Luận văn Thạc sĩ Quản lý kinh tế: Giải pháp tăng cường công tác quản lý thu Bảo hiểm xã hội bắt buộc tại huyện Lâm Thao tỉnh Phú Thọ

Chia sẻ: Công Nữ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:122

Thêm vào BST

Báo xấu

35
lượt xem 5
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Mục đích cơ bản của luận văn này là trên cơ sở đánh giá thực trạng công tác quản lý thu BHXH bắt buộc nhằm đề xuất giải pháp tăng cường công tác quản lý BHXH bắt buộc của huyện Lâm Thao, tỉnh Phú Thọ đáp ứng mục tiêu an sinh xã hội mà Đảng và Nhà nước đặt ra.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Quản lý kinh tế: Giải pháp tăng cường công tác quản lý thu Bảo hiểm xã hội bắt buộc tại huyện Lâm Thao tỉnh Phú Thọ

LỜI CẢM ƠN Sau thời gian học tập và nghiên cứ luận văn Thạc sĩ chuyên ngành Kinh tế và quản lý với đề tài “Giải pháp tăng cường công tác quản lý thu Bảo hiểm xã hội bắt buộc tại huyện Lâm Thao tỉnh Phú Thọ” đã được hoàn thành. Tác giả xin chân thành cảm ơn các Thầy giáo, cô giáo Trường Đại học Thủy Lợi, cùng bạn bè và đồng nghiệp đã tạo điều kiện giúp đỡ tác giả trong suốt quá trình thực hiện luận văn. Đặc biệt tác giả cũng xin gửi lời cảm ơn sâu sắc tới thầy giáo PGS.TS. Nguyễn Anh Tuấn đã trực tiếp tận tình hướng dẫn, giúp đỡ, chỉ bảo tạo mọi điều kiện thuận lợi cho tôi trong suốt quá trình nghiên cứu. Cuối cùng xin gửi lời cảm ơn chân thành đến Ban Giám đốc Bảo hiểm xã hội huyện Lâm Thao đã cung cấp số liệu, tạo điều kiện thuận lợi để tác giả hoàn thành luận văn. Do hạn chế về thời gian, kiến thức khoa học và kinh nghiệm thực tế của bản than chưa nhiều nên luận văn không tránh khỏi những thiếu sót. Tác giả rất mong nhận được ý kiến đóng góp tận tình của các thầy giáo, cô giáo và bạn bè để bài luận văn hoàn thiện hơn, góp một phần nào đó vào việc tăng cường công tác quản lý thu Bảo hiểm xã hội bắt buộc tại huyện Lâm Thao tỉnh Phú Thọ. Hà Nội, ngày tháng năm 2019 Tác giả luận văn Nguyễn Quốc Việt i
LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan, đây là công trình nghiên cứu độc lập của bản thân với sự giúp đỡ của giáo viên hướng dẫn. Những thông tin, dữ liệu, số liệu đưa ra trong luận văn được trích dẫn rõ ràng, đầy đủ về nguồn gốc. Nội dung của luận văn có tham khảo và sử dụng một số thông tin, tài liệu từ các nguồn sách, tạp chí được liệt kê trong danh mục các tài liệu tham khảo. Tôi xin hoàn toàn chịu trách nhiệm về lời cam đoan của tôi. Tác giả luận văn Nguyễn Quốc Việt ii
MỤC LỤC LỜI CẢM ƠN ...................................................................................................................i LỜI CAM ĐOAN ........................................................................................................... ii DANH MỤC CÁC SƠ ĐỒ ............................................................................................vi DANH MỤC CÁC BẢNG ........................................................................................... vii DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT ............................................................................. viii PHẦN MỞ ĐẦU ............................................................................................................. 1 CHƯƠNG 1 CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ CÔNG TÁC QUẢN LÝ THU BẢO HIỂM XÃ HỘI BẮT BUỘC ................................................................................. 5 1.1 Những vấn đề cơ bản về Bảo hiểm xã hội ............................................................ 5 1.1.1 Khái niệm về Bảo hiểm xã hội .................................................................... 5 1.1.2 Vai trò của Bảo hiểm xã hội ........................................................................ 7 1.1.3 Bản chất của Bảo hiểm xã hội ..................................................................... 8 1.1.4 Đối tượng của Bảo hiểm xã hội .................................................................. 9 1.1.5 Hệ thống các chế độ Bảo hiểm xã hội ....................................................... 10 1.1.6 Quỹ Bảo hiểm xã hội................................................................................. 10 1.2 Văn bản pháp lý về quản lý bảo hiểm xã hội ...................................................... 12 1.3 Công tác quản lý thu Bảo hiểm xã hội bắt buộc ................................................. 13 1.3.1 Khái niệm thu Bảo hiểm xã hội bắt buộc .................................................. 13 1.3.2 Vai trò của công tác quản lý thu Bảo hiểm xã hội bắt buộc ..................... 14 1.3.3 Nội dung của công tác quản lý thu Bảo hiểm xã hội bắt buộc .................. 16 1.4 Các yếu tố ảnh hưởng tới công tác quản lý thu Bảo hiểm xã hội bắt buộc ......... 31 1.4.1 Các yếu tố khách quan .............................................................................. 31 1.4.2 Các yếu tố chủ quan .................................................................................. 35 1.5 Kinh nghiệm của một số địa phương về công tác quản lý thu BHXH bắt buộc . 36 1.5.1 Kinh nghiệm công tác quản lý thu BHXH bắt buộc của huyện Thanh Ba ............................................................................................................................ 36 1.5.2 Kinh nghiệm công tác quản lý thu BHXH bắt buộc của huyện Hạ Hòa .. 37 1.5.3 Bài học kinh nghiệm rút ra cho BHXH huyện Lâm Thao ........................ 38 1.6 Các công trình nghiên cứu có liên quan .............................................................. 40 iii
Kết luận chương 1 ......................................................................................................... 44 CHƯƠNG 2 THỰC TRẠNG CÔNG TÁC QUẢN LÝ THU BẢO HIỂM XÃ HỘI BẮT BUỘC TẠI HUYỆN LÂM THAO, TỈNH PHÚ THỌ ........................................ 45 2.1 Giới thiệu chung về huyện Lâm Thao, tỉnh Phú Thọ và cơ quan Bảo hiểm xã hội huyện Lâm Thao, tỉnh Phú Thọ ................................................................................ 45 2.1.1 Giới thiệu chung về huyện Lâm Thao, tỉnh Phú Thọ ............................... 45 2.1.2 Giới thiệu về Bảo hiểm xã hội huyện Lâm Thao, tỉnh Phú Thọ ............... 53 2.2 Giới thiệu về tình hình công tác quản lý bảo hiểm xã hội của Việt Nam ........... 58 2.3 Phân tích thực trạng công tác quản lý thu Bảo hiểm xã hội bắt buộc tại huyện Lâm Thao, tỉnh Phú Thọ ........................................................................................... 60 2.3.1 Phân tích thực trạng các văn bản pháp lý của Nhà nước, văn bản hành chính của huyện Lâm Thao, Phú Thọ ................................................................ 60 2.3.2 Thực trạng công tác kế hoạch thu BHXH bắt buộc .................................. 65 2.3.3 Tình hình thu BHXH bắt buộc tại huyện Lâm Thao, tỉnh Phú Thọ ......... 67 2.3.4 Công tác quản lý đối tượng tham gia bảo hiểm xã hội bắt buộc .............. 70 2.3.5 Công tác quản lý phương thức và mức thu Bảo hiểm xã hội bắt buộc ..... 72 2.3.6 Quy trình thu Bảo hiểm xã hội bắt buộc ................................................... 75 2.3.7 Quản lý tổ chức thu bảo hiểm xã hội bắt buộc ......................................... 77 2.3.8 Thanh tra, kiểm tra việc thu nộp Bảo hiểm xã hội bắt buộc ..................... 79 2.4 Đánh giá công tác quản lý thu Bảo hiểm xã hội bắt buộc tại huyện Lâm Thao, tỉnh Phú Thọ .............................................................................................................. 82 2.4.1 Những kết quả đạt được ............................................................................ 82 2.4.2 Tồn tại hạn chế .......................................................................................... 83 2.4.3 Nguyên nhân của những tồn tại và hạn chế .............................................. 86 Kết luận chương 2 ......................................................................................................... 89 CHƯƠNG 3 MỘT SỐ GIẢI PHÁP TĂNG CƯỜNG CÔNG TÁC QUẢN LÝ THU BẢO HIỂM XÃ HỘI BẮT BUỘC TẠI BẢO HIỂM XÃ HỘI HUYỆN LÂM THAO TỈNH PHÚ THỌ ........................................................................................................... 91 3.1 Định hướng và mục tiêu tăng cường công tác quản lý thu Bảo hiểm xã hội bắt buộc tại huyện Lâm Thao, tỉnh Phú Thọ .................................................................. 91 3.1.1 Mục tiêu .................................................................................................... 91 iv
3.1.2 Định hướng................................................................................................ 91 3.2 Một số giải pháp tăng cường công tác quản lý thu Bảo hiểm xã hội bắt buộc tại huyện Lâm Thao trong những năm tới...................................................................... 93 3.2.1 Giải pháp về quản lý đối tượng tham gia BHXH bắt buộc ....................... 93 3.2.2 Giải pháp về công tác thông tin tuyên truyền chính sách BHXH ............. 95 3.2.3 Cải cách thủ tục hành chính trong quản lý thu BHXH ............................. 96 3.2.4 Giải pháp về kiện toàn bộ máy quản lý thu BHXH bắt buộc ................... 97 3.2.5 Ứng dụng CNTT trong công tác quản lý thu BHXH bắt buộc ................. 98 3.2.6 Tăng cường công tác thanh tra, kiểm tra, giám sát, đôn đốc công tác quản lý thu BHXH bắt buộc......................................................................................101 3.2.7 Giải pháp về phối kết hợp với các ban ngành liên quan trong quá trình thực hiện ...........................................................................................................106 3.2.8 Nhóm giải pháp liên quan đến chính sách ..............................................107 3.3 Một số kiến nghị................................................................................................ 108 3.3.1 Đối với Nhà nước ....................................................................................108 3.3.2 Đối với cơ quan Bảo hiểm xã hội tỉnh Phú Thọ......................................109 Kết luận chương 3 .......................................................................................................110 KẾT LUẬN .................................................................................................................111 v
DANH MỤC CÁC SƠ ĐỒ, HÌNH ẢNH Sơ đồ 1.1 Quy trình quản lý thu - nộp BHXH bắt buộc ................................................ 24 Sơ đồ 2.1 Cơ cấu tổ chức BHXH huyện Lâm Thao ...................................................... 56 Sơ đồ 2.2 Quy trình thu BHXH bắt buộc tại huyện Lâm Thao..................................... 75 Sơ đồ 2.3 Trình tự thủ tục tham gia BHXH lần đầu ..................................................... 76 vi
DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng 2.1 Biến động sử dụng đất huyện Lâm Thao 2016- 2018 .................................... 48 Bảng 2.2 Một số chỉ tiêu về dân số huyện Lâm Thao ................................................... 50 Bảng 2.3 Kết quả thực hiện kế hoạch thu tại BHXH huyện Lâm Thao ........................ 66 giai đoạn 2016-2018 ...................................................................................................... 66 Bảng 2.4 Kết quả thu BHXH bắt buộc của BHXH huyện Lâm Thao ........................... 67 giai đoạn 2016 - 2018 .................................................................................................... 67 Bảng 2.5 Tình hình quản lý số lượng lao động tham gia BHXH bắt buộc tại BHXH huyện Lâm Thao từ 2016-2018 ..................................................................................... 71 Bảng 2.6 Tổng quỹ lương trích nộp BHXH trên địa bàn huyện Lâm Thao giai đoạn 2016-2018 ...................................................................................................................... 72 Bảng 2.7 Tổng quỹ lương thực tế trích nộp BHXH của các đơn vị trên địa bàn huyện Lâm Thao giai đoạn 2016-2018 .................................................................................... 73 Bảng 2.8 Tình hình kiểm tra đóng BHXH của BHXH huyện Lâm Thao ..................... 79 Bảng 2.9 Tình hình nợ đọng BHXH bắt buộc tại BHXH huyện Lâm Thao ................. 80 giai đoạn 2016-2018 ...................................................................................................... 80 Bảng 2.10 Lãi suất chậm nộp ........................................................................................ 87 Bảng 3.1 Quy trình thu BHXH bắt buộc .....................................................................103 vii
DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT Dạng viết tắt Dạng đầy đủ ASXH An sinh xã hội BHXH Bảo hiểm xã hội BHXH BB Bảo hiểm xã hội bắt buộc BHYT Bảo hiểm y tế CBVC Cán bộ viên chức CNTT Công nghệ thông tin DN Doanh nghiệp DNNN Doanh nghiệp nhà nước ĐTNN Đầu tư nước ngoài HCSN Hành chính sự nghiệp KCB Khám chữa bệnh LĐ Lao động LĐTB&XH Lao động thương binh và xã hội NLĐ Người lao động NSDLĐ Người sử dụng lao động NSNN Ngân sách nhà nước TNLĐ Tai nạn lao động viii
PHẦN MỞ ĐẦU 1. TÍNH CẤP THIẾT CỦA ĐỀ TÀI Nước ta đang trong thời kỳ thực hiện công nghiệp hóa hiện đại hóa đất nước, phát triển nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa, Đảng và Nhà nước ngày càng quan tâm, chú trọng đến công tác An sinh xã hội. Bảo hiểm xã hội (BHXH) là một trong những trụ cột quan trọng của hệ thống An sinh xã hội, các chính sách BHXH góp phần thực hiện tiến bộ và công bằng xã hội, bảo đảm ổn định tình hình chính trị - xã hội, phát triển kinh tế - xã hội của đất nước. Việc mở rộng và hoàn thiện chế độ, chính sách BHXH cần có bước đi, lộ trình phù hợp tình hình thực tế của đất nước. Phát triển hệ thống BHXH đồng bộ với phát triển các dịch vụ xã hội, nhằm đáp ứng ngày càng tốt hơn nhu cầu của nhân dân; tạo điều kiện thuận lợi cho mọi người tham gia và thụ hưởng các chế độ BHXH. Trong ngành BHXH nói chung thì công tác thu BHXH giữ vị trí trọng tâm, thu BHXH được triển khai thực hiện tạo ra một quỹ tài chính, gọi là quỹ BHXH. Quỹ BHXH là quỹ tài chính độc lập, tập trung vào ngân sách Nhà nước. Quỹ BHXH có ý nghĩa quan trọng đối với sự nghiệp phát triển BHXH; đảm bảo việc chi trả các chế độ cho các đối tượng tham gia, hưởng BHXH và cho ngành BHXH hoạt động có hiệu quả. Quỹ BHXH được hình thành từ các nguồn như: Sự đóng góp của người lao động (NLĐ), đóng góp của người sử dụng lao động (NSDLĐ), nguồn ngân sách hỗ trợ của Nhà nước và thu từ các nguồn khác. Công tác thu BHXH được tiến hành đều đặn từng quý đối với tất cả các ngành, các đơn vị có sử dụng lao động sẽ giúp nhà nước trong việc giảm chi từ ngân sách nhà nước trong việc chi trả chế độ BHXH, mà các khoản chi này từ ngân sách nhà nước là rất lớn. Điều này càng khẳng định vị trí, vai trò đặc biệt quan trọng của công tác thu trong ngành BHXH. Hiện nay trên cả nước nói chung, địa bàn huyện Lâm thao tỉnh Phú Thọ nói riêng, bên cạnh các đơn vị thực hiện tốt các chế độ, chính sách cho người lao động thì vẫn còn 1
nhiều cơ quan, đơn vị, tổ chức và các doanh nghiệp chưa thực hiện nghiêm túc các quy định về công tác BHXH. Tình trạng vi phạm xảy ra như trốn đóng, đóng không đủ số lao động thực tế làm việc tại doanh nghiệp, không đúng đối tượng, đóng không đúng với mức lương làm căn cứ đóng BHXH... Trong khi công tác giám sát của các cơ quan chức năng quản lý nhà nước về BHXH còn hạn chế, việc áp dụng chính sách pháp luật về BHXH ở một số ngành, một số các cấp chưa thực sự được quan tâm chú trọng. Việc xử lý những sai phạm trong lĩnh vực BHXH còn nhiều bất cập như mức xử phạt hành chính còn nhẹ, chưa đủ sức răn đe. Công tác thanh, kiểm tra của các ngành chức năng chưa kịp thời và thiếu đồng bộ. Việc truy cứu trách nhiệm đối với NSDLĐ vi phạm pháp luật BHXH còn nhiều hạn chế, dẫn đến tình trạng vi phạm thường xuyên và chậm khắc phục hậu quả làm ảnh hưởng đến quyền lợi của NLĐ. Mặc dù chính sách BHXH đã được nhiều sửa đổi, bổ sung, hoạt động quản lý thu BHXH đã có nhiều thay đổi, cải tiến rõ rệt, song hiệu quả của công tác thu bắt buộc tại BHXH huyện Lâm Thao còn hạn chế, tình trạng nợ đóng, chậm đóng BHXH vẫn còn diễn ra gây ảnh hưởng trực tiếp tới quyền lợi của NLĐ và nguồn quỹ BHXH. Trong nguồn thu của BHXH việc thu BHXH bắt buộc chiếm tỷ lệ cao, xuất phát từ thực trạng quản lý thu BHXH bắt buộc của BHXH huyện Lâm Thao, tỉnh Phú Thọ, tôi nghiên cứu đề tài “Giải phát tăng cường công tác quản lý thu Bảo hiểm xã hội bắt buộc tại huyện Lâm Thao tỉnh Phú Thọ” làm đề tài luận văn thạc sĩ của mình. 2. MỤC TIÊU NGHIÊN CỨU Trên cơ sở đánh giá thực trạng công tác quản lý thu BHXH bắt buộc nhằm đề xuất giải pháp tăng cường công tác quản lý BHXH bắt buộc của huyện Lâm Thao, tỉnh Phú Thọ đáp ứng mục tiêu an sinh xã hội mà Đảng và Nhà nước đặt ra. 3. ĐỐI TƯỢNG VÀ PHẠM VỊ NGHIÊN CỨU 3.1. Đối tượng nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu tập trung chủ yếu vào nội dung: Công tác quản lý thu BHXH bắt buộc trên địa bàn huyện Lâm Thao. 2
3.2. Phạm vi nghiên cứu - Về nội dung: Đề tài tập trung nghiên cứu những vấn đề lý luận và thực tiễn về quản lý BHXH bắt buộc trên địa bàn huyện Lâm Thao, tỉnh Phú Thọ, không đề cập tới quản lý BHXH tự nguyện, BHYT và đối tượng thuộc lực lượng vũ trang tham gia BHXH. - Về không gian: BHXH huyện Lâm Thao, tỉnh Phú Thọ. - Về thời gian: + Các số liệu nghiên cứu được thu thập chủ yếu từ năm 2016-2018 + Thời gian nghiên cứu đề tài từ 2017 đến 2018 4. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU Luận văn dựa trên cơ sở phương pháp luận duy vật biện chứng và sử dụng các phương pháp cụ thể như: phương pháp khái quát hóa, phương pháp thống kê, phương pháp phân tích - tổng hợp, khảo sát điều tra chọn mẫu để nghiên cứu thực trạng quản lý thu BHXH bắt buộc tại địa bàn huyện Lâm Thao và đề xuất một số giải pháp nhằm hoàn thiện công tác quản lý BHXH bắt buộc của huyện Lâm Thao, tỉnh Phú Thọ. Phương pháp phân tích - tổng hợp và nội suy sử dụng chuỗi dữ liệu thời gian từ năm 2016 đến 2018, về phát triển dịch vụ thu BHXH bắt buộc tại BHXH huyện Lâm Thao. Số liệu sử dụng trong luận văn chủ yếu được lấy từ nguồn số liệu thống kê của Bảo hiểm xã hội huyện Lâm Thao và các tài liệu thống kê khác. Bên cạnh đó, đề tài còn sử dụng phương pháp điều tra thu thập số liệu và xử lý thông tin. 5. Ý NGHĨA KHOA HỌC VÀ THỰC TIỄN a. Ý nghĩa khoa học: Đề tài nghiên cứu hệ thống hóa và bổ sung lý luận về Công tác quản lý thu BHXH bắt buộc trên địa bàn huyện Lâm Thao. b. Ý nghĩa thực tiễn: Trên cơ sở phân tích thực trạng Công tác quản lý thu BHXH bắt buộc trên địa bàn huyện Lâm Thao. Những kết quả phân tích ưu điểm, hạn chế và nguyên nhân ảnh hưởng đến công tác quản lý thu BHXH bắt buộc trên địa bàn và những giải pháp đề xuất nhằm hoàn thiện công tác quản lý thu BHXH bắt buộc trên địa 3
bàn huyện Lâm Thao trong điều kiện hiện nay, là tài liệu tham khảo hữu ích cho ban lãnh đạo BHXH và các đơn vị BHXH khác trên địa bàn tỉnh. 6. KẾT QUẢ DỰ KIẾN ĐẠT ĐƯỢC - Nghiên cứu tổng quan lý luận và thực tiễn về công tác quản lý thu BHXH bắt buộc. - Đánh giá thực trạng công tác quản lý thu BHXH bắt buộc trên địa bàn huyện Lâm Thao, qua đó đánh giá những kết quả đạt được và những mặt còn tồn tại và nguyên nhân của những tồn tại. - Đề xuất một số giải pháp tăng cường công tác quản lý thu BHXH bắt buộc trên địa bàn huyện Lâm Thao. 7. NỘI DUNG CỦA LUẬN VĂN Ngoài phần mở đầu, kết luận, tài liệu tham khảo, nội dung luận văn được kết cấu bởi 3 chương như sau: Chương 1: Cơ sở lý luận và thực tiễn về công tác quản lý thu BHXH bắt buộc. Chương 2: Thực trạng công tác quản lý thu BHXH bắt buộc tại BHXH huyện Lâm Thao, tỉnh Phú Thọ. Chương 3: Một số giải pháp tăng cường công tác quản lý thu BHXH bắt buộc tại BHXH huyện Lâm Thao, tỉnh Phú Thọ. 4
CHƯƠNG 1 CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ CÔNG TÁC QUẢN LÝ THU BẢO HIỂM XÃ HỘI BẮT BUỘC 1.1 Những vấn đề cơ bản về Bảo hiểm xã hội 1.1.1 Khái niệm về Bảo hiểm xã hội Để tồn tại và phát triển con người phải lao động, lao động tạo ra của cải vật chất nhằm thỏa mãn nhu cầu tối thiểu của con người. Lượng sản phẩm được tạo ra ngày càng nhiều thì đời sống con người ngày càng được nâng cao. Do đó, việc thỏa mãn những nhu cầu sinh sống và phát triển của con người phụ thuộc vào chính khả năng lao động của họ. Tuy nhiên trên thực tế, không phải lúc nào con người cũng chỉ gặp thuận lợi có đầy đủ thu nhập và các điều kiện sống bình thường. Ngược lại, có rất nhiều trường hợp gặp khó khăn, bất lợi, ngẫu nhiên phát sinh làm cho con người ta bị giảm thu nhập hoặc các điều kiện phát sinh khác chẳng hạn như: Ồm đau, thai sản, tai nạn lao động, mất việc làm hay khi tuổi già,... khi gặp phải những rủi ro đó thu nhập của họ bị giảm hoặc mất, ảnh hưởng rất nhiều đến cuộc sống của chính bản thân họ và cả gia đình từ đó gây bất ổn đến xã hội. Bởi vậy, muốn tồn tại và phát triển ổn định, con người và xã hội loài người phải tìm ra cách giải quyết cho các vấn đề trên. Sự tương trợ cộng đồng dần dần được hình thành, mở rộng và phát triển dưới nhiều hình thức khác nhau như việc lập quỹ tương tế, các hội đoàn bằng tiền hoặc bằng hiện vật để trợ giúp lẫn nhau. Những hình thức trợ giúp tự nguyện của cá nhân, của cộng đồng đã góp phần bảo đảm nguồn vật chất cần thiết đối với những người hoạn nạn, khó khăn, thiếu thốn. Đây chính là tiền đề hình thức hình thành nên bảo hiểm. Khi nền kinh tế hàng hóa ra đời và phát triển, việc thuê mướn lao động diễn ra phổ biến làm cho mối quan hệ kinh tế giữa NLĐ và người chủ lao động đa dạng hơn và cũng phức tạp hơn. Thu nhập của người thợ từ làm công ăn lương thì họ không còn bất kỳ một khoản thu nhập nào khác, cuộc sống của họ chỉ phụ thuộc vào tiền công nhận được. Chính vì vậy khi không may bị ốm đau, thai sản, tai nạn họ gặp rất nhiều khó khăn, không thể tự trang trải được trong khi họ không nhận được tiền công tiền lương hay bất kỳ sự trợ giúp nào vào những ngày nghỉ đó. Thực tế đó dẫn đến việc giới thợ đã đấu tranh buộc giới chủ phải cam kết trả lương, trả công cho họ khi họ nghỉ việc vì ốm đau, tai nạn, sinh đẻ và khi hết tuổi lao động về nghỉ 5
hưu. Đối với giới chủ, do những đòi hỏi của giới thợ sẽ làm phát sinh thêm một khoản chi phí - trả tiền cho NLĐ khi NLĐ gặp rủi ro là điều mà họ không mong muốn. Quan điểm trái ngược nhau đó làm mâu thuẫn giữa chủ và thợ ngày càng trở nên gay gắt, giới thợ đã tiến hành rất nhiều cuộc đấu tranh quyết liệt và diễn ra rộng khắp buộc giới chủ phải thực hiện nhu cầu đó của họ, đã gây ra những tác động to lớn đối với đời sống kinh tế - xã hội lúc bấy giờ. Trước tình hình đó, Nhà nước đã có những biện pháp can thiệp nhằm ổn định tình hình xã hội và kinh tế trong đó phải kể đến biện pháp hình thành một quỹ tài chính tập trung có sự tham gia đóng góp của các bên. Nhà nước quy định: Cả giới chủ và thợ đều phải đóng góp một khoản tiền nhất định hàng tháng, khoản tiền đó được tính toán dựa trên cơ sở xác xuất rủi ro của NLĐ và tiền công, tiền lương mà giới chủ trả cho NLĐ. Số tiền đóng góp của NLĐ và người SDLĐ hình thành nên một quỹ tiền tệ tập trung, quỹ này cũng nhận được sự hỗ trợ của Nhà nước. Khi NLĐ gặp phải các rủi ro thì sẽ được hỗ trợ bởi quỹ tiền tệ này. Nhờ vậy mà thu nhập của NLĐ ổn định hơn, cuộc sống của bản thân và gia đình họ được đảm bảo. Toàn bộ những hoạt động với những mối quan hệ ràng buộc chặt chẽ trên được thế giới quan niệm là BHXH đối với NLĐ. Như vậy, BHXH ra đời và phát triển là một tất yếu khách quan và ngày càng phát triển cùng với sự phát triển của mỗi quốc gia, mọi thành viên trong xã hội đều thấy cần thiết tham gia, BHXH đã trở thành quyền lợi và nhu cầu không thể thiếu của người lao động và là nhu cầu tất yếu khách quan. Vậy BHXH là gì? Theo từ điển Bách khoa thì ”BHXH là sự đảm bảo, thay thế hoặc bù đắp một phần thu nhập cho NLĐ khi họ mất hoặc giảm thu nhập do bị ốm đau, thai sản, tai nạn lao động và bệnh nghề nghiệp, tàn tật, thất nghiệp, tuổi già, tử tuất, dựa trên cơ sở một quỹ tài chính do sự đóng góp của các bên tham gia BHXH, có sự bảo hộ của Nhà nước theo pháp luật, nhằm đảm bảo, an toàn đời sống cho NLĐ và gia đình họ, đồng thời góp phần đảm bảo an sinh xã hội". [1] 6
Công ước 102 của Tổ chức lao động quốc tế (ILO) đưa ra khái niệm về BHXH như sau: “BHXH là sự bảo vệ mà xã hội cung cấp cho các thành viên của mình thông qua một loạt các biện pháp công cộng, nhằm chống lại những khó khăn về kinh tế và xã hội dẫn đến việc ngừng hoặc giảm sút đáng kể về thu nhập gây ra bởi ốm đau, thai sản, tai nạn lao động, thất nghiệp, tàn tật, tuổi già, và chết; đồng thời bảo đảm chăm sóc y tế và trợ cấp cho các gia đình đông con”. Tại Việt Nam, khái niệm về BHXH được hiểu như sau: “BHXH là sự bảo đảm thay thế hoặc bù đắp một phần thu nhập của NLĐ khi họ bị giảm hoặc mất thu nhập do ốm đau, thai sản, tai nạn lao động, bệnh nghề nghiệp, thất nghiệp, hết tuổi lao động hoặc chết, trên cơ sở đóng vào quỹ bảo hiểm xã hội ” .[2] Nhìn nhận BHXH dưới các góc độ khác nhau, cũng có thể có những khái niệm khác nhau về BHXH như: Từ góc độ pháp luật thì BHXH là một chế độ pháp định bảo vệ NLĐ, sử dụng tiền đóng góp của NLĐ, người SDLĐ và được sự tài trợ, bảo hộ của Nhà nước, nhằm trợ cấp vật chất cho người được bảo hiểm và gia đình trong trường hợp bị giảm hoặc mất thu nhập bình thường do ốm đau, tai nạn lao động, thai sản, hết tuổi lao động theo quy định của pháp luật (hưu) hoặc chết. Từ góc độ chính sách xã hội thì BHXH là một chính sách xã hội nhằm đảm bảo đời sống vật chất cho NLĐ khi họ không may gặp phải các rủi ro xã hội, nhằm góp phần đảm bảo an toàn xã hội. 1.1.2 Vai trò của Bảo hiểm xã hội 1.1.2.1 Vai trò đối với nền kinh tế Quỹ BHXH hình thành do sự đóng góp của các bên tham gia và được dùng để chi trả cho NLĐ khi họ bị mất, giảm khả năng lao động. Tuy nhiên không phải lúc nào tiền trong quỹ cũng được dùng hết mà vẫn có một lượng tiền nhàn rỗi nhất định. Chính vì vậy, huy động lượng tiền nhàn rỗi của quỹ BHXH để đầu tư vào sản xuất kinh doanh, dịch vụ trên các lĩnh vực khác nhau sẽ tạo ra một nguồn thu lớn cho quỹ nhằm tạo tích lũy và tăng trưởng cho quỹ qua thời gian, góp 7
phần thúc đẩy sự phát triển kinh tế -xã hội của đất nước. Mặt khác là một bộ phận trong hệ thống chính sách kinh tế -xã hội, BHXH còn góp phần vào sự bình ổn xã hội của quốc gia. [3] 1.1.2.2 Vai trò đối với chính trị BHXH là trụ cột trong chính sách an sinh xã hội nó liện quan đến kinh tế, chính trị, có tác động đến tinh thần và quan hệ xã hội. Một giai cấp chính trị, một đảng phái chính trị hay một nhà nước nào nếu có ý thức đối với BHXH, coi đó là một công cụ điều tiết quan trọng trong xã hội, là một chương trình chính trị thì tức là giai cấp, đảng phái, nhà nước đó đã thực hiện tốt chức năng xã hội của mình, đã thực hiện tốt các chính sách xã hội đối với người dân; điều đó sẽ giúp cho giai cấp, đảng phái, nhà nước đó củng cố, giữ vững và thể hiện được quyền lực, thế lực của mình trên mặt trận chính trị. NLĐ bị mất thu nhập khi không may gặp phải tai nạn, rủi ro sẽ được BHXH bù đắp để đảm bảo cuộc sống cho họ và gia đình, điều đó thể hiện sự quan tâm của Nhà nước, của cộng đồng xã hội đối với NLĐ góp phần tăng cường trật tự an toàn xã hội. [3] 1.1.2.3 Vai trò đối với văn hóa, tinh thần xã hội BHXH thể hiện ý thức của xã hội đối với con người, giữa con người đối với con người. BHXH thể hiện đạo lý, trách nhiệm, nghĩa vụ của Nhà nước, của giai cấp cầm quyền và cộng đồng xã hội với người dân khi họ bị mất đi khả năng lao động vì lý do bất khả kháng hay những rủi ro bất ngờ mà họ gặp phải. Điều đó cho thấy BHXH vừa thể hiện tính nhân đạo xã hội, vừa thể hiện trách nhiệm xã hội đối với người tham gia. Có thực hiện tốt các vấn đề về BHXH để có một xã hội ổn định và an toàn hay không được coi là một tiêu thức đánh giá xã hội đó có công bằng, văn minh, tiến bộ không. Hiện nay trên thế giới, BHXH đã trở thành một chính sách không thể thiếu trong đời sống xã hội. [3] 1.1.3 Bản chất của Bảo hiểm xã hội Thực chất BHXH là sự tổ chức đền bù hậu quả của những rủi ro xảy ra trong xã hội. Sự đền bù này được thực hiện thông qua quá trình tổ chức và sử dụng quỹ tiền tệ tập trung hình thành do có sự đóng góp của các bện tham gia và các nguồn thu hợp pháp khác của quỹ BHXH. Như vậy, BHXH cũng là quá trình phân phối lại thu nhập. Xét 8
trện phạm vi toàn xã hội, BHXH được xã hội phân phối lại cho những thành viên khi phát sinh nhu cầu BHXH như ốm đau, sinh đẻ, tai nạn lao động và bệnh nghề nghiệp, già yếu, chết. Xét trong nội tại BHXH, sự phân phối của BHXH được thực hiện cả theo chiều dọc và chiều ngang. Phân phối theo chiều ngang là sự phân phối của chính bản thân NLĐ theo thời gian (nghĩa là sự phân phối lại thu nhập của quá trình làm việc và quá trình không làm việc). Phân phối theo chiều dọc là sự phân phối giữa những người khỏe mạnh cho người ốm đau, bệnh tật; giữa những người trẻ cho người già; giữa những người không sinh đẻ và người sinh đẻ; giữa những người có thu nhập cao và người có thu nhập thấp. BHXH là hình thức bảo hiểm thu nhập cho NLĐ, là sản phẩm tất yếu khách quan của xã hội phát triển, là hình thức dịch vụ công để quản lý và đáp ứng nhu cầu chia sẻ các rủi ro trong cộng đồng. BHXH vừa để thực hiện các mục đích xã hội, vừa để thực hiện các mục đích kinh tế trong mỗi cộng đồng, quốc gia, trong đó mục đích kinh tế và mục đích xã hội luôn được thực hiện đồng thời, đan xen lẫn nhau, là hai mặt không thể tách rời của BHXH. Khi đề cập đến các lợi ích kinh tế của BHXH đối với NLĐ và đối với xã hội là đã bao hàm cả mục đích xã hội của nó. Ngược lại các mục đích của BHXH cũng chỉ đạt được khi nó đồng thời mang lại các lợi ích kinh tế thiết thực cho người tham gia. [3] Như vậy, thông qua BHXH ta có thể thấy được mục tiêu xuyên suốt của BHXH là thỏa mãn những nhu cầu thiết yếu của người tham gia trong trường hợp bị mất, bị giảm hoặc mất thu nhập do ốm đau, thai sản, tai nạn lao động, bệnh nghề nghiệp, thất nghiệp, hết tuổi lao động hoặc chết bằng cách bù đắp cho người tham gia những khoản thu nhập đó. Có BHXH thì điều kiện sống của NLĐ và gia đình họ sẽ phần nào được đảm bảo và tốt hơn. 1.1.4 Đối tượng của Bảo hiểm xã hội BHXH đã ra đời và phát triển từ rất lâu nhưng đến nay vẫn chưa có sự thống nhất cụ thể về đối tượng của BHXH, còn tồn tại nhiều quan điểm giữa đối tượng BHXH và đối tượng tham gia BHXH. Như chúng ta đã biết, BHXH là sự đảm bảo thay thế hoặc bù đắp một phần thu nhập của NLĐ khi họ bị giảm hoặc mất thu nhập do ốm đau, thai sản, tai nạn lao động, bệnh nghề nghiệp, thất nghiệp, hết tuổi lao động hoặc chết, trên 9
cơ sở đóng vào quỹ BHXH. Như vậy, có thể hiểu đối tượng của BHXH chính là thu nhập của NLĐ bị biến động giảm hoặc mất đi. Đối tượng tham gia BHXH là NLĐ và người SDLĐ. Tuy nhiên, tuỳ vào điều kiện phát triển kinh tế - xã hội của mỗi nước mà đối tượng này có thể là tất cả hoặc một bộ phận những NLĐ nào đó. Mối quan hệ ràng buộc này cũng chính là đặc trưng riêng có của BHXH. BHXH có tồn tại và phát triển một cách bền vững hay không chính là nhờ vào mối quan hệ này. Nếu xem xét trên mối quan hệ ràng buộc trong BHXH, ngoài NLĐ còn có người SDLĐ và cơ quan BHXH, dưới sự bảo trợ của Nhà nước. Người SDLĐ đóng góp vào quỹ BHXH là trách nhiệm của họ để bảo hiểm cho NLĐ mà họ sử dụng. Các cơ quan BHXH nhận sự đóng góp của NLĐ và người SDLĐ, phải có trách nhiệm quản lý và sử dụng quỹ để thực hiện mọi công việc về BHXH đối với NLĐ. Mối quan hệ ràn buộc này chính là đặc riêng riêng có của BHXH. BHXH có tồn tại và phát triển bền vững hay không là phụ thuộc vào mối quan hệ này. [3] 1.1.5 Hệ thống các chế độ Bảo hiểm xã hội Theo tổ chức lao động Quốc tế ILO thì BHXH gồm có các chế độ chủ yếu như: Chăm sóc y tế, Trợ cấp ốm đau, Trợ cấp thất nghiệp, Trợ cấp tuổi già, Trợ cấp tai nạn lao động, bệnh nghề nghiệp, Trợ cấp gia đình, Trợ cấp thai sản, Trợ cấp khi tàn tật, Trợ cấp tử tuất. Hiện nay, ở Việt Nam đang thực hiện các chế độ BHXH như: Chế độ ốm đau; Chế độ thai sản; Chế độ tai nạn lao động, bệnh nghề nghiệp; Chế độ hưu trí; Chế độ tử tuất. 1.1.6 Quỹ Bảo hiểm xã hội 1.1.6.1 Khái niệm Quỹ bảo hiểm xã hội là quỹ tài chính độc lập, tập trung nằm ngoài ngân sách nhà nước. Điều kiện tiên quyết để một hệ thống BHXH hoạt động được là phải hình thành được nguồn quỹ tiền tệ tập trung để rồi nguồn quỹ này được dùng để chi trả trợ cấp cho các chế độ BHXH. [4] 1.1.6.2 Đặc điểm Quỹ bảo hiểm xã hội mang đầy đủ những đặc trưng cơ bản nhất của một quỹ, ngoài ra do đặc thù của BHXH mà quỹ BHXH có những đặc trưng riêng có sau: [4] 10
Quỹ BHXH là quỹ an toàn về tài chính: nghĩa là, phải có một sự cân đối giữa nguồn vào và nguồn ra của quỹ BHXH. Chức năng của bảo hiểm xã hội là đảm bảo an toàn về thu nhập cho người lao động và để thực hiện chức năng này, đến lượt nó, BHXH phải tự bảo vệ mình trước nguy cơ mất an toàn về tài chính. Để tạo sự an toàn này, về nguyên tắc tổng số tiền hình thành nên quỹ phải bằng tổng số tiền chi ra từ quỹ. Tuy nhiên, không phải cứ đồng tiền nào vào quỹ là được dùng để chi trả ngay ( nếu vậy đã không tồn tại cái gọi là quỹ BHXH ) mà phải sau một khoảng thời gian nhất định, đôi khi tương đối dài ( như đối với chế độ hưu trí ) số tiền ấy mới được chi ra, cùng thời gian ấy đồng tiền luôn biến động và có thể bị giảm giá trị do lạm phát, điều này đặt ra yêu cầu quỹ BHXH không chỉ phải bảo đảm về mặt số lượng mà còn phải bảo toàn về mặt giá trị. Điều đó lý giải tại sao trong điều 40 Điều lệ BHXH nước ta quy định “ Quỹ bảo hiểm xã hội được thực hiện các biện pháp để bảo tồn giá trị và tăng trưởng theo quy định của chính phủ ”. Tính tích luỹ: Quỹ BHXH là “của để dành” của người lao động phòng khi ốm đau, tuổi già,... và đó là công sức đóng góp của cả quá trình lao động của người lao động. Trong quỹ BHXH luôn tồn tại một lượng tiền tạm thời nhàn rỗi ở một thời điểm hiện tại để chi trả trong tương lai, khi người lao động có đủ các điều kiện cần thiết để được hưởng trợ cấp ( chẳng hạn như về thời gian và mức độ đóng góp BHXH). Số lượng tiền trong quỹ có thể được tăng lên bởi sự đóng góp đều đặn của các bên tham gia và bởi thực hiện các biện pháp tăng trưởng quỹ. Quỹ BHXH vừa mang tính hoàn trả vừa mang tính không hoàn trả: Tính hoàn trả thể hiện ở chỗ, mục đích của việc thiết lập quỹ BHXH là để chi trả trợ cấp cho người lao động khi họ không may gặp các rủi ro dẫn đến mất hay giảm thu nhập. Do đó, người lao động là đối tượng đóng góp đồng thời cũng là đối tượng nhận trợ cấp. Tuy nhiên, thời gian, chế độ và mức trợ cấp của mỗi người sẽ khác nhau, điều đó phụ thuộc vào những rủi ro mà họ gặp phải cũng như mức độ đóng góp và thời gian tham gia BHXH. Tính không hoàn trả thể hiện ở chỗ, mặc dù nguyên tắc của BHXH là có đón g- có hưởng, đóng ít - hưởng ít, đóng nhiều - hưởng nhiều nhưng như vậy không có nghĩa là những người có mức đóng góp như nhau sẽ chắc chắn đưọc hưởng một khoản trợ cấp như nhau. Trong thực tế, cùng tham gia BHXH nhưng có người được hưởng nhiều lần, 11
có người được hưởng ít lần ( với chế độ ốm đau), thậm trí không được hưởng (chế độ thai sản). 1.2 Văn bản pháp lý về quản lý bảo hiểm xã hội Ngày 29/6/2006, Quốc Hội ban hành Luật BHXH, trong đó quy định rõ về đối tượng tham gia BHXH, các chế độ BHXH, nguyên tắc BHXH, tỷ lệ thu BHXH như: Người lao động làm việc trong các doanh nghiệp thuộc các thành phần kinh tế ngoài quốc doanh có sử dụng từ 10 lao động trở lên thuộc đối tượng phải áp dụng các chế độ BHXH theo quy định. Với tỷ lệ thu BHXH hiện nay là 26%, trong đó người sử dụng lao động trích nộp18% tổng quỹ tiền lương, người lao động trừ 10,5% tiền lương tháng. Theo đó, Bộ Tài chính có Thông tư số 58/TT-BTC hướng dẫn quy định tạm thời về tài chính BHXH, trong đó quy định cụ thể về đối tượng, quy trình quản lý thu BHXH. Mặt khác, để phù hợp với tình hình kinh tế phát triển của đất nước Chính phủ tiếp tục quy định đối tượng lao động hợp tác có thời hạn ở nước ngoài theo quy định tại nghị định số 152/2000/NĐ-CP; Các chức danh thuộc xã, phường, thị trấn theo quy định tại Nghị định số 09/2008/NĐ-CP ngày 03/01/1998; người lao động làm việc tại các cơ sở giáo dục, y tế, văn hóa và thể thao theo quy định tại Nghị định số 73/1999/NĐ-CP ngày 19/8/1999... Ngày 09/01/2003 Chính phủ ban hành Nghị định số 01/2003/NĐ-CP đã quy định đối tượng áp dụng BHXH bắt buộc được mở rộng đến các doanh nghiệp hoạt động theo Luật doanh nghiệp, hộ sản xuất kinh doanh cá thể, tô hợp tác; người lao động, xã viên làm việc và hưởng tiền công theo hợp đồng lao động từ đủ 03 tháng trở lên trong các hợp tác xã thành lập, hoạt động theo Luật hợp tác xã và các ngành sự nghiệp khác; các tổ chức khác có sử dụng lao động. Gấn đây nhất là Nghị quyết số 21-NQ/TW ngày 22/11/2012 của Bộ Chính trị về tăng cường sự lãnh đạo của Đảng đối với công tác bảo hiểm xã hội, bảo hiểm y tế giai đoạn 2012 - 2020. Luật bảo hiểm xã hội số 58/2014/QH13 là Luật Bảo hiểm xã hội mới nhất năm 2017 về chế độ bảo hiểm cho người lao động được bổ sung và sửa đổi so với Luật bảo hiểm xã hội số 71 năm 2006 đã hết hiệu lực. Luật bảo hiểm xã hội 2017 được Quốc hội 12