Luận án Tiến sĩ Chính sách công: Thực hiện chính sách hợp tác quốc tế về bảo vệ môi trường ở Việt Nam

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:197

Thêm vào BST

Báo xấu

4
lượt xem 3
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Luận án Tiến sĩ Chính sách công "Thực hiện chính sách hợp tác quốc tế về bảo vệ môi trường ở Việt Nam" trình bày các nội dung chính sau: Đánh giá tình hình thực hiện chính sách hợp tác quốc tế về bảo vệ môi trường tại Việt Nam trong thời gian qua; Chỉ ra được những thành tựu và những hạn chế cũng như nguyên nhân hạn chế của quá trình thực hiện chính sách hợp tác quốc tế về bảo vệ môi trường, làm cơ sở đề xuất giải pháp tăng cường thực hiện chính sách này cho các cấp quản lý nhà nước trong giai đoạn tới.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận án Tiến sĩ Chính sách công: Thực hiện chính sách hợp tác quốc tế về bảo vệ môi trường ở Việt Nam

VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI NGUYỄN DIỆU HÀ THỰC HIỆN CHÍNH SÁCH HỢP TÁC QUỐC TẾ VỀ BẢO VỆ MÔI TRƢỜNG Ở VIỆT NAM LUẬN ÁN TIẾN SĨ CHÍNH SÁCH CÔNG Hà Nội, 2024
VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI NGUYỄN DIỆU HÀ THỰC HIỆN CHÍNH SÁCH HỢP TÁC QUỐC TẾ VỀ BẢO VỆ MÔI TRƢỜNG Ở VIỆT NAM Ngành: Chính sách công Mã số : 934 04 02 LUẬN ÁN TIẾN SĨ CHÍNH SÁCH CÔNG Người hướng dẫn khoa học: 1. TS. Lê Anh Vũ 2. PGS.TS. Trần Thị Lan Hƣơng Hà Nội, 2024
LỜI CAM ĐOAN Tôi cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu, kết quả nêu trong luận án là trung thực và chưa từng được ai công bố trong bất kỳ công trình nào khác. Tác giả luận án Nguyễn Diệu Hà
LỜI CẢM ƠN Trong quá trình thực hiện luận án, Nghiên cứu sinh đã nhận được sự chỉ bảo của các thầy cô hướng dẫn khoa học gồm: Tiến sĩ Lê Anh Vũ và Phó Giáo sư - Tiến sĩ Trần Thị Lan Hương. Đến nay, sau khi hoàn thành luận án, Nghiên cứu sinh xin được gửi lời tri ân sâu sắc tới hai thầy cô giáo đã tận tâm tận lực, không quản ngại khó khăn, vất vả trong suốt quãng thời gian Nghiên cứu sinh học tập. Luận án không chỉ là thành quả của bản thân Nghiên cứu sinh mà còn là sản phẩm vun trồng của chính các thầy cô. Ngoài ra, trong suốt quá trình học tập tại Khoa Chính sách công - Học viện Khoa học xã hội, Nghiên cứu sinh cũng đã nhận được sự giúp đỡ của các thầy cô giảng viên, cán bộ của Khoa. Đặc biệt, Nghiên cứu sinh xin được gửi lời cảm ơn chân thành tới Phó Giáo sư - Tiến sĩ Hồ Việt Hạnh, Trưởng khoa Chính sách công cùng các thầy cô tham gia các Hội đồng khoa học các cấp mà Nghiên cứu sinh đã trải qua, các thầy cô đã hỗ trợ giảng giải về chuyên môn của luận án tại các Hội đồng, góp phần giúp Nghiên cứu sinh từng bước hoàn thiện luận án, đảm bảo yêu cầu khoa học. Lời cuối cùng, Nghiên cứu sinh xin được cảm ơn các thầy cô giảng dạy trực tiếp của các học phần chuyên ngành, cảm ơn gia đình, bạn bè đã ủng hộ và hỗ trợ để Nghiên cứu sinh có động lực hoàn thành luận án đúng tiến độ. Xin trân trọng cảm ơn!
MỤC LỤC MỞ ĐẦU .......................................................................................................... 1 Chƣơng 1: TỔNG QUAN TÀI LIỆU NGHIÊN CỨU LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI LUẬN ÁN............................................................................... 11 1.1. Tình hình nghiên cứu về cơ sở lý luận Chính sách hợp tác quốc tế về bảo vệ môi trƣờng..................................................................................... 11 1.2. Tình hình nghiên cứu về thực hiện chính sách hợp tác quốc tế bảo vệ môi trƣờng ................................................................................................. 17 1.3. Tình hình nghiên cứu về các giải pháp thực hiện chính sách hợp tác quốc tế bảo vệ môi trƣờng ...................................................................... 20 1.4. Khoảng trống nghiên cứu và những vấn đề nghiên cứu của luận án ..... 24 1.4.1. Đánh giá chung về các kết quả tổng quan nghiên cứu.................. 24 1.4.2. Khoảng trống nghiên cứu .............................................................. 25 1.4.3. Những vấn đề luận án cần nghiên cứu .......................................... 27 Tiểu kết Chƣơng 1 ......................................................................................... 29 Chƣơng 2: CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ KINH NGHIỆM QUỐC TẾ THỰC HIỆN CHÍNH SÁCH HỢP TÁC QUỐC TẾ VỀ BẢO VỆ MÔI TRƢỜNG ....................................................................................................... 30 2.1. Môi trƣờng và hợp tác quốc tế về bảo vệ môi trƣờng ........................ 30 2.1.1. Một số khái niệm........................................................................... 30 2.1.2. Sự cần thiết phải hợp tác quốc tế về bảo vệ môi trường ............... 33 2.1.3. Nội dung, bản chất của hợp tác quốc tế về bảo vệ môi trường..... 37 2.2. Chính sách hợp tác quốc tế về bảo vệ môi trƣờng .............................. 38 2.2.1. Khái niệm, nội hàm, đặc điểm của chính sách hợp tác quốc tế về bảo vệ môi trường .............................................................................. 38 2.2.2. Phân loại chính sách hợp tác quốc tế về bảo vệ môi trường......... 44 2.2.3. Vai trò của chính sách hợp tác quốc tế về bảo vệ môi trường ...... 47 2.3. Thực hiện chính sách hợp tác quốc tế về bảo vệ môi trƣờng............. 49
2.3.1. Khái niệm, bản chất thực hiện chính sách hợp tác quốc tế về bảo vệ môi trường ................................................................................... 49 2.3.2. Sự cần thiết của việc thực hiện chính sách hợp tác quốc tế về bảo vệ môi trường ................................................................................... 50 2.3.3. Mục tiêu và chủ thể của việc thực hiện chính sách hợp tác quốc tế về bảo vệ môi trường .................................................................. 51 2.3.4. Phương pháp thực hiện chính sách hợp tác quốc tế về bảo vệ môi trường .............................................................................................. 56 2.3.5. Các công cụ thực hiện chính sách hợp tác quốc tế về bảo vệ môi trường ............................................................................................... 56 2.3.6. Nội dung thực hiện chính sách hợp tác quốc tế về bảo vệ môi trường . 58 2.3.7. Quy trình thực hiện chính sách hợp tác quốc tế về bảo vệ môi trường... 59 2.4. Các nhân tố ảnh hƣởng đến quá trình thực hiện chính sách hợp tác quốc tế về bảo vệ môi trƣờng ................................................................. 65 2.4.1. Các nhân tố khách quan ................................................................ 65 2.4.2. Các nhân tố chủ quan .................................................................... 68 2.5. Kinh nghiệm quốc tế về thực hiện chính sách hợp tác quốc tế trong lĩnh vực bảo vệ môi trƣờng và bài học cho Việt Nam ..................... 70 2.5.1. Kinh nghiệm thực hiện chính sách hợp tác quốc tế về bảo vệ môi trường của Thái Lan......................................................................... 70 2.5.2. Kinh nghiệm thực hiện chính sách hợp tác quốc tế về bảo vệ môi trường của Trung Quốc .................................................................... 73 2.5.3. Kinh nghiệm thực hiện chính sách hợp tác quốc tế về bảo vệ môi trường của Nhật Bản ........................................................................ 75 2.5.4. Kinh nghiệm thực hiện chính sách hợp tác quốc tế về bảo vệ môi trường của Hoa Kỳ........................................................................... 76 2.5.5. Bài học kinh nghiệm cho Việt Nam .............................................. 77 Tiểu kết Chƣơng 2 ......................................................................................... 80
Chƣơng 3: THỰC TRẠNG THỰC HIỆN CHÍNH SÁCH HỢP TÁC QUỐC TẾ VỀ BẢO VỆ MÔI TRƢỜNG TẠI VIỆT NAM...................... 81 3.1. Điều kiện tự nhiên, kinh tế, xã hội ảnh hƣởng đến thực hiện chính sách hợp tác quốc tế về bảo vệ môi trƣờng tại Việt Nam .......................... 81 3.1.1. Điều kiện tự nhiên ......................................................................... 81 3.1.2. Điều kiện kinh tế, xã hội ............................................................... 84 3.2. Khung khổ chính sách hợp tác quốc tế về bảo vệ môi trƣờng ở nƣớc ta hiện nay ............................................................................................ 87 3.2.1. Hệ thống chính sách cấp Trung ương ........................................... 87 3.2.2. Hệ thống chính sách cấp địa phương ............................................ 97 3.2.3. Nhận xét chung về thực trạng hệ thống chính sách hợp tác quốc tế về bảo vệ môi trường ở Việt Nam hiện nay ............................. 100 3.3. Tình hình thực hiện chính sách hợp tác quốc tế về bảo vệ môi trƣờng ở Việt Nam ...................................................................................... 102 3.3.1. Thực trạng xây dựng kế hoạch thực hiện chính sách ................. 102 3.3.2. Thực trạng tuyên truyền thực hiện chính sách ............................ 112 3.3.3. Thực trạng tổ chức phân công thực hiện chính sách .................. 114 3.3.4. Thực trạng đôn đốc giám sát thực hiện chính sách ..................... 120 3.2.5. Thực trạng tổng kết, đánh giá thực hiện chính sách ................... 124 3.2.6. Thực trạng thanh tra, kiểm tra thực hiện chính sách .................. 126 3.4. Đánh giá thực trạng thực hiện chính sách hợp tác quốc tế về bảo vệ môi trƣờng ở Việt Nam hiện nay .......................................................... 128 3.4.1. Những thành tựu đạt được .......................................................... 129 3.4.2. Những hạn chế, tồn tại và nguyên nhân hạn chế ........................ 131 Tiểu kết Chƣơng 3 ....................................................................................... 141
Chƣơng 4: QUAN ĐIỂM, ĐỊNH HƢỚNG VÀ GIẢI PHÁP TĂNG CƢỜNG THỰC HIỆN CHÍNH SÁCH HỢP TÁC QUỐC TẾ VỀ BẢO VỆ MÔI TRƢỜNG TẠI VIỆT NAM............................................. 142 4.1. Bối cảnh mới trong việc thực hiện chính sách hợp tác quốc tế về bảo vệ môi trƣờng ở Việt Nam hiện nay ................................................... 142 4.1.1. Bối cảnh quốc tế .......................................................................... 142 4.1.2. Bối cảnh trong nước .................................................................... 146 4.2. Quan điểm thực hiện chính sách hợp tác quốc tế về bảo vệ môi trƣờng ở Việt Nam trong giai đoạn hiện nay ........................................... 150 4.3. Các giải pháp tăng cƣờng thực hiện chính sách hợp tác quốc tế về bảo vệ môi trƣờng tại Việt Nam trong giai đoạn hiện nay ...................... 153 4.3.1. Xây dựng kế hoạch thực hiện chính sách cho phù hợp với nhu cầu thực tiễn .......................................................................................... 153 4.3.2. Làm phong phú, sâu sát và hiệu quả hơn về công tác tuyên truyền thực hiện chính sách .................................................................. 155 4.3.3. Phân công vai trò chủ trì và phối hợp rõ ràng, không chồng chéo . 157 4.3.4. Thực chất hóa việc tổng kết đánh giá quá trình thực hiện chính sách .. 157 4.3.5. Chú trọng đào tạo, nâng cao năng lực chuyên môn của đội ngũ cán bộ thực hiện chính sách .................................................................. 159 4.3.6. Đảm bảo tính phù hợp của pháp luật Việt Nam và luật pháp quốc tế trong quá trình thực hiện chính sách ........................................ 160 4.3.7. Tăng cường công tác thanh tra, kiểm tra các hoạt động hợp tác quốc tế về bảo vệ môi trường................................................................ 161 4.4. Một số kiến nghị đối với Chính phủ trong công tác quản lý nhà nƣớc thực hiện chính sách hợp tác quốc tế về bảo vệ môi trƣờng ......... 162 Tiểu kết Chƣơng 4 ....................................................................................... 164 KẾT LUẬN .................................................................................................. 165 DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH KHOA HỌC ĐÃ CÔNG BỐ ......... 167 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ................................................... 168
DANH MỤC HÌNH, HỘP Hình 1: Kết cấu khái niệm “chính sách hợp tác quốc tế về bảo vệ môi trường” .. 43 Hình 2: Quy trình thực hiện chính sách hợp tác quốc tế về bảo vệ môi trường ..... 64 Hộp 1: Phân tích kế hoạch thực hiện chính sách hợp tác về các mục tiêu của Cộng đồng Văn hóa - Xã hội ASEAN đến năm 2025.................. 109 Hộp 2: Các bước phân công tổ chức thực hiện việc ký Biên bản Thỏa thuận quốc tế về lĩnh vực bảo vệ môi trường ............................................... 115 Hộp 3: phân tích quá trình đôn đốc, giám sát việc thực hiện Kế hoạch hành động quốc gia về hợp tác quản lý rác thải nhựa đại dương đến năm 2030 ..................................................................................................... 123
MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Trong giai đoạn hiện nay, cùng với sự phát triển không ngừng của nền kinh tế và trình độ xã hội, các hoạt động phát triển kinh tế - xã hội của nhân loại gây nhiều sức ép lên môi trường trên toàn thế giới. Chúng ta đã và đang chứng kiến những hệ lụy về sự cố môi trường diễn ra hàng ngày, hàng giờ, không chỉ ở Việt Nam mà còn ở nhiều nước trên thế giới. Trung Quốc đang ngày đêm đối mặt với thách thức lớn về tình trạng ô nhiễm không khí tại Bắc Kinh, trong khi đó Nhật Bản luôn phải gồng mình đối phó những thảm họa thiên tai khủng khiếp,.... Tại Việt Nam, tình trạng xả các chất thải nguy hại không đúng quy định từ các khu công nghiệp, nhà máy lớn ra sông, tình trạng ô nhiễm nguồn nước và không khí ảnh hưởng nghiêm trọng đến sức khỏe của người dân tại những khu công nghiệp. Bên cạnh đó là những vấn nạn chung về môi trường mà cả nhân loại đang phải hứng chịu như: tình trạng biến đổi khí hậu toàn cầu, cạn kiệt tài nguyên, suy giảm đa dạng sinh học, suy thoái đất và sa mạc hóa... Do vậy, bảo vệ môi trường được coi là một yêu cầu cấp thiết trong quá trình phát triển bền vững. Những vấn đề suy thoái môi trường đang trở thành một trong những vấn đề bức xúc nổi cộm, không chỉ của người dân Việt Nam mà còn liên quan đến sự phát triển bền vững và ổn định chính trị toàn cầu. Để giải quyết những vấn đề này đòi hỏi cần có sự chung tay hợp tác của các nước trên thế giới, bởi đây là vấn đề toàn cầu, một quốc gia không thể tự mình giải quyết vấn đề của chính quốc gia đó mà không có bất cứ mối liên hệ nào với quốc gia khác. Chỉ có hợp tác giữa các nước mới có thể phát huy sức mạnh của cộng đồng thế giới để bảo vệ tài nguyên và duy trì môi trường sống lành mạnh. Do vậy, hợp tác quốc tế trong lĩnh vực bảo vệ môi trường là lựa chọn tất yếu để nhân loại giải quyết các vấn đề môi trường có tính liên quan toàn cầu, ứng phó với các thảm họa môi trường. 1
Tại Việt Nam hiện nay, Quốc hội, các bộ ngành, địa phương, trong đó góp phần quan trọng nhất là Bộ Tài nguyên và Môi trường đã và đang xây dựng, hoàn thiện hệ thống chính sách về bảo vệ môi trường, đưa chúng vào cuộc sống, tạo hành lang và cơ sở pháp lý cho các hoạt động quản lý và thực thi về bảo vệ môi trường ngày càng hiệu quả hơn. Tuy nhiên, trên thực tế, các chính sách, quy định về hoạt động hợp tác quốc tế trong lĩnh vực này chưa được xây dựng như một loại chính sách độc lập mà mới chỉ được đề cập đến trong những chính sách về bảo vệ môi trường như: Luật bảo vệ đa dạng sinh học, Luật tài nguyên, môi trường biển và hải đảo, Luật Đất đai, Luật Bảo vệ môi trường..... Quá trình thực hiện chính sách hợp tác quốc tế về bảo vệ môi trường vẫn tồn tại nhiều bất cập và hạn chế. Cụ thể như: việc thực hiện chính sách chưa hoàn toàn đáp ứng được đặc tính xuyên biên giới của vấn đề môi trường, chưa đảm bảo tính kịp thời hạn của các chính sách dẫn đến hiệu quả và ý nghĩa thực thi không cao, vấn đề chính sách hợp tác quốc tế về bảo vệ môi trường tuy có tầm quan trọng rất lớn nhưng nguồn vốn đầu tư cho việc thực hiện chính sách này còn khá hạn hẹp nếu so với chính sách ở các lĩnh vực khác, nguồn nhân lực thực hiện chính sách chưa thực sự đáp ứng được yêu cầu thực tiễn,..... Ngoài ra, tại Việt Nam, những nghiên cứu xoay quanh việc thực hiện chính sách hợp tác quốc tế về bảo vệ môi trường đến nay còn khá ít ỏi, đa phần các học giả vẫn đang tập trung nghiên cứu về việc thực hiện chính sách bảo vệ môi trường nói chung, do vậy không gian nghiên cứu trong đề tài này hiện nay là vô cùng lớn. Xuất phát từ những bất cập và hạn chế trong quá trình thực hiện chính sách, tác giả cho rằng cần có một cái nhìn cụ thể hơn, chính xác hơn về việc thực hiện các chính sách hợp tác quốc tế về bảo vệ môi trường. Kết quả của việc phân tích các thành tựu và hạn chế thực hiện chính sách sẽ giúp cho chính sách phát huy được hiệu quả tối đa trong quá trình hợp tác, chung tay bảo vệ môi trường toàn cầu, cũng là cơ sở để hoàn thiện chính sách trong tương lai. 2
Trên cơ sở những phân tích như trên, việc phân tích quá trình thực hiện chính sách hợp tác quốc tế về bảo vệ môi trường là hết sức cần thiết và có ý nghĩa thực tiễn lớn lao. Nghiên cứu sinh lựa chọn đề tài “Thực hiện chính sách hợp tác quốc tế về bảo vệ môi trường ở Việt Nam” để tiến hành triển khai nghiên cứu trong quy mô luận án tiến sĩ, chuyên ngành chính sách công với mong muốn cung cấp một cái nhìn xác thực về thực trạng quá trình thực hiện chính sách này ở Việt Nam trong giai đoạn hiện nay, từ đó sẽ đưa ra những giải pháp cụ thể để góp phần nâng cao hiệu quả thực hiện chính sách này trong thực tiễn. 2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 2.1. Mục đích nghiên cứu Mục đích nghiên cứu của đề tài nhằm: - Đánh giá tình hình thực hiện chính sách hợp tác quốc tế về bảo vệ môi trường tại Việt Nam trong thời gian qua. - Chỉ ra được những thành tựu và những hạn chế cũng như nguyên nhân hạn chế của quá trình thực hiện chính sách hợp tác quốc tế về bảo vệ môi trường, làm cơ sở đề xuất giải pháp tăng cường thực hiện chính sách này cho các cấp quản lý nhà nước trong giai đoạn tới. 2.2. Nhiệm vụ nghiên cứu Để đạt được các mục đích nghiên cứu như trên, luận án cần thực hiện một số nhiệm vụ cụ thể sau đây: - Tổng quan các tài liệu nghiên cứu trong và ngoài nước liên quan đến đề tài luận án. Từ đó chỉ ra khoảng trống nghiên cứu và xác định những vấn đề nghiên cứu của đề tài. - Hệ thống những vấn đề lý luận cơ bản về chính sách hợp tác quốc tế về bảo vệ môi trường và thực hiện chính sách hợp tác quốc tế về bảo vệ môi trường, hình thành khung lý thuyết là căn cứ phân tích, đánh giá cho luận án. 3
- Khảo cứu kinh nghiệm thực hiện chính sách hợp tác quốc tế về bảo vệ môi trường ở một số quốc gia trên thế giới và rút ra bài học kinh nghiệm có thể vận dụng vào quá trình thực hiện chính sách này tại Việt Nam hiện nay. - Vận dụng cơ sở lý thuyết để phân tích, đánh giá thực trạng thực hiện chính sách hợp tác quốc tế về bảo vệ môi trường tại Việt Nam. Xác định rõ những ưu điểm, hạn chế và nguyên nhân của những ưu điểm, hạn chế trong việc thực hiện chính sách này. - Đưa ra các giải pháp cụ thể nhằm tăng cường thực hiện chính sách hợp tác quốc tế về bảo vệ môi trường ở Việt Nam trong giai đoạn tới. 3. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu 3.1. Đối tượng nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu của đề tài luận án là việc thực hiện chính sách hợp tác quốc tế về bảo vệ môi trường, bao gồm việc thực hiện chính sách của Việt Nam ban hành và việc tham gia chính sách, pháp luật quốc tế và các công ước quốc tế về bảo vệ môi trường. 3.2. Phạm vi nghiên cứu - Phạm vi không gian: Đề tài triển khai trên cơ sở khảo sát tình hình thực hiện chính sách hợp tác quốc tế về bảo vệ môi trường tại Việt Nam. Ngoài ra, đề tài có triển khai nghiên cứu so sánh với một số quốc gia khác trong các vấn đề có liên quan đến chủ đề nghiên cứu. - Phạm vi thời gian: Đề tài nghiên cứu và đánh giá quá trình thực hiện chính sách hợp tác quốc tế về bảo vệ môi trường tại Việt Nam trong khoảng thời gian được xác định với giai đoạn trọng tâm từ những năm 2010 cho đến nay. Năm 2010 được coi là năm cột mốc hoàn thành xong Chiến lược bảo vệ môi trường quốc gia đến năm 2010 và định hướng đến năm 2020 được Thủ tướng Chính phủ phê duyệt tại Quyết định số 256/2003/QĐ-TTg ngày 02/12/2003. Kể từ đó, đất nước ta mở ra một giai đoạn thực hiện Chiến lược bảo vệ môi trường quốc gia đến năm 2020, tầm nhìn đến năm 2030, được ban hành tại Quyết định số 1216/QĐ-TTg ngày 05/9/2012. 4
Thời gian nghiên cứu của đề tài lựa chọn từ năm 2010 đến nay nhằm hướng tới nghiên cứu những hướng đi mới, những khía cạnh mới của công tác thực hiện chính sách hợp tác quốc tế về bảo vệ môi trường với bối cảnh những biến động mạnh cả trong và ngoài nước, đảm bảo tính thời sự của đề tài. Ngoài ra, trong quá trình phân tích, đề tài có thể so sánh việc thực hiện các chính sách này ở giai đoạn trước đó, từ những năm 2002 đến trước năm 2010. 4. Phƣơng pháp luận và phƣơng pháp nghiên cứu 4.1. Phương pháp luận của đề tài Đề tài được tiếp cận và hình thành trên cơ sở phương pháp luận của chủ nghĩa duy vật biện chứng Mác - Lê Nin. Đây được coi là phương pháp luận khởi đầu định hướng cho các chủ thể xác định phạm vi, phương pháp, cách thức và phương tiện tác động nhằm tạo ra sự biến đổi phù hợp, hiệu quả. Việc vận dụng phương pháp luận duy vật biện chứng có thể giúp chúng ta nhận thức được mối quan hệ giữa lý luận về hệ thống chính sách hợp tác quốc tế về bảo vệ môi trường và thực tiễn thực hiện chính sách. Đây là mối liên hệ có sự tác động qua lại một cách khách quan. Lý luận về hệ thống chính sách phản ánh nhận thức của con người, tuy nhiên thực tiễn thực hiện chính sách lại ảnh hưởng sâu sắc tới hệ thống lý luận và nhận thức, đảm bảo tính đúng đắn, tính cập nhật của hệ thống lý luận, quy định sự thay đổi của lý luận để phù hợp với thực tiễn. Do vậy, để tiếp cận trên cơ sở phương pháp luận duy vật biện chứng, chúng ta cần đảm bảo nguyên tắc khách quan trong suốt quá trình phân tích lý luận và khảo sát thực tiễn. 4.2. Cách tiếp cận và phương pháp nghiên cứu cụ thể Cách tiếp cận Đề tài vận dụng cách tiếp cận đa ngành, liên ngành khoa học xã hội và triệt để vận dụng phương pháp nghiên cứu của khoa học chính sách công. Cụ thể là cách tiếp cận quy phạm chính sách công về tổng thể các bước thực hiện chính sách, từ việc lập kế hoạch thực hiện cho đến quá trình phân công tổ chức thực hiện, thanh tra, giám sát quá trình thực hiện. 5
Cách tiếp cận thể chế, chính sách: Luận án bám vào những quy định gốc bắt nguồn từ các Luật cụ thể như: Luật Bảo vệ môi trường, Luật ký kết các điều ước quốc tế,... và các văn bản dưới Luật, hướng dẫn cụ thể về việc thực hiện chính sách hợp tác quốc tế về bảo vệ môi trường. Cách tiếp cận hệ thống: Luận án căn cứ vào nguồn dữ liệu là những văn bản chính sách có tính quy định hệ thống theo lĩnh vực, từ Trung ương đến địa phương, đảm bảo tính thống nhất, logic trong suốt quá trình thực hiện chính sách. Cách tiếp cận lịch sử: Luận án trong quá trình phân tích luôn có sự so sánh, nhìn lại những vấn đề chính sách cũng như quá trình thực hiện chính sách từ những giai đoạn trước đến nay nhằm đảm bảo làm nổi bật những điểm mới, tiến bộ và những điểm yếu cần khắc phục. Phương pháp nghiên cứu Luận án sử dụng một số phương pháp nghiên cứu cụ thể dưới đây để đưa ra ý kiến của tác giả, những tác dụng cụ thể của các phương pháp nghiên cứu được thể hiện như sau: - Phương pháp thu thập thông tin: dùng để hệ thống hóa các chính sách, quy định của Chính phủ về hợp tác quốc tế trong lĩnh vực bảo vệ môi trường; thu thập những báo cáo về tình hình triển khai tổ chức thực hiện các chính sách này tại một số cơ quan, đơn vị phụ trách.... Việc thu thập thông tin sẽ được tiến hành trên cơ sở phân loại rõ rệt theo các cấp ban hành chính sách, từ Trung ương đến địa phương. Cụ thể, luận án đã thu thập được những báo cáo định kỳ về tình hình thực hiện chính sách hợp tác quốc tế về bảo vệ môi trường tại Bộ Tài nguyên và Môi trường và một số đơn vị trực thuộc Bộ. Ngoài ra, luận án còn thu thập được những báo cáo chuyên môn thực hiện chính sách tại các tỉnh, thành phố liên quan như: Hải Phòng, Quảng Ninh, Nghệ An, Đà Nẵng,... Mỗi thông tin chính sách, mỗi báo cáo tình hình triển khai chính sách mà tác giả thu thập được là những căn cứ quan trọng, đóng 6
vai trò là đối tượng đánh giá cụ thể trong mỗi khâu của quá trình thực hiện chính sách sau đó. - Phương pháp thống kê mô tả: sau khi đã có những tài liệu và thông tin qua quá trình thu thập, phương pháp này dùng để đi sâu phân tích và mô tả về thực trạng và đặc điểm của những chính sách liên quan đến nội dung hợp tác quốc tế về bảo vệ môi trường ở Việt Nam, từ đó đi sâu vào mô tả thực trạng tình hình thực hiện các chính sách này trong thực tiễn. Phương pháp phân tích, mô tả là nền tảng của mỗi luận điểm nghiên cứu, giúp người đọc có thể hiểu rõ về quan điểm của tác giả, cụ thể hóa mỗi bước trong quá trình thực hiện chính sách, qua đó thấy được một cách chi tiết những ưu điểm, khuyết điểm của mỗi bước. - Phương pháp so sánh, đối chiếu: Luận án đưa ra một vài ví dụ nhằm so sánh hiệu quả việc thực hiện các chính sách hợp tác quốc tế về bảo vệ môi trường tại Việt Nam so với các nước khác trên thế giới, hoặc so sánh tình hình thực hiện các chính sách qua các thời kỳ khác nhau để thấy được sự thay đổi và biến động của tư duy hợp tác quốc tế trong bảo vệ môi trường. Sở dĩ tác giả lựa chọn phương pháp so sánh này là bởi tính chất của quá trình hợp tác quốc tế là biến động không ngừng, phụ thuộc vào bối cảnh trong và ngoài nước luôn luôn trong trạng thái ngày một thay đổi. Do vậy, việc tiến hành hợp tác giữa các quốc gia cũng sẽ thay đổi theo từng giai đoạn tương ứng. Công cụ quản lý quá trình hợp tác này là các chính sách của nhà nước cũng buộc phải thay đổi theo. Việc so sánh sẽ làm nổi bật mức độ hoàn thiện của hệ thống chính sách qua các giai đoạn này, từ đó cho thấy nét tiến bộ trong cả tư duy hợp tác lẫn quản lý hợp tác bằng chính sách. - Phương pháp điều tra xã hội học: trên cơ sở các chính sách hợp tác quốc tế về bảo vệ môi trường đã thu thập được, để có thể đánh giá một cách khách quan tình hình thực hiện các chính sách này, tác giả tiến hành thiết kế một mẫu phiếu điều tra xã hội học để khảo sát một cách toàn diện cả quá trình 7
thực hiện hệ thống chính sách này trong thực tiễn bối cảnh từ năm 2010 đến nay. Đây là phương pháp nghiên cứu đem lại những số liệu sơ cấp tương đối đầy đủ, chính xác, cung cấp căn cứ để đưa ra những luận điểm nghiên cứu quan trọng của luận án. Đối tượng tiến hành điều tra khảo sát chính là 150 cán bộ, công chức, viên chức trực tiếp hoạt động trong lĩnh vực hợp tác quốc tế về bảo vệ môi trường, cụ thể là các công chức của Vụ Hợp tác quốc tế - Bộ Tài nguyên và Môi trường, Vụ Hợp tác quốc tế - Cục Hàng hải - Bộ Giao thông Vận tải, Phòng Khoa học, Công nghệ và Hợp tác quốc tế - Cục Biển và Hải đảo Việt Nam - Bộ Tài nguyên và Môi trường, Vụ Khoa học, Công nghệ và Hợp tác quốc tế - Tổng cục Khí tượng Thủy văn - Bộ Tài nguyên và Môi trường, và một số đơn vị khác có liên quan. Việc lựa chọn các cán bộ để tiến hành khảo sát được dựa trên tiêu chí nghề nghiệp, thâm niên, chuyên môn để đảm bảo có thể đem lại những đánh giá chính xác nhất về quá trình thực hiện chính sách. Nội dung phiếu điều tra đều là các câu hỏi có liên quan đến tình hình thực hiện các chính sách này một cách cụ thể nhất, bao gồm: đánh giá hiệu quả từng bước trong quy trình thực hiện, đánh giá mức độ ảnh hưởng của các nguyên nhân gây ra những khó khăn, thử thách của quá trình thực hiện, đánh giá các phương thức thực hiện chính sách,....Việc thu thập được số liệu điều tra sẽ là một trong số những căn cứ nòng cốt của luận án để đánh giá tình hình thực hiện chính sách trong thực tiễn. - Phương pháp phỏng vấn chuyên gia: tác giả trong quá trình thực hiện đề tài có cơ hội được phỏng vấn và làm việc với các chuyên gia về lĩnh vực hợp tác quốc tế về bảo vệ môi trường thuộc các đơn vị phụ trách chuyên môn của Cục Biển và Hải đảo Việt Nam, Vụ Hợp tác quốc tế - Bộ Tài nguyên và Môi trường, Vụ Pháp chế - Bộ Tài nguyên và Môi trường, Vụ Khoa học Công nghệ - Bộ Tài nguyên và Môi trường, Viện Khoa học Khí tượng thủy văn và Biến đổi khí hậu - Bộ Tài nguyên và Môi trường. Các cá nhân được phỏng 8
vấn trực tiếp đảm nhiệm các chức danh chuyên trách như: Phó Cục trưởng, Vụ trưởng, Trưởng phòng, Chuyên viên chính, Chuyên viên, Nghiên cứu viên chính,... Nội dung phỏng vấn xoay quanh những vấn đề còn vướng mắc và những nhận định, đánh giá đối với quá trình thực hiện chính sách hợp tác quốc tế về bảo vệ môi trường ở nước ta hiện nay. Việc phỏng vấn xin ý kiến các chuyên gia nhằm có cái nhìn chuyên sâu hơn, đánh giá tốt hơn về thực trạng thực hiện chính sách. 5. Đóng góp mới về khoa học của luận án - Về mặt lý luận: Luận án cung cấp hệ thống lý luận cụ thể về “thực hiện chính sách hợp tác quốc tế về bảo vệ môi trường”, cụ thể bao gồm: khái niệm chính sách, những nội hàm cụ thể của chính sách, quy trình thực hiện chính sách, những tiêu chí đánh giá quá trình thực hiện chính sách, các nhân tố ảnh hưởng đến quá trình thực hiện chính sách. Việc tiếp cận dưới góc độ khoa học chính sách công sẽ giúp cho các nhà khoa học, các nhà nghiên cứu và các cán bộ quản lý nhà nước nhận định rõ hơn các vấn đề cơ bản của nội hàm chính sách và quy trình thực hiện chính sách, giúp cung cấp thông tin về chính sách hợp tác quốc tế về bảo vệ môi trường trên cơ sở hệ thống. - Về mặt thực tiễn: Luận án đưa ra những phân tích cụ thể về tình hình thực hiện chính sách hợp tác quốc tế về bảo vệ môi trường hiện nay thông qua hàng loạt các số liệu khảo sát thực tế và lấy ý kiến bằng phương pháp phỏng vấn chuyên gia trong ngành. Từ đó đưa ra những nhận xét, đánh giá về ưu điểm và nhược điểm của quá trình thực hiện chính sách này. Trên cơ sở các nhận xét, đánh giá đó, tác giả đề xuất những giải pháp tăng cường thực hiện chính sách hợp tác quốc tế về bảo vệ môi trường ở Việt Nam trong giai đoạn tới. 6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận án - Về mặt lý luận: kết quả của luận án góp phần xây dựng khung lý thuyết phân tích, đánh giá chính sách công, cung cấp luận cứ khoa học cho các cán bộ quản lý nhà nước về việc thực hiện chính sách hợp tác quốc tế về 9
bảo vệ môi trường ở các cơ quan có nhiệm vụ liên quan nói chung mà không chỉ ở riêng Bộ Tài nguyên và Môi trường. Những luận cứ khoa học này xoay quanh vấn đề nhận thức về sự cần thiết phải thực hiện hợp tác quốc tế trong lĩnh vực bảo vệ môi trường, quán triệt sâu rộng đến các cán bộ làm nhiệm vụ hợp tác quốc tế cụ thể của lĩnh vực bảo vệ môi trường, trên cơ sở đó cụ thể hóa chính sách và tổ chức thực hiện chính sách một cách có hiệu quả hơn. - Về mặt thực tiễn: thông qua quá trình phân tích tình hình thực hiện các chính sách hợp tác quốc tế về bảo vệ môi trường trong thực tiễn hiện nay ở Việt Nam, luận án sẽ cung cấp được những giải pháp cụ thể nhằm giải quyết những hạn chế còn tồn tại, phát huy những ưu điểm, thành tựu để nâng cao năng lực thực hiện chính sách trong tương lai. Từ đó góp phần nâng cao năng lực, hiệu lực quá trình tham mưu trong công tác hoạch định chính sách trong giai đoạn tiếp theo. Do vậy, luận án sau khi hoàn thành sẽ là tài liệu tham khảo hữu ích cho các cán bộ quản lý nhà nước và các nhà nghiên cứu sau này. 7. Cấu trúc của luận án Luận án ngoài phần Mở đầu, Kết luận, Tài liệu tham khảo, kết cấu chính được chia làm 4 chương như sau: - Chương 1: Tổng quan tài liệu nghiên cứu liên quan đến đề tài luận án; - Chương 2: Cơ sở lý luận và kinh nghiệm quốc tế thực hiện chính sách hợp tác quốc tế về bảo vệ môi trường; - Chương 3: Thực trạng thực hiện chính sách hợp tác quốc tế về bảo vệ môi trường tại Việt Nam; - Chương 4: Quan điểm, định hướng và giải pháp tăng cường thực hiện chính sách hợp tác quốc tế về bảo vệ môi trường tại Việt Nam. 10
Chƣơng 1 TỔNG QUAN TÀI LIỆU NGHIÊN CỨU LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI LUẬN ÁN 1.1. Tình hình nghiên cứu về cơ sở lý luận Chính sách hợp tác quốc tế về bảo vệ môi trƣờng Trên thế giới, chủ yếu các học giả mới chỉ nghiên cứu các chính sách bảo vệ môi trường, trong đó, có đề cập đến các quy định và chính sách hợp tác quốc tế như một giải pháp tất yếu để thực hiện chính sách bảo vệ môi trường nói chung. Ở trong nước, lĩnh vực này vẫn được coi là rất mới và khá ít người quan tâm. Do vậy, tình hình nghiên cứu về cơ sở lý luận của chính sách này cho đến nay vẫn khá mờ nhạt. Có thể tóm lược như sau: Một vài nghiên cứu xuất phát từ những khái niệm cơ bản về các hoạt động hợp tác quốc tế, bảo vệ môi trường, và hợp tác quốc tế trong bảo vệ môi trường, sau đó mới đi đến tiếp cận lý giải khái niệm chính trên cơ sở những khái niệm đã được giải thích như trên. Các tác giả Pamela M. Barnes và Lan G. Barnes năm 1999 đã cho ra đời cuốn “Environmental Policy in the European Union”[91], nhà xuất bản Edward Elgar. Hai tác giả đã phân tích những vấn đề môi trường và chính sách bảo vệ môi trường của Liên minh Châu Âu ở những thời kỳ khác nhau trên các phương diện kinh tế, xã hội và môi trường. Trong đó, phạm vi nghiên cứu là trong khối Liên minh Châu Âu nên các tác giả cũng hết sức nhấn mạnh tính hợp tác giữa các nước trong khối trong quá trình bảo vệ môi trường và phát triển kinh tế chung. Tác giả Randall Baker lại nhìn hợp tác quốc tế trong phạm vi rộng hơn khi nghiên cứu và tìm hiểu về chính sách bảo vệ môi trường của Châu Âu với Mỹ, qua đó rút ra những bài học kinh nghiệm và gợi mở chính sách cho các nước Châu Âu tại tác phẩm “Environmental Law and Policy in the European Union and the United States”[92]. 11