Đề án Thạc sĩ Luật kinh tế: Pháp luật về thanh toán điện tử tại Việt Nam

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:83

Thêm vào BST

Báo xấu

3
lượt xem 1
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Đề án nghiên cứu "Pháp luật về thanh toán điện tử tại Việt Nam" nhằm phân tích và đánh giá pháp luật hiện hành về thanh toán điện tử tại Việt Nam; Đánh giá thực tiễn thực hiện pháp luật về thanh toán điện tử tại Việt Nam; Đề xuất được giải pháp hoàn thiện pháp luật và nâng cao hiệu quả thực hiện pháp luật về thanh toán điện tử tại Việt Nam.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Đề án Thạc sĩ Luật kinh tế: Pháp luật về thanh toán điện tử tại Việt Nam

ĐẠI HỌC HUẾ TRƯỜNG ĐẠI HỌC LUẬT ---------- ĐẶNG CẨM HUYỀN PHÁP LUẬT VỀ THANH TOÁN ĐIỆN TỬ TẠI VIỆT NAM LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT KINH TẾ Mã số: 8380107 NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: 1. TS. CAO ĐÌNH LÀNH 2. TS. HOÀNG THỊ THU THỦY THỪA THIÊN HUẾ - năm 2024
LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi và được sự hướng dẫn khoa học của TS. Cao Đình Lành và TS. Hoàng Thị Thu Thủy. Các nội dung nghiên cứu, kết quả nghiên cứu trong đề tài này là trung thực và chưa công bố dưới bất cứ hình thức nào trước đây. Các nhận xét, số liệu đều có trích dẫn và chú thích nguồn gốc cụ thể. Thừa Thiên Huế, ngày tháng 8 năm 2024 Học viên Đặng Cẩm Huyền
LỜI CẢM ƠN Trước hết, tôi xin chân thành cảm ơn quý thầy, cô Trường Đại học Luật, Đại học Huế đã tận tình chỉ dạy và trang bị cho tôi những kiến thức cần thiết cho tôi có thể hoàn thành được bài Luận văn tốt nghiệp này. Tôi xin trân trọng cảm ơn TS. Cao Đình Lành và TS. Hoàng Thị Thu Thủy đã tận tình giúp đỡ, định hướng cách tư duy và cách làm việc khoa học là hành trang tiếp bước cho tôi trong quá trình học tập và lập nghiệp sau này. Và cuối cùng, xin gửi lời cảm ơn đến gia đình, bạn bè, tập thể lớp Cao học Luật Kinh tế, những người luôn sẵn sàng sẻ chia và giúp đỡ trong học tập và cuộc sống. Luận văn chắc chắn sẽ có những kiến thức thiếu sót cả về nội dung và hình thức, tôi rất mong nhận được sự góp ý của thầy, cô để Luận văn được hoàn thiện hơn. Thừa Thiên Huế, ngày tháng 8 năm 2024 Học viên Đặng Cẩm Huyền
MỤC LỤC Commented [VĐ1]: Tớ đã sửa mục lục Trang phụ bìa Lời cam đoan Lời cảm ơn Mục lục PHẦN MỞ ĐẦU...................................................................................................1 1. Tính cấp thiết của việc nghiên cứu đề tài ...........................................................1 2. Tình hình nghiên cứu liên quan đến đề tài .........................................................2 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu .....................................................................6 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu......................................................................7 5. Phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu.................................................7 6. Ý nghĩa khoa học và ý nghĩa thực tiễn của luận văn .........................................8 7. Kết cấu của luận văn ..........................................................................................9 CHƯƠNG 1. MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ LUẬN PHÁP LUẬT VỀ THANH TOÁN ĐIỆN TỬ ................................................................................................10 1.1. Khái quát thanh toán điện tử .....................................................................10 1.1.1. Khái niệm về thanh toán điện tử ................................................................10 1.1.2. Chức năng của thanh toán điện tử ..............................................................11 1.1.3. Các phương thức thanh toán điện tử ..........................................................12 1.2. Khái quát pháp luật về thanh toán điện tử ..............................................17 1.2.1. Khái niệm và đặc điểm pháp luật về thanh toán điện tử ............................17 1.2.2. Nội dung pháp luật về thanh toán điện tử ..................................................21 1.2.3. Vai trò của pháp luật về thanh toán điện tử ...............................................23 1.3. Pháp luật về thanh toán điện tử ở một số nước trên thế giới và gợi mở cho Việt Nam ......................................................................................................25 1.3.1. Pháp luật về thanh toán điện tử ở một số nước trên thế giới .....................25 1.3.2. Gợi mở cho Việt Nam ................................................................................30
Tiểu kết Chương 1................................................................................................32 CHƯƠNG 2. THỰC TRẠNG PHÁP LUẬT VÀ THỰC TIỄN THỰC HIỆN PHÁP LUẬT VỀ THANH TOÁN ĐIỆN TỬ TẠI VIỆT NAM ........33 2.1. Thực trạng pháp luật về thanh toán điện tử ............................................33 2.1.1. Thực trạng các quy định về thanh toán điện tử ..........................................33 2.1.2. Đánh giá các quy định của pháp luật hiện hành về thanh toán điện tử ......46 2.2. Thực tiễn thực hiện pháp luật về thanh toán điện tử ..............................48 2.2.1. Các yếu tố tác động đến thực hiện pháp luật về thanh toán điện tử...........48 2.2.2. Kết quả đạt được trong thực hiện pháp luật về thanh toán điện tử ..............49 2.2.3. Vướng mắc trong thực tiễn thực hiện pháp luật về thanh toán điện tử và nguyên nhân .........................................................................................................51 Tiểu kết Chương 2................................................................................................58 CHƯƠNG 3. ĐỊNH HƯỚNG, GIẢI PHÁP HOÀN THIỆN PHÁP LUẬT VÀ NÂNG CAO HIỆU QUẢ THỰC HIỆN PHÁP LUẬT VỀ THANH TOÁN ĐIỆN TỬ ................................................................................................60 3.1. Định hướng hoàn thiện pháp luật và nâng cao hiệu quả thực hiện pháp luật về thanh toán điện tử..................................................................................60 3.2. Giải pháp hoàn thiện pháp luật và nâng cao hiệu quả thực hiện pháp luật về thanh toán điện tử..................................................................................64 3.2.1. Giải pháp hoàn thiện pháp luật về thanh toán điện tử ................................64 3.2.2. Giải pháp nâng cao hiệu quả thực hiện pháp luật về thanh toán điện tử ...66 Tiểu kết Chương 3................................................................................................71 KẾT LUẬN .........................................................................................................72 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO .........................................................74
PHẦN MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của việc nghiên cứu đề tài Trong thập niên vừa qua, cuộc cách mạng công nghiệp lần thứ tư đã đem lại những bước tiến đáng kể về công nghệ và kinh tế trên phạm vi toàn cầu. Sự phát triển nở rộ của thương mại điện tử, được quan tâm và sử dụng nhiều hơn bởi người kinh doanh và người tiêu dùng. Đồng hành tất yếu của thương mại điện tử là những hình thức thanh toán điện tử đa dạng, phù hợp với nhiều phân loại khách hàng. Đây là loại hình thanh toán không dùng tiền mặt thông qua Internet. Ngoài ra, hiện nay, thanh toán điện tử được ứng dụng trong các giao dịch hằng ngày. Với việc thanh toán điện tử, người tiêu dùng không còn bị giới hạn về thời gian và địa điểm mà có thể mua các sản phẩm và dịch vụ ở bất cứ đâu và bất cứ khi nào. Ngoài tăng phạm vi giao dịch, hình thức thanh toán này có các ưu thế khi so sánh với thanh toán truyền thống bằng tiền mặt như tính chính xác, nhanh chóng của giao dịch, từ đây tiết kiệm thời gian, giảm gian lận thanh toán, đồng thời tăng tính an toàn và sự thuận lợi của quá trình kiểm toán. Tuy phù hợp bối cảnh và xu thế toàn cầu, cũng như có thể đáp ứng được nhu cầu của cả bên kinh doanh và bên tiêu thụ, thanh toán điện tử cũng tiềm ẩn những nguy cơ liên quan đến bảo mật thông tin hay những hình thức lừa đảo mới. Sự tồn tại của các loại hình thanh toán điện tử đặt ra những vấn đề trong công tác quản lý bằng hành lang pháp lý nhằm đảm bảo quyền lợi cho các chủ thể tham gia vào quan hệ thanh toán điện tử. Pháp luật về thanh toán điện tử ở Việt Nam là kết hợp của kết quả học tập từ pháp luật của các nước phát triển kinh tế số và những quy định đặc thù phù hợp với bối cảnh nước ta. Pháp luật về thanh toán điện tử ở Việt Nam là 1
một chủ đề nghiên cứu mới cho giới nghiên cứu luật học với nhiều đối tượng nghiên cứu như hệ thống lý luận và pháp luật mẫu về thanh toán quốc tế trên thế giới; quy trình xây dựng pháp luật về thanh toán điện tử tại Việt Nam dựa trên bối cảnh quốc gia; hay thực tế pháp luật về thanh toán điện tử tại Việt Nam… Trong số đó, nghiên cứu về thực tế pháp luật về thanh toán điện tử tại Việt Nam có ý nghĩa vô cùng quan trọng vào giai đoạn hiện nay. Thấy được rằng, vào những năm gần đây, với động lực là nhu cầu của người dân tăng mạnh, pháp luật Việt Nam về thanh toán điện tử ngày càng được hoàn thiện bằng việc sửa đổi luật cũ, bổ sung quy định mới. Để có thể đánh giá được hiệu quả và tính ứng dụng của hệ thống pháp luật này đối với tất cả các chủ thể tham gia giao dịch, cần có những phân tích về ưu điểm, nhược điểm của các quy định và đồng thời phải xem xét đến thực tiễn thực hiện pháp luật về thanh toán điện tử - ghi nhận các kết quả đạt được và những vướng mắc còn tồn tại. Những đánh giá này là căn cứ để các cơ quan quản lý nhận thức và phát huy điểm mạnh, truy tìm nguyên do và khắc phục điểm yếu của pháp luật về thanh toán điện tử, nhằm mục đích tiếp tục phát triển pháp luật, bảo vệ quyền và lợi ích của các chủ thể tham gia quan hệ thanh toán điện tử. Tâm đắc với ý nghĩa của nhánh nghiên cứu kể trên, người viết lựa chọn đề tài nghiên cứu “Pháp luật về thanh toán điện tử tại Việt Nam” làm luận văn thạc sĩ của mình. 2. Tình hình nghiên cứu liên quan đến đề tài Pháp luật về thanh toán điện tử là một chủ đề nghiên cứu mới. Hiện nay, hệ thống các công trình nghiên cứu xoay quanh để tài này tại Việt Nam trải dài nhiều nội dung về lý luận pháp luật về thanh toán điện tử, các bài học từ pháp luật thanh toán điện tử tại nước ngoài cho Việt Nam, đánh giá về thực trạng pháp luật thanh toán điện tử tại Việt Nam hay các chủ đề khác liên quan 2
đến quyền và lợi ích của các chủ thể tham gia giao dịch thương mại điện tử tại Việt Nam. Có thể kể đến một số nghiên cứu như sau: Thứ nhất, kỷ yếu hội thảo khoa học: Commented [VĐ2]: Đoạn này tớ bỏ chữ “sách chuyên khảo” đi vì không liệt kê sách chuyên khảo nào Năm 2021, Khoa Luật Kinh tế, Trường Đại học Luật, Đại học Huế tổ chức Hội thảo khoa học “Hoàn thiện pháp luật thuế và thanh toán điện tử trong thời kỳ công nghiệp 4.0”. Dù kỷ yếu của hội thảo chưa được công bố chính thức, người viết đã được tiếp cận với các bài viết liên quan trực tiếp đến đề tài nghiên cứu của luận văn này. Ví dụ như các bài viết sau: Commented [VĐ3]: Sửa cái này thành dù chưa đc công bố nhưng ng viết đã đc tiếp cận - Lê Thảo Nguyên (2021), Hoàn thiện một số quy định pháp luật về dịch vụ ví điện tử trong thời kỳ công nghiệp 4.0, Hội thảo khoa học “Hoàn thiện pháp luật thuế và thanh toán điện tử trong thời kỳ công nghiệp 4.0”, Khoa Luật Kinh tế, Trường Đại học Luật, Đại học Huế. Bài viết này đưa ra khái niệm ví điện tử theo thế giới và theo pháp luật Việt Nam. Tác giả cũng phân tích các nhược điểm chung của pháp luật về ví điện tử và đề xuất một số giải pháp khắc phục. - Đồng Thị Huyền Nga (2021), Hoàn thiện khuôn khổ pháp luật về quản lý ví điện tử tại Việt Nam, Hội thảo khoa học “Hoàn thiện pháp luật thuế và thanh toán điện tử trong thời kỳ công nghiệp 4.0”, Trường Đại học Luật, Đại học Huế. Nghiên cứu này thiên về phân tích các điểm yếu liên quan đến bảo mật, tính an toàn của ví điện tử tại Việt Nam; từ đây đưa ra các yêu cầu hoàn thiện đối với pháp luật về ví điện tử tại Việt Nam nhằm đảm bảo khắc phục các nhược điểm kể trên. - Nguyễn Văn Tứ (2021), Một số kiến nghị nhằm hoàn thiện khung pháp lý về thanh toán bằng tiền điện tử ở Việt Nam đáp ứng thời kỳ công nghiệp 4.0, Hội thảo khoa học “Hoàn thiện pháp luật thuế và thanh toán điện tử trong thời kỳ công nghiệp 4.0”, Trường Đại học Luật, Đại học Huế. 3
Trong bài viết này, tác giả đưa ra quan điểm của mình về định nghĩa tiền điện tử, trong đó thể hiện rằng tiền điện tử là đối tượng giao dịch của thanh toán điện tử. Tác giả đã phân tích pháp luật hiện hành tại Việt Nam về tiền điện tử, nhược điểm của hệ thống pháp luật này và kiến nghị hoàn thiện pháp luật. - ThS. Lê Thị Thùy Nhi (2021), Pháp luật một số quốc gia trên thế giới về quản lý giao dịch Mobile Money và gợi mở cho Việt Nam, Hội thảo khoa học “Hoàn thiện pháp luật thuế và thanh toán điện tử trong thời kỳ công nghiệp 4.0”, Trường Đại học Luật, Đại học Huế. Với nghiên cứu này, tác giả đưa ra khái niệm Mobile Money là dịch vụ giao dịch tài chính được thực hiện thông qua điện thoại di động (- vậy có thể thấy, theo quan điểm của luận văn này, Mobile Money là một hình thức thanh toán điện tử). Tác giả đã ghi nhận và phân tích pháp luật tại Kenya, Phillipines và Indonesia về giao dịch Mobile Money, từ đó đưa ra bài học cho xây dựng hệ thống pháp luật này tại Việt Nam dựa trên những tương đồng nhất định giữa bối cảnh giữa các quốc gia. - ThS. Trần Thế Hệ (2021), Thực trạng, dự báo và các giải pháp chống tội phạm công nghệ cao trong lĩnh vực thanh toán điện tử tại các ngân hàng tại Việt Nam, Hội thảo khoa học “Hoàn thiện pháp luật thuế và thanh toán điện tử trong thời kỳ công nghiệp 4.0”, Trường Đại học Luật, Đại học Huế. Nghiên cứu này cung cấp những phân tích về thực trạng và các dự báo tội phạm về một số loại hình tội phạm công nghệ cao liên quan đến lĩnh vực thanh toán điện tử tại các ngân hàng tại Việt Nam của tác giả. Thứ hai, các luận văn hoặc luận án có chủ đề về thanh toán điện tử: - Nguyễn Văn Trung (2020), Pháp luật về hoạt động kinh doanh ví điện tử ở Việt Nam – thực trạng và giải pháp hoàn thiện, Luận án Tiến sỹ, Đại học Luật Hà Nội. 4
Tại luận văn này, tác giả đã đưa ra những phân tích và đánh giá mang tính tổng quát và có hệ thống về pháp luật điều chỉnh kinh doanh ví điện tử tại Việt Nam. Từ đây, tác giải đưa ra đề xuất hoàn thiện pháp luật. Theo tác giả tự đánh giá, luận văn này là một trong những nghiên cứu chuyên sâu đầu tiên về riêng pháp luật về hoạt động kinh doanh ví điện tử ở Việt Nam. - Đặng Hồng Ngà (2023), Pháp luật về thương mại điện tử trong thanh toán trực tuyến, qua thực tiễn tại thành phố Đà Nẵng, Luận văn Thạc sỹ, Trường Đại học Luật, Đại học Huế. Luận văn này đưa ra phân tích của tác giả về thanh toán trực tuyến (- theo người viết, khái niệm về thanh toán trực tuyến trong nghiên cứu này khá tương đồng với cách hiểu của người viết về thanh toán điện tử) và pháp luật liên quan đến lĩnh vực này, đi kèm với những đánh giá về pháp luật về thực hiện pháp luật tại thành phố Đà Nẵng và đề xuất hoàn thiện pháp luật. Thứ ba, các bài nghiên cứu khác liên quan đến pháp luật về thanh toán điện tử: - Nguyễn Hải Yến (2019), Hoạt động của Fintech ở Việt Nam hiện nay – Thực trạng pháp luật điều chỉnh và giải thích pháp lí nhằm hoàn thiện pháp luật, Tạp chí Luật học số 6/2019. Trong bài viết này, tác giả đưa ra và đánh giá về các vấn đề pháp lý liên quan đến Fintech (- những doanh nghiệp sử dụng công nghệ thông tin nhằm mục đích tăng cường hiệu quả của hoạt động kinh doanh, tức là, bao gồm cả các chủ thể doanh nghiệp trong quan hệ giao dịch thanh toán điện tử) tại Việt Nam. - Nguyễn Thu Thủy, Nguyễn Thị Hà Thanh, Lê Thành Tuyên (2020), Phát triển ngân hàng số tại Việt Nam và một số kinh nghiệm cho quốc tế, Tạp chí Tài chính – Kinh doanh. Tại nghiên cứu này, nhóm tác giả đã đưa ra phân tích chính sách pháp luật của Ấn Độ và Trung Quốc về ngân hàng số, từ đây gợi ý đường hướng phát triển của mảng pháp luật này tại Việt Nam. 5
- ThS. Nguyễn Thị Anh Thơ, Nguyễn Thùy Anh, Phạm Thị Bích Ngọc, Trịnh Kim Khánh (2021), Quy định về thanh toán qua ví điện tử của một số quốc gia, những gợi mở cho Việt Nam, Tạp chí Nghiên cứu Lập pháp số 11 – tháng 6/2021. Với nghiên cứu này, nhóm tác giả đưa ra quy định về thanh toán qua ví điện tử của Trung Quốc, Singapore và Indonesia rồi đề xuất hướng tiếp cận và phát triển hệ thống pháp luật này tại Việt Nam dựa trên bài học từ các nước kể trên, kết hợp với đặc trưng của bối cảnh nước ta. Nhìn chung, hệ thống các nghiên cứu về thanh toán điện tử ngày càng tăng trưởng về chất và lượng. Những công trình khoa học người được nêu bên trên là tài liệu vô cùng quý báu giúp người viết có thêm nhiều thông tin quan trọng phục vụ cho việc thực hiện luận văn này. Luận văn kế thừa một số nội dung từ các nghiên cứu trước đây như sau: về lý luận pháp luật: luận văn tiếp cận cơ sở lý luận trong các công trình, kế thừa một số khái niệm, cơ cấu pháp luật điều chỉnh hoặc gợi mở cho các giải pháp; về thực tiễn: luận văn kế thừa và nghiên cứu sâu sắc hơn về thực tiễn thực hiện pháp luật về thanh toán điện tử, một số nhận định hoặc vướng mắc. Mặt khác, người viết tin rằng luận văn này sẽ đưa ra được những điểm mới so với các công trình khoa học trước đây nghiên cứu về thanh toán điện tử. 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 3.1. Mục đích nghiên cứu Mục đích nghiên cứu của luận văn là đưa ra các giải pháp góp phần hoàn thiện pháp luật và nâng cao hiệu quả thực hiện pháp luật về thanh toán điện tử tại Việt Nam. 3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu - Hệ thống một số vấn đề lý luận pháp luật về thanh toán điện tử; - Phân tích và đánh giá pháp luật hiện hành về thanh toán điện tử tại Việt Nam; 6
- Đánh giá thực tiễn thực hiện pháp luật về thanh toán điện tử tại Việt Nam; - Đề xuất được giải pháp hoàn thiện pháp luật và nâng cao hiệu quả thực hiện pháp luật về thanh toán điện tử tại Việt Nam. 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 4.1. Đối tượng nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu của luận văn bao gồm: Commented [VĐ4]: Tớ đã xóa hết những liệt kê k cần thiết - Lý luận chung về pháp luật về thanh toán điện tử; - Pháp luật Việt Nam về thanh toán điện thanh toán điện tử; - Thực tiễn thực hiện pháp luật về thanh toán điện tử tại Việt Nam. 4.2. Phạm vi nghiên cứu Phạm vi nội dung: Luận văn nghiên cứu pháp luật về thanh toán điện tử theo pháp luật Việt Nam. Phạm vi không gian: Luận văn nghiên cứu về pháp luật có hiệu lực trên lãnh thổ Việt Nam, thực tiễn thực hiện pháp luật về thanh toán điện tử trên lãnh thổ Việt Nam. Phạm vi thời gian: Các số liệu, các vụ việc trong thực tiễn được nghiên cứu trong giai đoạn từ năm 2019 đến năm 2024. 5. Phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu 5.1. Phương pháp luận Luận văn nghiên cứu dựa trên cơ sở phương pháp luận của chủ nghĩa duy vật biện chứng và chủ nghĩa duy vật lịch sử. 5.2. Phương pháp nghiên cứu Luận văn sử dụng kết hợp các phương pháp nghiên cứu như phân tích, tổng hợp, so sánh… để xem xét từng vấn đề trong nội dung của luận văn, cụ thể: Phương pháp phân tích, tổng hợp: làm rõ các vấn đề lý luận chung về thanh toán điện tử. Cụ thể: nghiên cứu, tìm hiểu các quy định của pháp luật bao 7
gồm các Bộ luật, Luật, Nghị định, Thông tư và áp dụng phương pháp tổng hợp các quy định pháp luật đã tìm hiểu cùng với quan điểm các chuyên gia trong các lĩnh vực như ngân hàng, tài chính, trung gian thanh toán, các bài báo của các cơ quan nhà nước có thẩm quyền. Sau đó, áp dụng phương pháp phân tích để đưa ra những nhận định và cơ bản làm sáng tỏ vấn đề đang nghiên cứu. Phương pháp này được sử dụng trong toàn bộ các chương của luận văn. Phương pháp hệ thống hóa: thu thập tài liệu, thu thập báo cáo chuyên ngành của các cơ quan liên quan nhằm đánh giá thực tiễn thực hiện pháp luật về thanh toán điện tử tại Việt Nam hiện nay. Luận văn cũng sử dụng phương pháp hệ thống hóa nhằm kế thừa và tổng hợp kết quả nghiên cứu đã công bố, áp dụng phương pháp phân tích, tổng hợp, so sánh quy định pháp luật liên quan đến nội dung cơ bản của thanh toán điện tử. Phương pháp phân tích, dự báo: đưa ra những yêu cầu và đề xuất các giải pháp cụ thể nhằm hoàn thiện pháp luật và nâng cao hiệu quả thực hiện pháp luật về thanh toán điện tử tại Việt Nam hiện nay. Phương pháp này sử dụng chủ yếu tại chương 3 của luận văn. Ngoài ra, luận văn còn sử dụng phương pháp so sánh, phương pháp thống kê. 6. Ý nghĩa khoa học và ý nghĩa thực tiễn của luận văn 6.1. Ý nghĩa khoa học Nội dung và kết quả nghiên cứu của luận văn góp phần bổ sung, hoàn thiện các quy định của pháp luật về thanh toán điện tử; trong đó bao gồm các quy định của Bộ luật Dân sự 2015, Luật Thương mại 2005 và các văn bản hướng dẫn thi hành đáp ứng yêu cầu thực tiễn hiện nay. 6.2. Ý nghĩa thực tiễn Luận văn có thể sử dụng làm tư liệu nghiên cứu, học tập cho các cơ sở đào tạo liên quan đến pháp luật về thanh toán điện tử. Đây là hình thức thanh 8
toán trung gian khá mới mẻ và có nhiều vấn đề cần tìm hiểu và nghiên cứu tại Việt Nam. Trước bối cảnh hội nhập kinh tế quốc tế, sự phát triển mạnh mẽ của cuộc cách mạng công nghệ 4.0 và thương mại điện tử toàn cầu, các doanh nghiệp Việt Nam tham gia ngày càng nhiều vào hình thức thanh toán tiện lợi này, thay đổi cách thức thanh toán từ giao dịch truyền thống sang giao dịch điện tử và đem lại những lợi ích to lớn cho xã hội. Kết quả nghiên cứu của luận văn giúp các cơ quan có thẩm quyền, doanh nghiệp tiếp cận và nhận thấy những vướng mắc trong thực tiễn thực hiện pháp luật về thanh toán điện tử. 7. Kết cấu của luận văn Ngoài Phần mở đầu, Kết luận và Danh mục tài liệu tham khảo thì Luận văn có kết cấu thành ba chương như sau: Chương 1. Một số vấn đề lý luận pháp luật về thanh toán điện tử; Chương 2. Thực trạng pháp luật và thực tiễn thực hiện pháp luật về thanh toán điện tử tại Việt Nam; Chương 3. Định hướng, giải pháp hoàn thiện pháp luật và nâng cao hiệu quả thực hiện pháp luật về thanh toán điện tử. 9
CHƯƠNG 1 MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ LUẬN PHÁP LUẬT VỀ THANH TOÁN ĐIỆN TỬ 1.1. Khái quát thanh toán điện tử 1.1.1. Khái niệm về thanh toán điện tử Sự bùng nổ của công nghệ thông tin và Internet đã tạo tiền đề cho thương mại điện tử phát triển trên toàn thế giới. Dưới sự ảnh hưởng của dịch bệnh, thương mại điện tử trở thành một phần không thể thiếu của thị trường toàn cầu. Internet và thương mại điện tử đóng vai trò rất quan trọng góp phần làm thay đổi tư duy và phương thức mua hàng truyền thống của người tiêu dùng. Thanh toán là bước then chốt của mọi giao dịch thương mại. Trong thương mại điện tử, nhằm tối ưu hóa tính tiện lợi của hệ thống thương mại số này, thanh toán điện tử xuất hiện để giao dịch được nhanh chóng, chính xác, không cần tiếp xúc trực tiếp và không giới hạn về không gian và thời gian giao dịch. Mặt khác, hiện nay, không chỉ được sử dụng trong thương mại điện tử, thanh toán điện tử còn được sử dụng trong các giao dịch trực tiếp hàng ngày để thay thế cho việc dùng tiền mặt. Thanh toán điện tử (electronic payment) là hình thức thanh toán không sử dụng tiền mặt thông qua các phương tiện điện tử có kết nối Internet. Hoạt động thanh toán điện tử có hai chủ thể cơ bản là bên mua và bên bán được đại diện bởi một tổ chức tài chính (điển hình là ngân hàng). Bên cạnh đó, có thể tồn tại một trung gian có thể phát hành những hình thái khác có giá trị trao đổi tương đương và có thể đổi thành tiền mặt như tiền điện tử, séc điện tử. Một số công nghệ thanh toán tài chính như ngân hàng ảo, ví điện tử hoặc mã hóa số thẻ tín dụng được sử dụng trong hệ thống thanh toán điện tử bởi ngân hàng, trung gian 10
và các chủ thể tham gia giao dịch. Thay vì tiền mặt, giao dịch trong hoạt động thanh toán điện tử được thực hiện bằng các chứng từ, dữ liệu điện tử1. 1.1.2. Chức năng của thanh toán điện tử Có thể thấy rằng, hầu hết các phương thức thanh toán điện tử được sử dụng hiện nay đều có các chức năng cơ bản sau đây: Thứ nhất, chức năng nhận, lưu trữ và chuyển tiền: Chủ tài khoản các phương thức thanh toán điện tử có thể nhận tiền chuyển vào tài khoản điện tử từ nhiều hình thức khác nhau như: nạp tiền trực tiếp tại quầy giao dịch của doanh nghiệp cung ứng, nạp tiền tại quầy giao dịch ngân hàng kết nối với doanh nghiệp cung ứng, nạp tiền trực tuyến từ tài khoản này với tài khoản khác. Bên cạnh đó, người dùng có thể sử dụng tài khoản của các phương thức thanh toán điện tử làm nơi lưu trữ tiền dưới dạng điện tử một cách an toàn và tiện lợi. Số tiền ghi nhận trên tài khoản điện tử của người dùng là số tiền thực tế có thể giao dịch tương đương với giá trị tiền thật đã được chuyển vào tài khoản điện tử thông qua các phương thức khác nhau. Sau khi có tiền trong tài khoản điện tử, chủ tài khoản điện tử có thể tiến hành chuyển tiền sang tài khoản ngân hàng có liên kết hoặc chuyển sang các tài khoản thanh toán điện tử khác. Thứ hai, chức năng truy vấn tài khoản: Chủ tài khoản thanh toán điện tử có thể thực hiện các thay đổi và cập nhật thông tin cá nhân, mật khẩu, tra cứu số dư, xem lịch sử giao dịch trong tài khoản điện tử của mình một cách dễ dàng, nhanh chóng mà không mất chi phí. Thứ ba, chức năng thanh toán: Chủ tài khoản thanh toán điện tử có thể thực hiện các giao dịch thanh toán điện tử đa dạng. Ví dụ như sau: 1 Lý Thu Trang, “Nghiên cứu một số hình thức thanh toán trong thương mại điện tử”, Luận văn thạc sỹ, Viện Công nghệ thông tin – Đại học Quốc gia Hà Nội, Hà Nội, 2015. 11
+ Giao dịch mua sắm trực tuyến: Người dùng có thể sử dụng số tiền có trong tài khoản thanh toán điện tử để thanh toán cho các giao dịch mua sắm trực tuyến trên các gian hàng/website thương mại điện tử tại Việt Nam hoặc nước ngoài có tích hợp chức năng thanh toán điện tử đó như Amazon, Lazada, Shopee… + Đặt đồ ăn trực tuyến: Hiện nay có nhiều nhà hàng, quán ăn và người bán hàng cho phép người mua thanh toán điện tử qua hệ thống thanh toán của riêng họ như KFC, Pizza Hut… hoặc qua một sàn giao dịch trung gian như Shopee Food, Grab Food… + Thanh toán hóa đơn sinh hoạt: Chủ tài khoản các phương thức thanh toán điện tử có thể thanh toán các loại hóa đơn sinh hoạt thiết yếu, thông thường như thanh toán hóa đơn điện thoại, Internet, điện lực, nước, truyền hình thông qua tài khoản điện tử một cách chủ động và thuận tiện, tiết kiệm chi phí và thời gian. + Đặt mua vé dịch vụ (phương tiện, lưu trú, giải trí…): Người dùng có thể sử dụng các phương thức thanh toán điện tử để đặt mua các loại vé dịch vụ thông qua hệ thống của chính các bên cung cấp dịch vụ như CGV, BHD, khách sạn Mariot… hoặc đặt qua các trang trung gian như Traveloka, Booking… + Nạp thẻ cào điện thoại, thẻ game online, trả phí tham gia các chương trình, diễn đàn, thanh toán học phí các khóa học online, đào tạo từ xa: Nguyên lý của hoạt động này tương tự như việc thanh toán hóa đơn mua sắm hoặc đặt mua vé dịch vụ nêu trên. 1.1.3. Các phương thức thanh toán điện tử 1.1.3.1. Thanh toán bằng thẻ ngân hàng Thẻ ngân hàng là biểu hiện vật lý hoặc phi vật lý của một hoặc nhiều tài khoản ngân hàng của một người dùng. Thanh toán bằng thẻ là hình thức thanh toán phổ biến và đặc trưng nhất của các giao dịch thương mại trực tuyến trên Internet. Bằng cách thức thanh toán này, người mua hàng trực tuyến có thể thực hiện các giao dịch ở mọi nơi, mọi lúc dễ dàng và nhanh chóng. Thẻ 12
thanh toán hay còn được gọi là thẻ chi trả là loại thẻ có khả năng thanh toán tiền mua hàng hóa, dịch vụ tại một vài điểm chấp nhận thanh toán bằng thẻ đó. Thanh toán trực tuyến bằng thẻ có ba loại sau: - Thanh toán bằng thẻ ghi nợ nội địa (Debit Card) là thẻ cho phép chủ thẻ thực hiện giao dịch thẻ trong phạm vi số tiền và hạn mức thấu chi (nếu có) trên tài khoản thanh toán của chủ thẻ mở tại tổ chức phát hành thẻ. Có nghĩa là nếu chủ thẻ muốn sử dụng thẻ ghi nợ thì phải tạo một tài khoản ngân hàng và nạp vào tài khoản một số tiền nhất định. Chủ thẻ có thể thanh toán trong phạm vi số tiền đã nạp vào trước đó. Có hai loại thẻ có thể thanh toán là thẻ ghi nợ nội địa ATM và thẻ ghi nợ quốc tế Visa, Master Debit. - Thanh toán tín dụng (Credit Card) là thẻ cho phép chủ thẻ thực hiện giao dịch trong phạm vi mức tín dụng đã được cấp theo thỏa thuận với tổ chức phát hành thẻ. Loại thẻ này cho phép chủ thẻ sử dụng thanh toán trong hạn mức mà ngân hàng cho người sử dụng “tạm vay” trong hạn mức quy định. Để được cấp thẻ này chủ thẻ phải chứng minh được khả năng tài chính và trải qua quá trình xét duyệt. - Thẻ trả trước (Prepaid Card) là thẻ cho phép chủ thẻ thực hiện giao dịch thẻ trong phạm vi giá trị tiền được nạp vào thẻ tương ứng với số tiền đã trả trước cho tổ chức phát hành thẻ. Đây là loại thẻ khá mới và thường được các công ty lớn có trung tâm mua sắm hay các doanh nghiệp dịch vụ lớn phát hành cho các khách hàng dưới hình thức thẻ mua sắm hay coupon. Thẻ này không gắn liền với tài khoản ngân hàng và trong thẻ chỉ ghi nhận một lượng tiền nhất định sẵn có. 1.1.3.2. Thanh toán bằng Internet Banking Internet Banking là dịch vụ ngân hàng trực tuyến, giúp khách hàng quản lý tài khoản, thực hiện các giao dịch một cách nhanh chóng thông qua các 13
phương tiện điện tử kết nối Internet như điện thoại, máy tính, laptop… thay vì phải ra ngân hàng để giao dịch thủ công như trước. Cũng bởi dễ dàng, tiện lợi, có thể chuyển khoản thanh toán ở bất cứ nơi đâu, bất cứ thời điểm nào chỉ với một chiếc điện thoại di động hoặc máy tính có thể kết nối mạng nên phương thức thanh toán chuyển khoản qua ngân hàng trực tuyến đã và đang ngày càng phổ biến tại Việt Nam. Hơn nữa, phương thức thanh toán này hiện đã được pháp luật tại Việt Nam quy định là một trong hai hình thức thanh toán được chấp nhận trên hóa đơn nói chung và hóa đơn điện tử nói riêng. Hiện nay, tại Việt Nam, Internet Banking dần trở thành một phần trong thói quen tiêu dùng của mọi chủ thể. Không chỉ giới hạn ở việc là phương thức thanh toán cho các giao dịch cách trở địa lý, Internet Banking dần thay thế cả những thanh toán tiền mặt thường ngày. Hai năm trở lại đây, ngày càng nhiều các cơ sở lưu trú, ăn uống, siêu thị, cửa hàng lớn hay thậm chí là các cửa hàng ở chợ, hộ kinh doanh nhỏ lẻ cũng cho phép khách hàng thanh toán qua Internet Banking thay vì trả tiền mặt. Từ việc khách hỏi, cửa hàng đọc số tài khoản thì giờ đây, các cơ sở kinh doanh này chủ động dán số tài khoản hoặc mã QR để khách hàng có thể chuyển khoản tiện lợi và nhanh chóng hơn. 1.1.3.3. Thanh toán bằng cổng thanh toán điện tử Hình thức thanh toán này phần lớn thường xuất hiện ở các trang thương mại điện tử. Người tiêu dùng chọn hình thức phù hợp và thao tác theo các bước hướng dẫn để hoàn thành giao dịch. Theo đó, nó cho phép kết nối an toàn giữa tài khoản khách hàng sử dụng (thẻ, ví điện tử…) với tài khoản người bán, giúp người sử dụng dịch vụ có thể chuyển - nhận tiền một cách an toàn và nhanh chóng. Với nhu cầu sử dụng ngày càng tăng cao thì các cổng thanh toán điện tử tại Việt Nam được mở ra ngày càng nhiều. Với mỗi nhu cầu khác nhau thì bạn đều có thể lựa chọn sử dụng các phương thức thanh toán khác nhau cung cấp các dịch vụ có những tính năng tương ứng để thỏa 14
mãn mong muốn của mình tại các cổng thanh toán này. Một số cổng thanh toán điện tử được sử dụng ở Việt Nam như: OnePay, F@st Mobipay của Techcombank…2 hoặc cổng thanh toán của các trang thương mại điện tử Shopee, Lazada… hay các cổng thanh toán của các doanh nghiệp cụ thể và chỉ phục vụ doanh nghiệp đó như các cổng thanh toán của những rạp chiếu phim (CGV, Beta Cinama…), website thanh toán bảo hiểm (Chubb Life…) và nhiều doanh nghiệp khác. 1.1.3.4. Thanh toán bằng ví điện tử Ví điện tử là hình thức ví ảo lưu trữ dữ liệu điện tử có giá trị tương đương với tiền tệ (từ đây gọi dữ liệu điện tử này là tiền điện tử (“Tiền điện tử là giá trị tiền Việt Nam đồng lưu trữ trên các phương tiện điện tử được cung ứng trên cơ sở đối ứng với số tiền được khách hàng trả trước cho ngân hàng, chi nhánh ngân hàng nước ngoài, tổ chức cung ứng dịch vụ trung gian thanh toán cung ứng dịch vụ ví điện tử” 3). Hình thức thanh toán bằng ví điện tử được sử dụng rộng rãi và phổ biến trong thời gian gần đây. Chỉ một vài thao tác đơn giản, người tiêu dùng đã có thể sở hữu các ví điện tử như: AirPay, Napas, Momo, Moca, Hue-S, ZaloPay, ShopeePay, SmartPay, VNPay… để tiến hành thanh toán các giao dịch trực tuyến trên những website thương mại điện tử hoặc các ứng dụng chấp nhận ví điện tử này. Chi phí phải trả cho hình thức thanh toán này hầu hết đều miễn phí và nếu có thì cũng tương đối thấp. Bằng cách cài đặt ứng dụng và liên kết tài khoản ngân hàng để chuyển tiền từ tài khoản ngân hàng hoặc nộp tiền mặt là chúng ta đã có thể thanh toán một cách dễ dàng. Bên cạnh đó, các nhà cung cấp dịch vụ cũng hỗ trợ người dùng nhiều chi phí trong quá trình sử dụng. 2 Nguyễn Thị Thu Hương, Nguyễn Văn Dũng, Nguyễn Phương Hiệp, “Thanh toán điện tử trong bối cảnh chuyển đổi số tại Việt Nam”, Tạp chí Khoa học – Đại học Mở Hà Nội, số 84, tr. 1-9, 2021. 3 Chính phủ, Nghị định số 52/2024/NĐ-CP về Thanh toán không dùng tiền mặt, 2024. 15