Luận văn Thạc sĩ Quản lý kinh tế: Quản lý chi Bảo hiểm xã hội trên địa bàn thành phố Thái Nguyên

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:140

Thêm vào BST

Báo xấu

36
lượt xem 8
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Trên cơ sở phân tích thực trạng, đề xuất các giải pháp hoàn thiện quản lý chi BHXH tại BHXH thành phố Thái Nguyên nhằm đảm bảo an toàn quỹ BHXH, góp phần an sinh xã hội trên địa bàn nghiên cứu. Mời các bạn cùng tham khảo nội dung chi tiết.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Quản lý kinh tế: Quản lý chi Bảo hiểm xã hội trên địa bàn thành phố Thái Nguyên

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ VÀ QUẢN TRỊ KINH DOANH ––––––––––––––––––––––––– PHẠM THANH TÙNG QUẢN LÝ CHI BẢO HIỂM XÃ HỘI TRÊN ĐỊA BÀN THÀNH PHỐ THÁI NGUYÊN LUẬN VĂN THẠC SĨ THEO ĐỊNH HƯỚNG ỨNG DỤNG NGÀNH: QUẢN LÝ KINH TẾ THÁI NGUYÊN - 2020
ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ VÀ QUẢN TRỊ KINH DOANH ––––––––––––––––––––––––– PHẠM THANH TÙNG QUẢN LÝ CHI BẢO HIỂM XÃ HỘI TRÊN ĐỊA BÀN THÀNH PHỐ THÁI NGUYÊN NGÀNH: QUẢN LÝ KINH TẾ Mã số: 8.34.04.10 LUẬN VĂN THẠC SĨ THEO ĐỊNH HƯỚNG ỨNG DỤNG Người hướng dẫn khoa học: TS Nguyễn Thị Phương Hảoảo THÁI NGUYÊN - 2020
i LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan: a) Luận văn này là nghiên cứu của riêng tôi, toàn bộ nội dung nghiên cứu do chính tôi thực hiện. b) Số liệu trong luận văn được thực hiện khảo sát, điều tra trung thực. c) Tôi xin hoàn toàn chịu trách nhiệm về nghiên cứu của mình. Thái Nguyên, tháng năm 2020 Học viên Phạm Thanh Tùng
ii LỜI CẢM ƠN Trước tiên, tôi xin gửi lời cảm ơn chân thành đến tất cả các Quý thầy cô đã giảng dạy trong chương trình Cao học Quản lý Kinh tế - Trường Đại học Kinh tế & QTKD - Đại học Thái Nguyên đã truyền đạt cho tôi những kiến thức hữu ích trong giáo dục làm cơ sở cho tôi hoàn thành luận văn này. Tôi xin chân thành cảm ơn TS Nguyễn Thị Phương Hảo đã tận tụy, tâm huyết hướng dẫn, chỉ bảo tôi trong thời gian thực hiện luận văn. Tôi cũng xin gửi lời cảm ơn chân thành và sâu sắc tới các các Anh/Chị làm việc tại cơ quan BHXH thành phố Thái Nguyên, các đối tượng tham gia khảo sát, phỏng vấn đã tận tình giúp đỡ tôi trong việc thu thập số liệu, khảo sát, giúp đỡ tôi trong quá trình thu thập thông tin, hoàn thành luận văn. Do thời gian có hạn cũng như kinh nghiệm nghiên cứu khoa học chưa nhiều nên luận văn của tôi không tránh khỏi tồn tại nhiều thiếu sót, kính mong nhận được sự nhận xét, đóng góp ý kiến của Quý thầy, cô và các anh, chị học viên. Tôi xin chân thành cảm ơn! Thái Nguyên, tháng năm 2020 Học viên Phạm Thanh Tùng
iii MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN ....................................................................................................... i LỜI CẢM ƠN ............................................................................................................ii MỤC LỤC ................................................................................................................ iii DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT ......................................................................... vi DANH MỤC BẢNG BIỂU .....................................................................................vii DANH MỤC SƠ ĐỒ ............................................................................................ viii MỞ ĐẦU .................................................................................................................... 1 1. Tính cấp thiết của đề tài .............................................................................................. 1 2. Mục tiêu nghiên cứu .................................................................................................... 2 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu .............................................................................. 3 4. Ý nghĩa khoa học của luận văn ................................................................................... 3 5. Bố cục của luận văn .................................................................................................... 3 CHƯƠNG 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ QUẢN LÝ CHI BẢO HIỂM XÃ HỘI .......................................................................................................... 5 1.1. Cơ sở lý luận về quản lý chi Bảo hiểm xã hội......................................................... 5 1.1.1. Bảo hiểm xã hội ................................................................................................ 5 1.1.2. Chi Bảo hiểm xã hội .......................................................................................... 9 1.1.3. Quản lý chi Bảo hiểm xã hội ........................................................................... 14 1.1.4. Nội dung quản lý chi Bảo hiểm xã hội............................................................ 21 1.1.5. Các nhân tố ảnh hưởng tới quản lý chi Bảo hiểm xã hội ................................ 33 1.2. Kinh nghiệm thực tiễn ở một số địa phương về quản lý chi BHXH .................... 35 1.2.1. Kinh nghiệm quản lý chi BHXH ở Bắc Ninh ................................................. 35 1.2.2. Kinh nghiệm quản lý chi BHXH ở TP Hạ Long ............................................. 36 1.2.3. Kinh nghiệm quản lý chi BHXH của TP Lạng Sơn ........................................ 37 1.2.4. Bài học kinh nghiệm rút ra cho công tác quản lý chi BHXH ở thành phố Thái Nguyên ...................................................................................................................... 38 CHƯƠNG 2: PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU .................................................. 40 2.1. Câu hỏi nghiên cứu ................................................................................................ 40 2.2. Phương pháp nghiên cứu........................................................................................ 40
iv 2.2.1. Phương pháp thu thập thông tin ...................................................................... 40 2.2.2. Phương pháp tổng hợp số liệu ......................................................................... 44 2.2.3. Phương pháp phân tích thông tin .................................................................... 45 2.3. Hệ thống chỉ tiêu nghiên cứu ................................................................................. 46 Chương 3: THỰC TRẠNG CÔNG TÁC QUẢN LÝ CHI BHXH TẠI THÀNH PHỐ THÁI NGUYÊN............................................................................................. 49 3.1. Khái quát chung BHXH thành phố Thái Nguyên ................................................. 49 3.1.1. Quá trình hình thành và phát triển .................................................................. 49 3.1.2. Vị trí chức năng của BHXH thành phố Thái Nguyên ..................................... 49 3.1.3. Nhiệm vụ, quyền hạn của BHXH thành phố Thái Nguyên ............................ 50 3.1.4. Cơ cấu tổ chức bộ máy của BHXH thành phố Thái Nguyên .......................... 52 3.1.5. Đội ngũ cán bộ của BHXH thành phố Thái Nguyên ...................................... 54 3.1.6. Thuận lợi, khó khăn trong hoạt động của BHXH thành phố Thái Nguyên .... 54 3.2. Thực trạng quản lý chi BHXH tại thành phố Thái Nguyên .................................. 56 3.2.1. Tình hình phân cấp chi trả BHXH .................................................................. 56 3.2.2. Lập và xét duyệt dự toán chi BHXH ............................................................... 61 3.2.3. Tổ chức quản lý chi trả BHXH ....................................................................... 63 3.2.4. Lập báo cáo quyết toán chi BHXH ................................................................. 90 3.2.5. Công tác kiểm tra, giám sát chi BHXH .......................................................... 93 3.2.6. Công tác giải quyết khiếu nại, tố cáo .............................................................. 95 3.3. Phân tích các nhân tố ảnh hưởng tới công tác quản lý chi BHXH ....................... 95 3.3.1. Nhóm nhân tố pháp luật, chính sách, các quy định của Nhà nước về BHXH 95 3.3.2. Yếu tố thuộc về đối tượng hưởng chế độ BHXH............................................ 96 3.3.3. Nhóm các nhân tố thuộc về cán bộ BHXH ..................................................... 97 3.3.4. Nhóm nhân tố thuộc về tổ chức chi trả BHXH ............................................... 97 3.3.5. Yếu tố ảnh hưởng của nguồn tiếp cận thông tin ............................................. 98 3.4. Đánh giá chung tình hình thực hiện chi trả các chế độ BHXH trên địa bàn thành phố Thái Nguyên ........................................................................................................... 99 3.4.1. Những mặt đạt được ........................................................................................ 99 3.4.2. Những hạn chế còn tồn tại và nguyên nhân .................................................... 99
v Chương 4: MỘT SỐ GIẢI PHÁP NHẰM HOÀN THIỆN CÔNG TÁC QUẢN LÝ CHI BHXH TRÊN ĐỊA BÀN THÀNH PHỐ THÁI NGUYÊN ................. 102 4.1. Định hướng phát triển và nhiệm vụ trọng tâm của BHXH Thái Nguyên trong thời gian tới ......................................................................................................................... 102 4.1.1. Định hướng chi BHXH ................................................................................. 102 4.1.2. Nhiệm vụ trọng tâm ..................................................................................... 102 4.2. Một số giải pháp nhằm hoàn thiện công tác quản lý chi BHXH trên địa bàn thành phố Thái Nguyên ......................................................................................................... 104 4.2.1. Củng cố và hoàn thiện các mô hình chi trả đang được thực hiện ................. 104 4.2.2. Tăng cường công tác quản lý đối tượng chi trả bảo hiểm xã hội .................. 106 4.2.3. Hoàn thiện công tác lập và xét duyệt dự toán chi bảo hiểm xã hội .............. 107 4.2.4. Hoàn thiện công tác tổ chức và thực hiện chi trả BHXH ............................. 107 4.2.5. Hoàn thiện công tác kiểm tra, giám sát ......................................................... 108 4.2.6 Tăng cường công tác thông tin tuyên truyền ................................................. 109 4.2.7. Đầu tư phương tiện tin học, nối mạng trong toàn ngành BHXH để nâng cao chất lượng quản lý các hoạt động BHXH ............................................................... 109 4.2.8. Bảo tồn và tăng trưởng quỹ BHXH .............................................................. 110 KẾT LUẬN ............................................................................................................ 112 TÀI LIỆU THAM KHẢO .................................................................................... 114 PHỤ LỤC ............................................................................................................... 116 PHIẾU ĐIỀU TRA ................................................................................................ 121
vi DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT TỪ VIẾT TẮT CHỮ VIẾT ĐẦY ĐỦ BHXH Bảo hiểm xã hội BHTN Bảo hiểm thất nghiệp CĐ-CS Chế độ - chính sách DSPHSK Dưỡng sức phục hồi sức khỏe DN Doanh nghiệp KHTC Kế hoạch tài chính NLĐ Người lao động NSNN Ngân sách nhà nước Người SDLĐ Người sử dụng lao động TNLĐ-BNN Tai nạn lao động - bệnh nghề nghiệp Sở LĐ-TB&XH Sở Lao động - Thương binh & Xã hội UBND Ủy ban nhân dân
vii DANH MỤC BẢNG BIỂU Bảng 3.1: Bảng tổng hợp chênh lệch dự toán chi BHXH tại thành phố Thái Nguyên giai đoạn 2017 - 2019 ................................................................................................ 62 Bảng 3.2: Bảng tổng hợp số người hưởng chế độ BHXH hàng tháng tại thành phố Thái Nguyên ....................................................................................................................... 66 Bảng 3.3: Đánh giá công tác quản lý đối tượng hưởng BHXH tại TP Thái Nguyên67 Bảng 3.4: Kết quả chi trả lương hưu và trợ cấp hàng tháng tại BHXH thành phố Thái Nguyên giai đoạn 2017 – 2019 ......................................................................... 73 Bảng 3.5: Kết quả chi trả trợ cấp 1 lần từ nguồn quỹ BHXH chi trả ........................ 77 Bảng 3.6: Kết quả chi trợ cấp một lần có nguồn từ NSNN và từ quỹ BHXH ................ 78 Bảng 3.7: Kết quả thực hiện công tác chi trả các chế độ BHXH ngắn hạn tại thành phố Thái Nguyên ....................................................................................................... 82 Bảng 3.8: Đánh giá hình thức chi trả BHXH tại thành phố Thái Nguyên .................... 85 Bảng 3.9: Đánh giá công tác chi trả các chế độ BHXH tại thành phố Thái Nguyên88 Bảng 3.10: Tổng hợp các chỉ tiêu dự toán thu - chi BHXH tại thành phố Thái Nguyên năm 2019 ..................................................................................................... 92 Bảng 3.11: Ý kiến đánh giá của cán bộ BHXH và DN về công tác thẩm định, quyết toán BHXH................................................................................................................ 93 Bảng 3.12: Tổng hợp kết quả thanh tra công tác chi trả các chế độ BHXH tại thành phố Thái Nguyên ....................................................................................................... 95 Bảng 3.13: Ý kiến đánh giá của các đối tượng hưởng chế độ trợ cấp hàng tháng... 96 Bảng 3.14: Số năm kinh nghiệm làm việc của cán bộ chi trả BHXH ....................... 97 Bảng 3.15: Nguồn tiếp cận thông tin về BHXH ....................................................... 98
viii DANH MỤC SƠ ĐỒ Sơ đồ 3.1 : Hệ thống tổ chức bộ máy hoạt động của BHXH thành phố Thái Nguyên .... 52 Sơ đồ 3.2: Quy trình chi trả chế độ BHXH hàng tháng ............................................ 56 Sơ đồ 3.3: Sơ đồ quản lý dữ liệu người hưởng chế độ BHXH ................................. 64 Sơ đồ 3.4: Sơ đồ quy trình quản lý đối tượng hưởng chế độ BHXH ngắn hạn............... 64 Sơ đồ 3.5: Sơ đồ quy trình quản lý đối tượng hưởng chế độ BHXH hàng tháng .............. 65 Sơ đồ 3.6: Quy trình chi trả trợ cấp lương hưu và BHXH hàng tháng tại BHXH thành phố Thái Nguyên ............................................................................................. 71 Sơ đồ 3.7: Sơ đồ quy trình chi trả trợ cấp một lần do cơ quan BHXH thành phố Thái Nguyên trực tiếp chi trả .................................................................................... 76 Sơ đồ 3.8: Sơ đồ quy trình chi trợ cấp một lần do Bưu điện TP Thái Nguyên chi trả77 Sơ đồ 3.9: Sơ đồ quy trình chi trả chế độ BHXH ngắn hạn ...................................... 81
1 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Bảo hiểm xã hội là trụ cột chính trong hệ thống an sinh xã hội của mỗi quốc gia. Trải qua quá trình thực hiện, chính sách BHXH luôn được sửa đổi, bổ sung, hoàn thiện cho phù hợp với sự phát triển của đất nước. Kể từ khi Luật BHXH được Quốc hội thông qua ngày 29/6/2006 có hiệu lực thi hành từ ngày 01/01/2007 phạm vi đối tượng chi trả các chế độ BHXH mang tính xã hội rộng lớn được áp dụng với mọi người lao động thông qua các cơ quan, tổ chức, các doanh nghiệp thuộc các thành phần kinh tế, người sử dụng lao động và người lao động được hưởng các chế độ về BHXH cũng được mở rộng và được quan tâm hơn. Chính sách BHXH góp phần ổn định cuộc sống của NLĐ, trợ giúp NLĐ khi gặp rủi ro như ốm đau, tai nạn lao động, bệnh nghề nghiệp…sớm trở lại tình trạng sức khỏe ban đầu cũng như sớm có việc làm, góp phần tích cực vào việc ổn định xã hội, phát triển kinh tế. BHXH Việt Nam là cơ quan thuộc Chính Phủ, chịu sự quản lý nhà nước của Bộ Lao động - Thương binh và Xã hội về BHXH, của Bộ Y tế về bảo hiểm y tế, của Bộ Tài chính về chế độ tài chính đối với các quỹ BHXH, BHYT. BHXH Việt Nam được tổ chức và quản lý theo hệ thống dọc, tập trung, thống nhất từ Trung ương đến địa phương: Trung ương (BHXH Việt Nam), tỉnh, thành phố trực thuộc (BHXH tỉnh, thành phố gọi chung là BHXH tỉnh) và huyện, quận, thị xã, thành phố thuộc tỉnh (BHXH huyện, quận, thị xã,thành phố gọi chung là BHXH quận, huyện). BHXH gồm nhiều hoạt động: Chi BHXH, thu BHXH, giải quyết chế độ chính sách BHXH, tiếp nhận và quản lý hồ sơ, kiểm tra, giám định bảo hiểm y tế... Trong đó chi bảo hiểm xã hội là một công tác cốt yếu và là trọng tâm của ngành BHXH góp phần thực thi chính sách BHXH của Nhà nước đối với người lao động. BHXH là một đơn vị độc lập về tài chính, vì vậy quản lý chi BHXH là công tác cơ bản góp phần quyết định đến sự tồn tại, phát triển của quỹ BHXH và việc giải quyết các chế độ chính sách cho người tham gia BHXH cũng như ổn định cuộc sống cho các cán bộ viên chức trong ngành BHXH. Thành phố Thái Nguyên, tỉnh Thái Nguyên những năm gần đây có sự phát triển cả về kinh tế, xã hội, một phần nhờ đóng góp của các thành phần kinh tế trên
2 địa bàn. Năm 2019, tốc độ tăng trưởng tổng giá trị sản xuất của thành phố tính theo giá so sánh 2010 là 8,68%, trong đó, giá trị sản xuất nông lâm thủy sản tăng 2,55%; công nghiệp tăng 6,01%, thương mại - dịch vụ tăng 12,54% (Cục Thống kê tỉnh Thái Nguyên, 2019). Công tác quản lý chi BHXH có thể coi là một khâu trọng yếu trong việc thực hiện các chế độ, chính sách BHXH. Tuy nhiên, quản lý chi BHXH tại thành phố Thái Nguyên những năm qua còn nhiều bất cập, hạn chế như: mục tiêu, nguyên tắc quản lý chi chưa thực sự đáp ứng yêu cầu; quản lý giải quyết chế độ chính sách còn chưa kịp thời, hay bị trễ hẹn, thủ tục còn nhiều rườm rà mất nhiều thời gian. Bên cạnh đó vẫn còn tồn tại vấn đề nhiều tổ chức, các doanh nghiệp chưa thực hiện nghiêm túc các quy định về chi trả các chế độ BHXH. Tình trạng vi phạm xảy ra như lợi dụng tiền BHXH của Nhà nước; thanh toán các chế độ ngắn hạn không kịp thời cho người lao động; việc quản lý đối tượng hưởng các chế độ ngắn hạn còn chưa chặt chẽ. Việc xử lý những sai phạm trong lĩnh vực chi BHXH còn nhiều bất cập như mức xử phạt hành chính còn nhẹ, không đủ sức răn đe. Mặt khác, trong điều kiện kinh tế chung của đất nước và toàn tỉnh đang trong tiến trình hội nhập kinh tế thế giới, các khu công nghiệp xuất hiện ngày càng nhiều, do đó số lượng doanh nghiệp, số đối tượng hưởng BHXH ngày càng tăng, đa dạng, phức tạp, số tiền chi BHXH ngày càng lớn nên vấn đề quản lý tốt đối tượng, tổ chức chi kịp thời đúng kỳ, đủ số tiền đến tay người thụ hưởng….đang là những khó khăn, thách thức không nhỏ đòi hỏi BHXH thành phố Thái Nguyên phải có biện pháp giải quyết kịp thời. Xuất phát từ những lý do trên tác giả lựa chọn vấn đề “Quản lý chi Bảo hiểm xã hội trên địa bàn thành phố Thái Nguyên” cho nghiên cứu luận văn thạc sỹ. 2. Mục tiêu nghiên cứu 2.1. Mục tiêu chung Trên cơ sở phân tích thực trạng, đề xuất các giải pháp hoàn thiện quản lý chi BHXH tại BHXH thành phố Thái Nguyên nhằm đảm bảo an toàn quỹ BHXH, góp phần an sinh xã hội trên địa bàn nghiên cứu. 2.2. Mục tiêu cụ thể - Hệ thống hoá những vấn đề lý luận cơ bản về quản lý chi BHXH;
3 - Phân tích, đánh giá thực trạng quản lý chi BHXH tại thành phố Thái Nguyên. Chỉ ra những tồn tại, hạn chế và nguyên nhân; - Xác định các nhân tố ảnh hưởng tới quản lý chi BHXH tại thành phố Thái Nguyên; - Đề xuất giải pháp hoàn thiện quản lý chi BHXH tại thành phố Thái Nguyên. 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu - Đối tượng nghiên cứu: Đối tượng nghiên cứu của đề tài là các vấn đề lý luận và thực tiễn về quản lý chi BHXH. Đối tượng khảo sát là các cán bộ cơ quan BHXH thành phố Thái Nguyên, các đại diện chi trả BHXH và các đối tượng hưởng chế độ BHXH trên địa bàn thành phố Thái Nguyên. - Phạm vi không gian: Địa bàn thành phố Thái Nguyên. - Phạm vi thời gian: Đề tài nghiên cứu thông qua các số liệu thứ cấp giai đoạn 2017 - 2019 và số liệu sơ cấp thu thập năm 2019, các giải pháp đến năm 2025. - Phạm vi về nội dung: Đề tài tập trung vào nghiên cứu các nội dung quản lý việc chi BHXH bắt buộc (không bao gồm bảo hiểm y tế) tại BHXH thành phố Thái Nguyên, quy trình thực hiện, phối hợp công tác chi BHXH tại địa phương. 4. Ý nghĩa khoa học của luận văn Luận văn tổng hợp, hệ thống hóa và làm rõ thêm một số vấn đề có tính chất lý luận về quản lý chi BHXH cũng như công tác quản lý chi BHXH ở cấp huyện. Luận văn khảo sát kinh nghiệm quản lý chi BHXH ở một số địa phương để rút ra các bài học có giá trị tham khảo, vận dụng cho công tác quản lý chi BHXH tại BHXH thành phố Thái Nguyên, tỉnh Thái Nguyên. Trên cơ sở phân tích thực trạng công tác quản lý BHXH tại thành phố Thái Nguyên hiện nay, chỉ ra những ưu điểm, những hạn chế và nguyên nhân của hạn chế. Từ đó, đề xuất một số giải pháp phù hợp nhằm hoàn thiện công tác quản lý chi BHXH tại thành phố Thái Nguyên trong thời gian tới. Luận văn còn có thể là tài liệu học tập tham khảo cho người học khối ngành quản lý kinh tế. 5. Bố cục của luận văn Ngoài phần mở đầu, kết luận, phụ lục, danh mục tài liệu tham khảo, nội dung luận văn gồm 4 chương:
4 Chương 1: Cơ sở lý luận và thực tiễn về quản lý chi BHXH; Chương 2: Phương pháp nghiên cứu; Chương 3: Thực trạng quản lý chi BHXH trên địa bàn thành phố Thái Nguyên; Chương 4: Giải pháp hoàn thiện quản lý chi BHXH tại thành phố Thái Nguyên.
5 CHƯƠNG 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ QUẢN LÝ CHI BẢO HIỂM XÃ HỘI 1.1. Cơ sở lý luận về quản lý chi Bảo hiểm xã hội 1.1.1. Bảo hiểm xã hội 1.1.1.1. Khái niệm về Bảo hiểm xã hội Theo Phạm Thị Định và CS. (2011), Bảo hiểm xã hội có lịch sử hình thành và phát triển từ rất lâu và sự tồn tại của nó là tất yếu, có nhiều khái niệm về BHXH do có nhiều cách tiếp cận BHXH khác nhau. Theo từ điển Bách khoa: “BHXH là sự đảm bảo, thay thế hoặc bù đắp một phần thu nhập cho người lao động khi họ mất hoặc giảm thu nhập do bị ốm đau, thai sản, tai nạn lao động và bệnh nghề nghiệp, tàn tật, thất nghiệp, tuổi già, tử tuất, dựa trên cơ sở một quỹ tài chính do sự đóng góp của các bên tham gia BHXH, có sự bảo hộ của nhà nước theo pháp luật, nhằm đảm bảo, an toàn đời sống cho người lao động và gia đình họ, đồng thời góp phần đảm bảo an toàn xã hội”. Công ước 102 của Tổ chức lao động quốc tế (ILO) đưa ra khái niệm về BHXH như sau: “BHXH là sự bảo về xã hội cung cấp cho các thành viên của mình thông qua một loạt các biện pháp công cộng, nhằm chống lại những khó khăn về kinh tế và hội dẫn đến việc ngừng hoặc giảm sút đáng kể về thu nhập gây ra bởi ốm đau, thai sản, tai nạn lao động, thất nghiệp, tàn tật, tuổi già và chết; đồng thời bảo đảm chăm sóc y tế và trợ cấp cho các gia đình đông con”. Khái niệm này đã phản ánh được sự kết hợp hai mặt của BHXH là mặt kinh tế và mặt xã hội. Bộ Lao động Thương binh và Xã hội lại cho rằng: BHXH là sự đảm bảo thay thế hoặc bù đắp một phần thu nhập cho NLĐ khi họ bị mất hoặc giảm khoản thu nhập từ nghề nghiệp do bị mất hoặc giảm khả năng lao động hoặc mất việc làm do những rủi ro xã hội thông qua việc hình thành, sử dụng một quỹ tài chính do sự đóng góp của các bên tham gia BHXH, nhằm góp phần đảm bảo an toàn đời sống của NLĐ và gia đình họ, đồng thời góp phần đảm bảo an toàn xã hội (Bộ luật Lao động, 2012). Tác giả Nguyễn Văn Định đưa ra khái niệm: BHXH là sự thay thế hoặc bù đắp một phần thu nhập đối với NLĐ khi họ gặp phải những biến cố làm giảm hoặc
6 mất khả năng lao động, mất việc làm trên cơ sở hình thành và sử dụng một quỹ tiền tệ tập trung nhằm đảm bảo đời sống cho NLĐ và gia đình họ góp phần đảm bảo an toàn xã hội (Nguyễn Văn Định, 2008). Khái niệm BHXH được khái quát một cách đầy đủ nhất trong Luật BHXH như sau: “Bảo hiểm xã hội là sự bảo đảm thay thế hoặc bù đắp một phần thu nhập của người lao động khi họ bị giảm hoặc mất thu nhập do ốm đau, thai sản, tai nạn lao động, bệnh nghề nghiệp, hết tuổi lao động hoặc chết, trên cơ sở đóng vào quỹ bảo hiểm xã hội.” (khoản 1, điều 3, Luật Bảo hiểm xã hội số 58/2014/QH13). Như vậy có thể khái quát BHXH là sự đảm bảo thay thế hoặc bù đắp một phần cho người lao động, khi họ gặp phải những biến cố rủi ro làm suy giảm sức khỏe, mát khả năng lao động, mất việc làm, chết; gắn liền với quá trình tạo lập một quỹ tiền tệ tập trung được hình thành bởi các bên tham gia BHXH đóng góp và việc sử dụng quỹ đó cung cấp tài chính nhằm đảm bảo mức sống cơ bản cho bản thân người lao động và những người ruột thịt (bố, mẹ, vợ/chồng, con) của người lao động trực tiếp phải nuôi dưỡng, góp phần đảm bảo an toàn xã hội. 1.1.1.2. Bản chất của Bảo hiểm xã hội Theo Nguyễn Văn Định (2003), BHXH là quá trình phân phối lại thu nhập xã hội. Thực chất BHXH là một tổ chức đền bù hậu quả những rủi ro xã hội. Sự đền bù này được thực hiện thông qua quá trình tạo lập và sử dụng một quỹ tiền tệ tập trung hình thành do sự đóng góp của các bên tham gia BHXH và các nguồn thu hợp pháp khác của BHXH. Phân phối trong BHXH là phân phối không đều, nghĩa là không phải ai tham gia BHXH cũng được phân phối với số tiền giống nhau. Phân phối trong BHXH vừa mang tính bồi hoàn vừa không mang tính bồi hoàn. Những biến cố xảy ra mang tính tất nhiên đối với con người như thai sản (đối với lao động nữ), tuổi già và chết, trong trường hợp này, BHXH phân phối mang tính bồi hoàn vì người lao động BHXH chắc chắn được hưởng khoản trợ cấp đó. Còn trợ cấp do những biến cố làm giảm hoặc mất khả năng lao động, mất việc làm, những rủi ro ngoài dự tính như ốm đau, TNLĐ-BNN, là sự phân phối mang tính không bồi hoàn, có nghĩa là chỉ khi ào người lao động gặp phải những tổn thất do trên thì mới được hưởng khoản trợ cấp đó.
7 BHXH hoạt động theo nguyên tắc “Lấy số đông bù cho số ít” tức là dùng số tiền đóng góp nhỏ của số đông người tham gia BHXH để bù đắt, chia sẻ cho một số ít người với số tiền lớn hơn so với số đóng góp của từng người, khi họ gặp phải những biến cố rủi ro gây tổn thất. Tóm lại, BHXH là hệ thống những chính sách, chế độ do Nhà nước quy định để đảm bảo quyền lợi vật chất cho người tham gia BHXH. BHXH là một loại dịch vụ công, lấy hiệu quả xã hội làm mục tiêu hoạt động. BHXH hoạt động theo nguyên tắc lấy số đông bù số ít, chia sẻ rủi ro, là quá trình phân phối lại thu nhập giữa những người tham gia BHXH theo xu hướng có lợi cho đối tượng gặp phải những rủi ro trong lao động và đời sống xã hội. 1.1.1.3. Đối tượng của Bảo hiểm xã hội BHXH là một hệ thống đảm bảo khoản thu nhập bị giảm hoặc bị mất đi do người lao động bị giảm hoặc bị mất khả năng lao động, bị mất việc làm vì các nguyên nhân rủi ro như ốm đau, tai nạn lao động, già yếu… Chính vì vậy đối tượng của BHXH chính là thu nhập của người lao động bị biến động giảm hoặc bị mất đi do bị giảm hoặc mất khả năng lao động, mất việc làm của những người tham gia BHXH. Đối tượng tham gia BHXH là người lao động và người sử dụng lao động. Tuy vậy, tùy theo điều kiện phát triển kinh tế - xã hội của mỗi nước mà đối tượng này có thể là tất cả hoặc một bộ phận những người lao động nào đó. Hầu hết các nước khi mới có chính sách BHXH, đều thực hiện BHXH đối với các viên chức Nhà nước, những người làm công hưởng lương. Việt Nam cũng không vượt ra khỏi thực tế này, mặc dù biết rằng như vậy là không bình đẳng giữa tất cả những người lao động. Nếu xem xét trên mối quan hệ ràng buộc trong BHXH, ngoài người lao động còn có người sử dụng lao động và cơ quan BHXH, dưới sự bảo trợ của Nhà nước. Người sử dụng lao động đóng góp vào quỹ BHXH là trách nhiệm của họ để bảo hiểm cho người lao động mà họ sử dụng. Các cơ quan BHXH nhận sự đóng góp của người lao động và người sử dụng lao động, phải có trách nhiệm quản lý và sử dụng quỹ để thực hiện mọi công việc về BHXH đối với người lao động. Nó quyết định sự tồn tại và phát triển của BHXH một cách ổn định và bền vững.
8 1.1.1.4. Vai trò của Bảo hiểm xã hội Theo Phạm Thị Định và CS, (2011), Hoạt động BHXH là hoạt động sự nghiệp của toàn xã hội, phục vụ mọi thành viên trong xã hội không vì mục tiêu lợi nhuận. Do đó, BHXH có vai trò quan trọng trong đời sống kinh tế- xã hội của một quốc gia và được thể hiện ở các mặt sau: Thứ nhất, BHXH góp phần ổn định đời sống của người lao động. Ngườitham gia BHXH sẽ được thay thế hoặc bù đắp một phần thu nhập khi họ bị suy giảm mất khả năng lao động, mất việc làm hoặc chết. Mục đích lớn nhất của BHXH là đảm bảo đời sống cho người lao động và gia đình họ. Người lao động sẽ được thay thế một phần thu nhập bị mất hoặc giảm thu nhập, điều này sẽ động viên người lao động yên tâm cống hiến và không phải lo lắng khi có rủi ro có thể xảy ra. Đồng thời, BHXH góp phần hạn chế và điều hòa các mâu thuẫn có thể xảy ra giữa người sử dụng lao động và người lao động, tạo môi trường làm việc bình đẳng, ổn định,đảm bảo cho hoạt động sản xuất, công tác đạt hiệu quả cao, từ đó góp phần tăng trưởng và phát triển nền kinh tế đất nước. Đây là vai trò cơ bản nhất của BHXH, nó quyết định nhiệm vụ, tính chất và phương hướng hoạt động của BHXH. Thứ hai, BHXH làm gắn bó lợi ích giữa người sử dụng lao động, người lao động và Nhà nước. BHXH không những đảm bảo ổn định cuộc sống cho người lao động và gia đình họ mà còn góp phần bảo vệ lợi ích của người sử dụng lao động khi có biến cố rủi ro xảy ra đối với người lao động trong đơn vị mình, nó tạo điều kiện cho người sử dụng lao động nhanh chóng ổn định sản xuất. Đồng thời, hoạt động BHXH còn thể hiện sự quan tâm của người sử dụng lao động đối với người lao động thông qua việc đóng góp vào quỹ BHXH. Đối với Nhà nước, thông qua việc tổ chức hoạt động BHXH nhằm đảm bảo cho mọi người lao động, mọi tổ chức, đơn vị hoạt động sản xuất, kinh doanh bình đẳng, công bằng trong lao động sản xuất, góp phần cho nền kinh tế, chính trị và xã hội phát triển. Thứ ba, BHXH góp phần thực hiện công bằng xã hội. BHXH dựa trên nguyên tắc người lao động bình đẳng trong nghĩa vụ đóng góp và thụ hưởng. Mức hưởng BHXH phụ thuộc vào mức đóng, thời gian đóng theo nguyên tắc “có đóng - có hưởng” và “đóng ít - hưởng ít, đóng nhiều - hưởng nhiều”, đối tượng
9 tham gia không chỉ trong khu vực nhà nước mà ở mọi thành phần kinh tế. Phân phối trong BHXH là sự chuyển dịch thu nhập mang tính xã hội, là sự phân phối lại giữa những người có thu nhập cao, thấp khác nhau theo xu hướng có lợi cho người có thu nhập thấp, là sự chuyển dịch thu nhập của người khỏe mạnh,may mắn có việc làm ổn định cho những người ốm yếu, gặp phải những biến cố rủi ro trong lao động sản xuất và trong cuộc sống. Vì vậy, BHXH góp phần làm giảm bớt khoảng cách giữa người giàu và người nghèo trong xã hội. Thứ tư, BHXH góp phần thúc đẩy tăng trưởng và phát triển kinh tế của đất nước. Để có nguồn lực vật chất đảm bảo hoặc thay thế thu nhập cho người lao động tham gia BHXH khi gặp rủi ro, các bên tham gia BHXH phải đóng góp tài chính vào một quỹ tiền tệ tập trung, đó là quỹ BHXH. Quỹ được sử dụng để chi trả các chế độ BHXH cho người lao động và gia đình họ, một phần để chi quản lý sự nghiệp BHXH, Việc sử dụng quỹ BHXH không thực hiện cùng một lúc mà dàn trải theo thời gian, vì vậy trong khoảng thời gian người lao động tham gia BHXH chưa đến tuổi nghỉ hưu, quỹ BHXH có một khoản tiền tương đối nhàn rỗi. Quỹ BHXH sẽ tham gia vào thị trường tài chính và trở thành nguồn cung ứng vốn lớn, ổn định đem đầu tư trong các chương trình, sự án lớn phát triển kinh tế - xã hội. 1.1.2. Chi Bảo hiểm xã hội 1.1.2.1. Khái niệm Chi bảo hiểm xã hội Chi bảo hiểm xã hội là quá trình phân phối, sử dụng quỹ BHXH để chi trả cho các chế độ BHXH nhằm ổn định cuộc sống của người tham gia BHXH và đảm bảo các hoạt động của hệ thống BHXH (Quốc hội, 2006). Đó là quá trình phân phối lại các nguồn tài chính đã được tập trung vào quỹ BHXH. Quá trình phân phối được thực hiện theo từng mục đích sử dụng nhất định. Chi BHXH được thực hiện bởi hai quá trình: phân phối và sử dụng quỹ BHXH. - Phân phối quỹ BHXH: là quá trình phân bổ các nguồn tài chính từ quỹ BHXH để hình thành các quỹ thành phần: Quỹ ốm đau và thai sản, quỹ TNLĐ vả BNN, quỹ hưu trí và từ tuất hoặc phân bổ cho các mục đích sử dụng khác nhau, như: quỹ đầu tư phát triển, quỹ chi trả các chế độ BHXH...
10 - Sử dụng quỹ BHXH: là quá trình chi tiền của quỹ BHXH đến tay đối tượng được thụ hưởng hoặc cho từng mục đích sử dụng cụ thể. Phân phối và sử dụng quỹ BHXH là hai phạm trù khác nhau, nhưng trong thực tế, hai quá trình này thường đan xen lẫn nhau. Tuy nhiên, cũng có những trường hợp, từ mục đích sử dụng quỹ đòi hỏi phải tách riêng hai quá trình này theo thứ tự trước sau. Ví dụ: hoạt động bảo tồn và tăng trưởng quỹ đòi hỏi phải kết thúc quá trình phân phối quỹ, quỹ phải phân phối đủ cho mục đích chi trả các chế độ BHXH, số còn lại mới phân phối vào quỹ bảo tồn tăng trưởng. Nghĩa là quỹ phải có số dư mới thực hiện đầu tư tăng trưởng. Như vậy có thể đưa ra khái niệm quản lý chi BHXH như sau: Chi BHXH là một trong những nhiệm vụ trung tâm và đóng vai trò rất quan trọng trong hoạt động của ngành BHXH. Chi bảo hiểm xã hội được hiểu là việc cơ quan Nhà nước (cụ thể là cơ quan bảo hiếm xã hội) sử dụng số tiền thuộc nguồn Ngân sách Nhà nước và nguồn quỹ bảo hiếm xã hội để chi trả các chế độ bảo hiểm xã hội cho đối tượng thụ hưởng theo luật định. Hoạt động chi trả BHXH được thực hiện sau khi người tham gia BHXH đã hoàn thành nghĩa vụ nộp BHXH cho cơ quan BHXH. Chi BHXH vừa có vai trò thực thi quyền lợi của người tham gia BHXH vừa góp phần ổn định đời sống, đảm bảo ASXH. Nguồn tài chính dùng để chi trả BHXH cho người lao động được lấy từ NSNN (đối với người lao động nghỉ hưởng BHXH trước ngày 01 tháng 01 năm 1995 và thực hiện chế độ hưu trí đối với quân nhân trực tiếp tham gia kháng chiến chổng Mỹ cứu nước từ ngày 30 tháng 4 năm 1975 trở về trước, có 20 năm trở lên phục vụ quân đội đã phục viên, xuất ngũ) và Quỹ BHXH. (Phạm Thị Định và CS, 2011) 1.1.2.2. Vai trò của chi bảo hiểm xã hội Theo Nguyễn Văn Định (2003), Chi BHXH là một nhiệm vụ quan trọng của ngành BHXH góp phần thực thi chính sách BHXH của Đảng và Nhà nước đối với người lao động. Vai trò của chi BHXH được thể hiện rõ nét ở những điểm sau đây: - Chi trả BHXH đầy đủ, kịp thời, chính xác tới từng đối tượng hưởng BHXH giúp người lao động có nguồn thu nhập kịp thời để chữa bệnh, nuôi con, phục hồi sức khoẻ, ổn định cuộc sống; góp phần động viên kịp thời về mặt vật chất cũng như tinh thần cho họ.