Luận văn Thạc sĩ Quản lý kinh tế: Quản lý thu, chi ngân sách nhà nước trên địa bàn huyện Tam Đường, tỉnh Lai Châu

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:102

Thêm vào BST

Báo xấu

39
lượt xem 21
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Mục tiêu của đề tài là phân tích, đánh giá thực trạng quản lý thu, chi ngân sách nhà nước trên địa bàn huyện Tam Đường, tỉnh Lai Châu trong giai đoạn 2017-2019, từ đó đề xuất một số giải pháp chủ yếu nhằm hoàn thiện công tác quản lý thu, chi ngân sách nhà nước trên địa bàn huyện Tam Đường, tỉnh Lai Châu trong thời gian tới.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Quản lý kinh tế: Quản lý thu, chi ngân sách nhà nước trên địa bàn huyện Tam Đường, tỉnh Lai Châu

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ & QUẢN TRỊ KINH DOANH NGUYỄN CAO NGUYÊN QUẢN LÝ THU CHI NGÂN SÁCH NHÀ NƯỚC TRÊN ĐỊA BÀN HUYỆN TAM ĐƯỜNG, TỈNH LAI CHÂU LUẬN VĂN THẠC SỸ THEO ĐỊNH HƯỚNG ỨNG DỤNG NGÀNH QUẢN LÝ KINH TẾ THÁI NGUYÊN –2020
ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ & QUẢN TRỊ KINH DOANH NGUYỄN CAO NGUYÊN QUẢN LÝ THU CHI NGÂN SÁCH NHÀ NƯỚC TRÊN ĐỊA BÀN HUYỆN TAM ĐƯỜNG, TỈNH LAI CHÂU NGÀNH: QUẢN LÝ KINH TẾ Mã số: 8.34.04.10 LUẬN VĂN THẠC SỸ THEO ĐỊNH HƯỚNG ỨNG DỤNG Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS. Chu Đức Dũng THÁI NGUYÊN –2020
i LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của bản thân và không sao chép các công trình nghiên cứu của người khác để làm sản phẩm của riêng mình. Các số liệu có nguồn gốc rõ ràng, tuân thủ đúng nguyên tắc và kết quả trình bày trong luận văn được thu thập trong quá trình nghiên cứu là trung thực chưa từng được ai công bố trước đây. Tác giả hoàn toàn chịu trách nhiệm về tính xác thực và nguyên bản của luận văn. Thái Nguyên, ngày tháng năm 2020 Học viên Nguyễn Cao Nguyên
ii LỜI CẢM ƠN Để hoàn thành luận văn này, trước tiên tôi xin chân thành cảm ơn Ban Giám hiệu Trường Đại học Kinh tế và Quản trị Kinh doanh Thái Nguyên, các thầy cô giáo đã trực tiếp truyền thụ, trang bị cho tôi những kiến thức cơ bản và những định hướng đúng đắn trong học tập và tu dưỡng đạo đức, tạo tiền đề tốt để tôi học tập và nghiên cứu. Đặc biệt, tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới PGS.TS. Chu Đức Dũng đã dành nhiều thời gian và tâm huyết, tận tình hướng dẫn chỉ bảo cho tôi trong suốt quá trình nghiên cứu và thực hiện đề tài. Cuối cùng, tôi xin chân thành cảm ơn gia đình, người thân và bạn bè đã quan tâm giúp đỡ, động viên và tạo điều kiện cho tôi trong học tập, tiến hành nghiên cứu và hoàn thành đề tài này. Xin chân thành cảm ơn! Thái Nguyên, ngày tháng năm 2020 Học viên Nguyễn Cao Nguyên
iii MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN ............................................................................................. i LỜI CẢM ƠN .................................................................................................. ii MỤC LỤC ....................................................................................................... iii DANH MỤC VIẾT TẮT ............................................................................... vi DANH MỤC BẢNG BIỂU ........................................................................... vii DANH MỤC SƠ ĐỒ, BIỂU ĐỒ .................................................................. vii PHẦN MỞ ĐẦU .............................................................................................. 1 1. Tính cấp thiết của đề tài.........................................................................................1 2. Mục tiêu nghiên cứu ..............................................................................................2 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ........................................................................3 4. Đóng góp của luận văn ..........................................................................................3 5. Kết cấu của đề tài ...................................................................................................4 CHƯƠNG 1 CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ QUẢN LÝ THU, CHI NGÂN SÁCH NHÀ NƯỚC .................................................................. 5 1.1. Cơ sở lý luận về quản lý thu, chi ngân sách nhà nước .....................................5 1.1.1. Lý luận chung về ngân sách nhà nước .................................................... 5 1.1.2. Lý luận chung về thu, chi ngân sách nhà nước ..................................... 12 1.1.3. Quản lý thu, chi ngân sách nhà nước .................................................... 15 1.2. Cơ sở thực tiễn về quản lý thu, chi ngân sách nhà nước ................................26 1.2.1. Kinh nghiệm quản lý thu, chi ngân sách nhà nước ở một số địa phương trong nước .......................................................................................... 26 1.2.2. Bài học kinh nghiệm đối với huyện Tam Đường, tỉnh Lai Châu ........ 30 Chương 2 PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU .............................................. 31 2.1. Câu hỏi nghiên cứu ...........................................................................................31 2.2. Phương pháp nghiên cứu..................................................................................31 2.2.1. Phương pháp thu thập số liệu ................................................................ 31 2.2.2. Phương pháp tổng hợp, xử lý số liệu .................................................... 33
iv 2.2.3. Phương pháp phân tích số liệu .............................................................. 33 2.3. Hệ thống các chỉ tiêu nghiên cứu.....................................................................34 2.3.1. Nhóm chỉ tiêu thể hiện tốc độ tăng trưởng thu, chi NSNN .................. 34 2.3.2. Nhóm chỉ tiêu thể hiện cơ cấu thu, chi NSNN...................................... 35 2.3.3. Nhóm chỉ tiêu thực hiện quản lý thu, chi NSNN .................................. 35 Chương 3 THỰC TRẠNG QUẢN LÝ THU, CHI NGÂN SÁCH NHÀ NƯỚC TRÊN ĐỊA BÀN HUYỆN TAM ĐƯỜNG, TỈNH LAI CHÂU ... 36 3.1. Giới thiệu chung về huyện Tam Đường, tỉnh Lai Châu .................................36 3.1.1. Điều kiện tự nhiên ................................................................................. 36 3.1.2. Điều kiện kinh tế - xã hội ...................................................................... 39 3.1.3. Đánh giá chung về huyện Tam Đường, tỉnh Lai Châu ......................... 44 3.2. Thực trạng quản lý thu, chi ngân sách nhà nước trên địa bàn huyện Tam Đường, tỉnh Lai Châu ..............................................................................................45 3.2.1. Bộ máy quản lý thu, chi ngân sách nhà nước ....................................... 45 3.2.2. Công tác lập dự toán thu, chi ngân sách nhà nước ............................... 49 3.2.3. Công tác chấp hành dự toán thu, chi ngân sách nhà nước .................... 56 3.2.4. Công tác quyết toán thu, chi ngân sách nhà nước ................................. 66 3.2.5. Kết quả khảo sát về công tác quản lý thu, chi NSNN trên địa bàn huyện Tam Đường ..................................................................................................... 68 3.4. Đánh giá chung về công tác quản lý thu, chi ngân sách nhà nước trên địa bàn huyện Tam Đường, tỉnh Lai Châu ..........................................................................73 3.4.1. Những kết quả đạt được ........................................................................ 73 3.4.2. Một số hạn chế và nguyên nhân của hạn chế ........................................ 75 Chương 4 GIẢI PHÁP HOÀN THIỆN QUẢN LÝ THU, CHI NGÂN SÁCH NHÀ NƯỚC TRÊN ĐỊA BÀN HUYỆN TAM ĐƯỜNG, TỈNH LAI CHÂU ..................................................................................................... 79 4.1. Quan điểm quản lý thu, chi ngân sách nhà nước trên địa bàn huyện Tam Đường, tỉnh Lai Châu ..............................................................................................79
v 4.1.1. Quan điểm về quản lý thu ngân sách .................................................... 79 4.1.2. Quan điểm về quản lý chi ngân sách..................................................... 80 4.2. Giải pháp tăng cường công tác quản lý thu, chi ngân sách nhà nước trên địa bàn huyện Tam Đường, tỉnh Lai Châu .............................................................81 4.2.1. Hoàn thiện công tác lập dự toán ngân sách ........................................... 81 4.2.2. Hoàn thiện công tác chấp hành dự toán ngân sách ............................... 83 4.2.3. Hoàn thiện công tác quyết toán ngân sách ............................................ 85 4.2.4. Nâng cao trình độ cán bộ quản lý ngân sách nhà nước......................... 86 4.2.5. Một số giải pháp khác ........................................................................... 87 KẾT LUẬN .................................................................................................... 88 TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................................ 90 PHỤ LỤC ....................................................................................................... 92
vi DANH MỤC VIẾT TẮT UBND Uỷ ban nhân dân NSNN Ngân sách Nhà nước KB Kho bạc NN Nhà nước
vii DANH MỤC BẢNG BIỂU Bảng 2.1: Thang đo Likert .............................................................................. 33 Bảng 3.1: Đội ngũ triển khai hoạt động quản lý thu, chi NSNN tại huyện Tam Đường năm 2019............................................................................. 48 Bảng 3.2: Dự toán thu ngân sách nhà nước huyện Tam Đường giai đoạn 2017-2019 ....................................................................................... 52 Bảng 3.3: Dự toán chi ngân sách nhà nước huyện Tam Đường giai đoạn 2017-2019 ....................................................................................... 55 Bảng 3.4: Kết quả thực hiện thu ngân sách nhà nước huyện Tam Đường giai đoạn 2017-2019 .............................................................................. 58 Bảng 3.5: Cơ cấu thu ngân sách nhà nước huyện Tam Đường giai đoạn 2017- 2019 ................................................................................................. 60 Bảng 3.6: Thực hiện chi ngân sách nhà nước huyện Tam Đường giai đoạn 2017-2019 ....................................................................................... 62 Bảng 3.7: Chi đầu tư phát triển tại huyện Tam Đường giai đoạn 2017-2019 64 Bảng 3.8: Chi thường xuyên tại huyện Tam Đường giai đoạn 2017-2019 .... 65 Bảng 3.9: Kết quả khảo sát về công tác quản lý thu, chi NSNN trên địa bàn huyện Tam Đường .......................................................................... 69 DANH MỤC SƠ ĐỒ, BIỂU ĐỒ Sơ đồ 3.1: Bộ máy triển khai hoạt động quản lý thu, chi NSNN trên địa bàn huyện Tam Đường .......................................................................... 47 Biểu đồ 3.1: Cơ cấu dự toán thu ngân sách nhà nước huyện Tam Đường giai đoạn 2017-2019 .............................................................................. 54
1 PHẦN MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Quản lý thu, chi ngân sách nhà nước có vai trò rất quan trọng trong toàn bộ hoạt động kinh tế, xã hội, an ninh, quốc phòng và đối ngoại của đất nước. Quản lý thu ngân sách nhà nước là công cụ quản lý của Nhà nước để kiểm soát, điều tiết các hoạt động sản xuất kinh doanh của mọi thành phần kinh tế, là công cụ động viên, huy động các nguồn lực tài chính cần thiết nhằm tạo lập quỹ tiền tệ tập trung của ngân sách nhà nước, góp phần tạo môi trường bình đẳng, công bằng giữa các thành phần kinh tế, giữa các doanh nghiệp trong và ngoài nước trong quá trình sản xuất kinh doanh. Quản lý chi NSNN góp phần cung ứng kịp thời, đầy đủ tài chính cho hoạt động của Nhà nước và nhu cầu của xã hội; góp phần để quá trình chi NSNN đáp ứng được các yêu cầu chi hợp lý, tiết kiệm, nâng cao hiệu quả sử dụng các khoản chi NSNN. Trong hệ thống ngân sách nhà nước ở Việt Nam hiện nay, ngân sách nhà nước cấp huyện được hình thành, gắn liền và là công cụ điều hành của chính quyền hành chính cấp huyện. Ngân sách nhà nước cấp huyện là một bộ phận cấu thành ngân sách nhà nước, là công cụ để chính quyền cấp huyện thực hiện các chức năng, nhiệm vụ, quyền hạn trong quá trình quản lý nền kinh tế - xã hội, an ninh quốc phòng ở địa phương. Tam Đường là huyện cửa ngõ phía Đông Bắc của tỉnh Lai Châu, được thành lập năm 2002 theo Nghị định số 8/2001/NĐ-CP của Chính phủ trên cơ sở các xã của huyện Phong Thổ tách ra. Là huyện vùng cao nên Tam Đường còn gặp nhiều khó khăn trong phát triển kinh tế xã hội. Các khoản thu ngân sách nhà nước hạn hẹp trong khi nhu cầu chi lại có xu hướng tăng lên nên UBND huyện Tam Đường rất quan tâm đến công tác quản lý thu, chi ngân sách nhà nước trên địa bàn huyện. UBND huyện đã chỉ đạo quyết liệt triển khai nhiệm vụ thu NSNN trên địa bàn, công tác quản lý thu ngân sách được chú trọng, nâng cao chất lượng
2 công tác thanh tra, kiểm tra nghĩa vụ nộp thuế, tăng cường các biện pháp xử lý nợ đọng thuế. Tập trung khai thác các nguồn thu trên địa bàn, nhiều khoản thu vượt dự toán giao. Các nhiệm vụ chi ngân sách cơ bản đáp ứng yêu cầu đặt ra, đã góp phần hoàn thành các chỉ tiêu kinh tế - xã hội của huyện, đủ nguồn cân đối chi theo dự toán đã được HĐND huyện giao. Đảm bảo kinh phí cho các hoạt động quản lý nhà nước, Đảng, đoàn thể, góp phần giữ vững ổn định chính trị, củng cố quốc phòng, an ninh trên địa bàn huyện. Rà soát, quản lý chặt chẽ các khoản chi đảm bảo thực hiện đúng dự toán được duyệt và tổ chức thực hiện nghiêm túc có hiệu quả các biện pháp chống thất thoát, lãng phí. Bên cạnh những kết quả tích cực đã đạt được, công tác quản lý thu, chi ngân sách trên địa bàn huyện Tam Đường vẫn còn những tồn tại, hạn chế, như: việc xây dựng kế hoạch hóa nguồn thu, dự toán thu ngân sách có cơ sở xây dựng chưa vững chắc, đôi khi còn mang yếu tố chủ quan, cảm tính; nguồn thu ngân sách còn hạn chế, chưa có nhiều nguồn thu từ khu vực ngoài quốc doanh, thu chủ yếu dựa vào nguồn thu từ đất đai, tài nguyên và thanh lý tài sản nhà nước nên nguồn thu không ổn định và thiếu bền vững cho thu ngân sách; việc quyết toán chi NSNN của một số cơ quan, đơn vị còn nhiều nội dung thực hiện không đúng quy định của Nhà nước vẫn được chấp nhận quyết toán; công tác kiểm tra, đôn đốc việc thực hiện kết luận sau thanh tra thiếu đồng bộ, chưa thường xuyên, dẫn đến kết quả thu hồi chậm, đạt chưa cao… Từ những phân tích trên, cùng với việc nhận thức được vai trò của công tác quản lý thu, chi ngân sách nhà nước cấp huyện, tác giả đã lựa chọn nghiên cứu đề tài: “Quản lý thu, chi ngân sách nhà nước trên địa bàn huyện Tam Đường, tỉnh Lai Châu” làm luận văn nghiên cứu của mình. 2. Mục tiêu nghiên cứu 2.1. Mục tiêu chung Phân tích, đánh giá thực trạng quản lý thu, chi ngân sách nhà nước trên địa bàn huyện Tam Đường, tỉnh Lai Châu trong giai đoạn 2017-2019, từ đó đề xuất một số giải pháp chủ yếu nhằm hoàn thiện công tác quản lý thu, chi
3 ngân sách nhà nước trên địa bàn huyện Tam Đường, tỉnh Lai Châu trong thời gian tới. 2.2. Mục tiêu cụ thể - Hệ thống hóa cơ sở lý luận và thực tiễn về quản lý thu, chi ngân sách nhà nước trên địa bàn cấp huyện. - Phân tích thực trạng quản lý thu, chi ngân sách nhà nước trên địa bàn huyện Tam Đường, tỉnh Lai Châu trong giai đoạn 2017-2019. - Phân tích những kết quả đạt được, những hạn chế và nguyên nhân của hạn chế trong quản lý thu, chi ngân sách nhà nước trên địa bàn huyện Tam Đường, tỉnh Lai Châu giai đoạn 2017-2019. - Đề xuất một số giải pháp nhằm hoàn thiện công tác quản lý thu, chi ngân sách nhà nước trên địa bàn huyện Tam Đường, tỉnh Lai Châu trong thời gian tới. 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 3.1. Đối tượng nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu của đề tài là công tác quản lý thu, chi ngân sách nhà nước trên địa bàn cấp huyện, cụ thể là huyện Tam Đường, tỉnh Lai Châu. 3.2. Phạm vi nghiên cứu - Phạm vi về không gian: đề tài được nghiên cứu trên địa bàn huyện Tam Đường, tỉnh Lai Châu. - Phạm vi về thời gian: các số liệu thứ cấp được thu thập và phân tích trong luận văn được lấy trong 3 năm từ năm 2017 đến năm 2019, số liệu sơ cấp được thực hiện trong năm 2020. - Phạm vi về nội dung: đề tài tập trung nghiên cứu công tác quản lý thu, chi ngân sách nhà nước trên địa bàn huyện Tam Đường, tỉnh Lai Châu, gồm các nội dung: lập dự toán ngân sách nhà nước; chấp hành dự toán ngân sách nhà nước; quyết toán ngân sách nhà nước. 4. Đóng góp của luận văn - Về mặt lý luận
4 Luận văn góp phần tổng hợp và hệ thống hóa những vấn đề lý luận cơ bản về công tác quản lý thu, chi ngân sách nhà nước trên địa bàn cấp huyện. - Về mặt thực tiễn Luận văn là công trình đầu tiên nghiên cứu một cách có hệ thống về công tác quản lý thu, chi ngân sách nhà nước trên địa bàn huyện Tam Đường, tỉnh Lai Châu. Luận văn là tài liệu tham khảo để UBND huyện Tam Đường đề xuất được các giải pháp để tăng cường công tác quản lý thu, chi ngân sách nhà nước trên địa bàn huyện Tam Đường, tỉnh Lai Châu trong thời gian tới. 5. Kết cấu của đề tài Ngoài phần mở đầu, kết luận và danh mục tài liệu tham khảo, đề tài được kết cấu thành 4 chương: Chương 1: Cơ sở lý luận và thực tiễn về quản lý thu, chi ngân sách nhà nước. Chương 2: Phương pháp nghiên cứu. Chương 3: Thực trạng quản lý thu, chi ngân sách nhà nước trên địa bàn huyện Tam Đường, tỉnh Lai Châu. Chương 4: Giải pháp hoàn thiện quản lý thu, chi ngân sách nhà nước trên địa bàn huyện Tam Đường, tỉnh Lai Châu.
5 CHƯƠNG 1 CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ QUẢN LÝ THU, CHI NGÂN SÁCH NHÀ NƯỚC 1.1. Cơ sở lý luận về quản lý thu, chi ngân sách nhà nước 1.1.1. Lý luận chung về ngân sách nhà nước 1.1.1.1. Khái niệm ngân sách nhà nước Ngân sách Nhà nước ra đời và phát triển với tư cách là một phạm trù kinh tế gắn liền với sự xuất hiện của Nhà nước và sự tồn tại, phát triển của nền kinh tế hàng hóa tiền tệ. Ngân sách Nhà nước là khâu chủ đạo, đóng vai trò hết sức quan trọng trong việc duy trì sự tồn tại của bộ máy quyền lực Nhà nước. Theo Luật Ngân sách Nhà nước được Quốc hội khóa XIII thông qua ngày 25 tháng 6 năm 2015 thì “Ngân sách Nhà nước là toàn bộ các khoản thu, chi của Nhà nước trong dự toán đã được cơ quan có thẩm quyền quyết định và được thực hiện trong một năm để đảm bảo thực hiện các chức năng, nhiệm vụ của Nhà nước” (Luật Ngân sách Nhà nước, 2015). Từ khái niệm ngân sách Nhà nước nêu trên cho thấy thu, chi ngân sách Nhà nước là hai nội dung chủ yếu của Ngân sách Nhà nước. Trong thực tiễn, NSNN là hoạt động tạo lập và sử dụng quỹ tiền tệ của Nhà nước. Trong quá trình phân phối tổng sản phẩm xã hội, nguồn tài chính luôn vận động giữa một bên là Nhà nước, một bên là các chủ thể kinh tế xã hội. Đằng sau các hoạt động đó chứa đựng các mối quan hệ giữa Nhà nước với các chủ thể khác, thông qua việc tạo lập, sử dụng quỹ tiền tệ tập trung của nhà nước chuyển dịch của một bộ phận thu nhập bằng tiền của các chủ thể đó thành thu nhập của nhà nước và Nhà nước chuyển dịch thu nhập đó đến các chủ thể được thụ hưởng để thực hiện các chức năng nhiệm vụ của Nhà nước. 1.1.1.2. Đặc điểm của ngân sách nhà nước - Ngân sách nhà nước vừa là một bảng kế hoạch tài chính vừa là một đạo luật của một quốc gia. Ngân sách nhà nước chính là toàn bộ các khoản
6 thu, chi của một quốc gia đã được dự toán thực hiện trong một năm, việc thiết lập ngân sách nhà nước không chỉ mang tính kỹ thuật nghiệp vụ kinh tế giống như các loại ngân sách thông thường khác mà nó còn mang tính kỹ thuật pháp lý, Ngân sách nhà nước được soạn thảo và thực hiện bởi cơ quan nhà nước có thẩm quyền, đặc biệt phải được quốc hội xem xét, biểu quyết thông qua giống như việc ban hành một đạo luật. Đặc điểm này đã làm cho Ngân sách nhà nước khác hẳn với các loại ngân sách thông thường như ngân sách của gia đình, ngân sách của các tổ chức chính trị xã hội. Ngân sách nhà nước đảm bảo giá trị pháp lý và bắt buộc các chủ thể liên quan phải thực hiện đúng quyền và nghĩa vụ của mình giống như việc thực hiện, chấp hành một đạo luật. Còn các loại ngân sách khác thì việc thực hiện và chấp hành của các chủ thể có liên quan, chỉ dừng ở mức độ thoả thuận để ràng buộc trách nhiệm của mỗi người. - Ngân sách nhà nước là bảng kế hoạch tài chính của toàn thể quốc gia, sẽ được quốc hội biểu quyết thông qua trước khi trao cho chính phủ thi hành. Đặc điểm này thể hiện mối liên hệ chặt chẽ giữa cơ quan lập pháp và cơ quan hành pháp trong quá trình xây dựng và thực hiện ngân sách. Trong đó, cơ quan lập pháp thường có vai trò áp đảo hơn, cơ quan hành pháp chỉ là cơ quan thừa hành thực hiện bảng kế hoạch tài chính mà quốc hội đã thông qua, nhưng đồng thời phải chịu sự giám sát của quốc hội trong khi thực thi nhiệm vụ ngân sách nhà nước nhằm hạn chế sự lạm quyền của cơ quan hành pháp bảo đảm tính dân chủ, công khai, minh bạch trong hoạt động tài chính nhà nước. Điều này bộc lộ rõ nét đặc trưng riêng của ngân sách nhà nước mà ở các loại hình ngân sách khác không có, Ngân sách nhà nước được thiết lập và thi hành có sự tham gia, giám sát của nhân dân theo phương cách trực tiếp hay gián tiếp thông qua vai trò của quốc hội, có sự tham gia của cơ quan hành pháp, cơ quan lập pháp và có sự phân chia nhiệm vụ rõ ràng giữa hai cơ quan này. Trong khi đó, các loại hình ngân sách khác thì Nhà nước để cho chính chủ thể đó tự quyết định và tự chịu trách nhiệm về hậu quả xảy ra. Một số cơ quan
7 hành pháp nhà nước chỉ tham gia kiểm tra, giám sát trong những trường hợp cần thiết, mà không tạo nên mối tương đồng giữa cơ quan hành pháp và cơ quan lập pháp. - Ngân sách nhà nước được thiết lập và thực thi nhằm phục vụ hoạt động của bộ máy nhà nước, đảm bảo cho nhà nước thực hiện chức năng nhiệm vụ của mình vì lợi ích chung của toàn xã hội. Bộ máy nhà nước muốn hoạt động được cần có một số tiền rất lớn để chi tiêu và số tiền đó được trích ra từ ngân sách nhà nước. Nhà nước thực hiện chức năng và nhiệm vụ của mình nhằm đảm bảo sự phát triển của toàn xã hội, phục vụ lợi ích của toàn dân, không phân biệt người giàu nghèo hay đẳng cấp, địa vị xã hội. Đặc biệt, ngân sách nhà nước còn ưu tiên để giúp đỡ phục vụ cho những người nghèo, hỗ trợ để giảm bớt tệ nạn xã hội. Vì vậy chính phủ luôn tìm cách thỏa mãn giữa nhiệm vụ thu và nhiệm vụ chi đã được hoạch định và cho phép thực hiện bởi Quốc hội. Đặc điểm này thể hiện một bản chất rất riêng của ngân sách nhà nước, ngân sách nhà nước phục vụ cho toàn xã hội, toàn dân, không phân biệt người giàu, người nghèo hay cá nhân, tổ chức nào để đảm bảo cho sự phát triển của cả đất nước. Còn các loại ngân sách nhà nước khác chỉ bao hàm một số đối tượng cụ thể và những mục tiêu hẹp hơn. - Hoạt động thu chi của ngân sách nhà nước luôn gắn chặt với quyền lực kinh tế - chính trị của nhà nước và việc thực hiện các chức năng của nhà nước, được nhà nước tiến hành trên cơ sở những luật lệ nhất định. Hoạt động ngân sách nhà nước là hoạt động phân phối lại các nguồn tài chính, nó thể hiện ở hai lãnh vực thu và chi của nhà nước. Ngân sách nhà nước luôn gắn chặt với sở hữu nhà nước, luôn chứa đựng những lợi ích chung, lợi ích công cộng. - Ngân sách nhà nước cũng có những đặc điểm như các quỹ tiền tệ khác. Nét khác biệt của ngân sách nhà nước với tư cách là một quỹ tiền tệ tập trung của nhà nước, nó được chia thành nhiều quỹ nhỏ có tác dụng riêng, sau đó mới được chi dùng cho những mục đích đã định. Hoạt động thu chi của
8 ngân sách nhà nước được thực hiện theo nguyên tắc không hoàn trả trực tiếp là chủ yếu. 1.1.1.3. Chức năng của ngân sách nhà nước Trong sự vận động và phát triển của đời sống kinh tế – xã hội, với những diễn biến kinh tế, vai trò của nhà nước được thay đổi, thì chức năng của ngân sách nhà nước cũng cần được nhìn nhận lại cho phù hợp với tình hình mới. - Cùng với các công cụ khác của Nhà nước, ngân sách nhà nước là một công cụ ổn định kinh tế vĩ mô, thúc đẩy tăng trưởng kinh tế, chống lạm phát và giảm thất nghiệp. - Chức năng phân bổ nguồn lực trong xã hội: để tạo lập và sử dụng các nguồn lực có hiệu quả, thông qua các biện pháp thu, chi và quản lý ngân sách nhà nước, nhà nước thực hiện phân bổ nguồn lực vào những lĩnh vực địa bàn then chốt, có nhiều rủi ro, cần khuyến khích hoặc hạn chế phát triển; đồng thời có thể thu hút, lôi kéo sự tham gia phân bổ nguồn lực của các thành phần kinh tế và khu vực tư nhân. - Chức năng phân phối lại thu nhập trong xã hội: Nhà nước thực hiện quá trình phân phối và phân phối lại thu nhập dưới hình thức tham gia trực tiếp hoặc gián tiếp nhằm hạn chế bớt sự phân hoá xã hội, sự bất bình đẳng về thu nhập đảm bảo sự công bằng hợp lý, làm cho nguồn thu nhập của xã hội được sử dụng một cách kịp thời hiệu quả. Thông qua công cụ thuế và công cụ chi tiêu, Nhà nước sẽ thực hiện được các mục tiêu trên. - Chức năng điều chỉnh kinh tế: chính sách ngân sách nhà nước là một bộ phận không thể tách rời của chính sách kinh tế – xã hội. Khi nền kinh tế suy thoái người ta thường khuyến cáo dùng chính sách tài khoá kích cầu bằng cách giảm thuế hoặc tăng chi tiêu công, từ đó làm tăng khối lượng sản xuất xã hội. Khi nền kinh tế phát triển bình thường, trong điều kiện mở cửa thì chính sách tài khoá kích thích sẽ tạo nên phản ứng dây chuyền: chính sách tài khoá
9 kích thích nới lỏng với mục đích tăng tổng cầu, mức lãi suất trong nước tăng, giá đồng nội tệ tăng, thuần xuất khẩu giảm, tổng cầu giảm. Như vậy, trước mắt chính sách tài khoá có thể kích thích tổng cầu có tác động đến tăng trưởng kinh tế, nhưng về lâu dài lại kìm hãm chính quá trình tăng trưởng. Đòi hỏi các nhà hoạch định chính sách tài chính nói chung và chính sách tài khoá nói riêng phải tính đến việc sử dụng công cụ ngân sách nhà nước một cách thích hợp trong quá trình điều chỉnh nền kinh tế. Bốn chức năng nói trên có mối quan hệ rất gắn bó, phản ảnh được bản chất hoạt động của ngân sách nhà nước trong quá trình tạo lập, khai thác động viên, phân bổ, tổ chức huy động các nguồn vốn cũng như tham gia kiểm soát, điều chỉnh kinh tế vĩ mô. 1.1.1.4. Vai trò của ngân sách nhà nước Ngân sách nhà nước được xem là công cụ điều tiết vĩ mô nền kinh tế và đóng vai trò không thể thiếu đối với nước ta. Ngân sách nhà nước thể hiện vai trò ở một số nội dung cơ bản sau: - Kích thích tăng trưởng kinh tế + Ngân sách nhà nước cung cấp nguồn kinh phí để Nhà nước đầu tư xây dựng các công trình kết cấu hạ tầng và đầu tư cho các ngành kinh tế trọng điểm mũi nhọn. + Ngân sách nhà nước hỗ trợ cho sự phát triển của doanh nghiệp trong trường hợp cần thiết đảm bảo cho sự ổn định về cơ cấu hoặc chuẩn bị chuyển đổi sang cơ cấu mới hợp lí hơn. + Ngân sách nhà nước còn có vai trò quan trọng trong việc hỗ trợ vốn cho các doanh nghiệp để giúp cho các doanh nghiệp mở rộng quy mô sản xuất góp phần làm cho nền kinh tế nước ta tăng trưởng và phát triển. + Nhờ ngân sách nhà nước có thể tranh thủ các nguồn vay trong và ngoài nước để tạo thêm nguồn vốn cho nền kinh tế nhằm thỏa mãn cho nhu cầu đầu tư phát triển.
10 - Điều tiết thị trường, giá cả và chống lạm phát + Để đảm bảo lợi ích của người sản xuất và người tiêu dùng, Nhà nước sử dụng ngân sách để can thiệp vào thị trường thông qua các khoản chi của Ngân sách Nhà nước dưới hình thức tài trợ vốn, trợ giá và sử dụng các quỹ dự trữ Nhà nước về hàng hóa và dự trữ tài chính. Trong quá trình điều chỉnh thị trường, NSNN còn tác động đến sự hoạt động của thị trường tiền tệ, thị trường vốn và trên cơ sở đó thực hiện giảm lạm phát, kiểm soát lạm phát. + Để chống lạm phát Nhà nước áp dụng các biện pháp: giải quyết cân đối NSNN, khai thác các nguồn vốn vay trong và ngoài nước dưới hình thức phát hành trái phiếu chính phủ, thu hút viện trợ nước ngoài, tham gia trên thị trường vốn với tư cách là người mua và bán chứng khoán. - Điều tiết thu nhập dân cư để góp phần thực hiện công bằng xã hội Với sự phân hóa kinh tế xã hội hiện nay, Nhà nước cần phải có chính sách phân phối lại thu nhập hợp lý nhằm giảm bớt khoảng cách chênh lệch về thu nhập trong dân cư. Ngân sách Nhà nước là một công cụ tài chính hữu hiệu được Nhà nước sử dụng để điều tiết thu nhập của dân cư trên phạm vi toàn xã hội ở cả hai mặt thu và chi bằng việc áp dụng thuế trực thu, thuế gián thu, chi phúc lợi công cộng, chi trợ cấp với bộ phận dân cư nằm trong diện thực hiện chính sách xã hội của Nhà nước. 1.1.1.5. Hệ thống ngân sách nhà nước a) Hệ thống ngân sách nhà nước Hệ thống ngân sách nhà nước được hiểu là tổng thể các cấp ngân sách có mối quan hệ hữu cơ với nhau trong quá trình thực hiện nhiệm vụ thu, chi của mỗi cấp ngân sách. Ở nước ta, tổ chức hệ thống ngân sách nhà nước gắn bó chặt chẽ với việc tổ chức bộ máy nhà nước và vai trò, vị trí của bộ máy đó trong quá trình phát triển kinh tế – xã hội của đất nước. Hệ thống ngân sách nhà nước gồm: ngân sách trung ương và ngân sách địa phương. - Ngân sách trung ương là ngân sách của các bộ, cơ quan ngang bộ, cơ quan thuộc Chính phủ và các cơ quan khác ở trung ương.
11 - Ngân sách địa phương bao gồm ngân sách của đơn vị hành chính các cấp có Hội đồng nhân dân và Uỷ ban nhân dân. Phù hợp với mô hình tổ chức chính quyền Nhà nước ta hiện nay. Ngân sách địa phương bao gồm: + Ngân sách cấp thành phố, thành phố trực thuộc trung ương (gọi chung là ngân sách cấp thành phố). + Ngân sách cấp huyện, quận, thị xã, thành phố thuộc thành phố (gọi chung là ngân sách cấp huyện). + Ngân sách cấp xã, phường (gọi chung là ngân sách cấp xã). b) Phân cấp quản lý ngân sách nhà nước Phân cấp quản lý ngân sách nhà nước là việc xử lý các mối quan hệ giữa các cấp chính quyền nhà nước từ trung ương đến địa phương trong hoạt động của ngân sách nhà nước, từ đó cho phép hình thành một cơ chế phân chia ranh giới quyền lực về quản lý ngân sách nhà nước giữa các cấp chính quyền. Vì vậy nội dung phân cấp quản lý ngân sách nhà nước về cơ bản bao gồm 3 nội dung chủ yếu sau: - Về quyền lực: phân cấp ban hành chế độ, chính sách, tiêu chuẩn, định mức. Thông qua việc phân cấp nhằm làm rõ vấn đề cơ quan nhà nước nào có thẩm quyền ban hành ra các chế độ, chính sách, định mức, tiêu chuẩn, phạm vi, mức độ của mỗi cấp chính quyền. - Phân cấp về mặt vật chất, tức là phân cấp về nguồn thu và nhiệm vụ chi. Có thể nói đây luôn là vấn đề phức tạp nhất, khó khăn nhất, gây nhiều bất đồng nhất trong quá trình xây dựng và triển khai các đề án phân cấp quản lý ngân sách. Sự khó khăn này bắt nguồn từ sự phát triển không đồng đều giữa các địa phương, sự khác biệt về các điều kiện tự nhiên, kinh tế, xã hội giữa các vùng miền trong cả nước. - Phân cấp về quản lý chu trình ngân sách, tức là phân công, phân định trách nhiệm, quyền hạn trong lập, chấp hành và quyết toán NSNN. Phân cấp quản lý ngân sách nhà nước thể hiện mối quan hệ giữa các cấp chính quyền