi kiện và người bị kiện là cơ quan nhà nước, cơ quan hành chính nhà nước, người có thẩm quyền trong cơ quan hành chính nhà nước. Có thể nói, xét xử hành chính là hoạt động đặc biệt do Tòa án - nhân danh Nhà nước thực hiện nhằm xem xét tính hợp pháp hay không hợp pháp của quyết định, hành vi của một đương sự đặc biệt - bên bị kiện, cũng là một chủ thể nhân danh nhà nước (trong hoạt động quản lý hành chính Nhà nước). Thứ hai, đối tượng của xét xử hành chính. Tranh chấp hành chính nảy sinh từ việc chủ thể quản lý hành chính nhà nước ban hành QĐHC hoặc thực hiện HVHC nhằm giải quyết các vấn đề thuộc thẩm quyền của mình. Trường hợp QĐHC hoặc HVHC này xâm phạm quyền và lợi ích của đối tượng bị quản lý thì họ có quyền khởi kiện để yêu cầu Tòa án giải quyết. Đối tượng khởi kiện trong vụ án hành chính là các QĐHC, HVHC như đã nêu trên mà không phải là quan hệ tài sản, quan hệ nhân thân phi tài sản như trong các vụ án dân sự. Tuy nhiên, không phải tất cả các QĐHC, HVHC đều có thể trở thành đối tượng xét xử hành chính. Những QĐHC, HVHC đáp ứng đầy đủ các điều kiện được pháp Luật TTHC quy định mới là đối tượng xét xử hành chính. Thứ ba, về áp dụng pháp luật trong xét xử hành chính. 11
Cũng giống như hoạt động xét xử của Tòa án trong các lĩnh vực khác, hoạt động xét xử hành chính được thực hiện cũng dựa trên cơ sở quy định của pháp luật hình thức và pháp luật luật nội dung. Pháp luật hình thức trong xét xử hành chính quy định các trình tự, thủ tục mà Tòa án và các đương sự phải tuân thủ trong quá trình giải quyết tranh chấp hành chính. Pháp luật nội dung được sử dụng, dẫn chiếu làm căn cứ để xem xét, đánh giá các vấn đề phát sinh trong tranh chấp hành chính. Khác với hoạt động giải quyết khiếu nại hành chính, theo đó quy trình giải quyết khiếu nại hành chính được tiến hành dựa trên cơ sở quy định của pháp luật khiếu nại trong đó có Luật khiếu nại, thì hoạt động xét xử hành chính thực hiện thủ tục tố tụng chặt chẽ do pháp luật tố tụng hành chính quy định. Chẳng hạn, để xét xử vụ án hành chính, Tòa án phải mở phiên tòa theo trình tự thủ tục tố tụng nhất định. Hội đồng xét xử tham gia tiến hành tố tụng trên cơ sở tiến hành các hoạt động từ thủ tục bắt đầu phiên tòa, hỏi tại phiên tòa, tranh luận tại phiên tòa, từ đó làm cơ sở đưa ra bản án, quyết định để giải quyết vụ án. Phiên tòa diễn ra công khai, trên cơ sở hồ sơ vụ án và diễn biến thực tế tại phiên tòa để có căn cứ xem xét toàn diện, đầy đủ hơn việc giải quyết vụ án. Áp dụng pháp luật nội dung trong xét xử hành chính nhằm mục đích đánh giá tính hợp pháp, đúng đắn của các QĐHC, HVHC bị kiện cũng như các vấn đề có liên quan khác. Thực tiễn xét xử hành chính, cho thấy, hai vấn đề chính được xem xét chủ yếu trong xét xử hành chính: một là, QĐHC, HVHC có được ban hành, thực hiện đúng thẩm quyền hay không; hai là, QĐHC, HVHC có vi phạm các quy định pháp luật có liên quan, dẫn đến việc xâm phạm quyền và lợi ích hợp pháp của các cá nhân, tổ chức là đối tượng của quản lý hành chính Nhà nước hay không. Theo đó, việc áp dụng pháp luật nội dung trong xét xử hành chính cũng dựa trên cơ sở hai nhóm quy phạm 12
pháp luật điều chỉnh hai nhóm vấn đề nêu trên. Việc áp dụng pháp luật nhằm xác định thẩm quyền ban hành QĐHC, HVHC chủ yếu dựa trên các văn bản quy phạm pháp luật quy định chức năng, nhiệm vụ, quyền hạn của các cơ quan quản lý hành chính Nhà nước. Chẳng hạn, Hiến pháp nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam năm 2013, Luật tổ chức Chính phủ năm 2015, Luật tổ chức Chính quyền địa phương năm 2015 và các văn bản khác quy định chi tiết chức năng, nhiệm vụ của từng cơ quan hành chính Nhà nước cụ thể. Việc áp dụng pháp luật nhằm xem xét tính đúng đắn của QĐHC, HVHC phụ thuộc vào lĩnh vực cụ thể của quan hệ pháp luật hành chính phát sinh tranh chấp. Như đã nêu trong phần trên của Luận văn, tranh chấp hành chính phát sinh từ quan hệ quản lý hành chính nhà nước trong mọi lĩnh vực kinh tế, văn hóa, môi trường, an sinh xã hội... Theo đó, để giải quyết một tranh chấp hành chính cụ thể, Tòa án sẽ căn cứ vào các quy phạm pháp luật nội dung trong lĩnh vực đó, như: Luật Đất đai, Luật Giáo dục, Luật An sinh xã hội, Luật Bảo vệ môi trường, Luật Doanh nghiệp... Điều này cho chúng ta thấy rõ sự phức tạp của việc áp dụng pháp luật nội dung trong xét xử hành chính, nhằm giải quyết ổn thỏa các tranh chấp hành chính phát sinh trong quản lý hành chính nhà nước. 1.2. Pháp luật về xét xử hành chính 1.2.1 Khái niệm Như đã phân tích trong phần trên của Luận văn, xét xử hành chính được thực hiện trên cơ sở các quy định của pháp luật cả về hình thức và nội dung. Nên muốn hoạt động xét xử hành chính đạt được hiệu quả cao thì trước hết hệ thống các quy định pháp luật (bao gồm cả pháp luật tố tụng và pháp luật nội dung) phải ngày càng hoàn thiện theo các tiêu chí đồng bộ, toàn diện, thống nhất, phù hợp, khả thi, đáp ứng các yêu cầu về ngôn ngữ và kỹ thuật xây dựng pháp luật. 13