Luận án Tiến sĩ Khoa học giáo dục: Phát triển năng lực dạy học vật lí thuộc môn khoa học tự nhiên cho sinh viên Cao đẳng Sư phạm nước CHDCND Lào

Chia sẻ: Elysale Elysale | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:351

Thêm vào BST

Báo xấu

11
lượt xem 3
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Mục tiêu nghiên cứu của đề tài là xây dựng các biện pháp luyện tập phát triển các NL thành phần của năng lực dạy học Vật lí. Xây dựng công cụ đánh giá trình độ phát triển các NL thành phần: NL thành phần thiết kế KHDHVL, NL thành phần thực hiện KHDHVL và NL thành phần đánh giá việc thực hiện luyện tập phát triển năng lực dạy học Vật lí.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận án Tiến sĩ Khoa học giáo dục: Phát triển năng lực dạy học vật lí thuộc môn khoa học tự nhiên cho sinh viên Cao đẳng Sư phạm nước CHDCND Lào

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM HÀ NỘI INSONG LASASAN PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC DẠY HỌC VẬT LÍ THUỘC MÔN KHOA HỌC TỰ NHIÊN CHO SINH VIÊN CAO ĐẲNG SƯ PHẠM NƯỚC CHDCND LÀO LUẬN ÁN TIẾN SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC Hà Nội – 2021
BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM HÀ NỘI INSONG LASASAN PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC DẠY HỌC VẬT LÍ THUỘC MÔN KHOA HỌC TỰ NHIÊN CHO SINH VIÊN CAO ĐẲNG SƯ PHẠM NƯỚC CHDCND LÀO Chuyên ngành: Lí luận và phương pháp dạy học bộ môn Vật lí Mã số: 9140111 LUẬN ÁN TIẾN SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC Cán bộ hướng dẫn khoa học: 1. PGS.TS. PHẠM XUÂN QUẾ 2. PGS.TS. PHẠM KIM CHUNG Hà Nội – 2021
LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan luận án này là công trình nghiên cứu riêng của tôi, các số liệu kết quả nghiên cứu nêu trong luận án này là trung thực và chưa từng được người khác công bố trong các công trình khác. Tác giả Insong LASASAN i
LỜI CẢM ƠN Tác giả luận án xin chân thành cảm ơn Ban giám hiệu, Phòng Sau đại học, Ban Chủ nhiệm Khoa Vật lí và Bộ môn Lí luận và phương pháp dạy học bộ môn vật lí Trường ĐHSP Hà Nội cùng trường CĐSP Paksê, tỉnh Chăm Pa Sắc; CĐSP Saravan, tỉnh Saravan; CĐSP Sạ Vẳn Ná Khệt, tỉnh Sạ Vẳn Ná Khệt; CĐSP Khăng Kháy, Tỉnh Xiêng Khoảng; trường CĐSP Luang Pha Băng, tỉnh Luang Pha Băng nước CHDCND Lào đã tạo đều kiện thuận lợi giúp tôi hoàn thành luận án. Tác giả xin trình bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc đối với thầy giáo hướng dẫn PGS. TS. Phạm Xuân Quế và PGS.TS. Phạm Kim Chung đã tận tình hướng dẫn, động viên, giúp đỡ tác giả trong suốt thời gian nghiên cứu và hoàn thành luận án. Tác giả xin bày tỏ lòng biết ơn chân thành tới các thầy/cô trong Tổ cùng các thầy/cô trong Khoa Vật lí Trường ĐHSP Hà Nội đã dành nhiều thời gian góp ý cho tác giả trong thời gian nghiên cứu và hoàn chỉnh luận án. Tác giả Insong LASASAN ii
MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN ........................................................................................................ i LỜI CẢM ƠN .............................................................................................................ii MỤC LỤC ................................................................................................................. iii DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT ........................................................................ iv DANH MỤC BẢNG ................................................................................................... v DANH MỤC HÌNH ẢNH ......................................................................................... vi DANH MỤC SƠ ĐỒ ................................................................................................vii MỞ ĐẦU ..................................................................................................................... 1 Chương 1- TỔNG QUAN VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU VỀ VIẾC PHÁT TRIỂN VÀ ĐÁNH GIÁ SỰ PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC DẠY HỌC VẬT LÍ CHO SINH VIÊN ................................................................................................................ 9 1.1. Những nghiên cứu về năng lực dạy học Vật lí..................................................... 9 1.2. Những nghiên cứu về các biện pháp phát triển năng lực dạy học Vật lí ........... 15 1.3. Những nghiên cứu về kiểm tra - đánh giá năng lực dạy học vật lí .................... 21 1.4. Tình hình nghiên cứu ở Lào ............................................................................... 25 1.5. Kết luận chương 1 .............................................................................................. 26 1.6. Hướng nghiên cứu của đề tài ............................................................................. 26 Chương 2- CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ VIẾC PHÁT TRIỂN VÀ ĐÁNH GIÁ SỰ PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC DẠY HỌC VẬT LÍ CHO SINH VIÊN CAO ĐẲNG SƯ PHẠM .............................................................................. 27 2.1. Khái niệm, cấu trúc, phát triển và kiểm tra – đánh giá NLDHVL ..................... 27 2.1.1. Năng lực .......................................................................................................... 27 2.1.2. Năng lực dạy học............................................................................................. 33 2.1.3. Năng lực dạy học vật lí ................................................................................... 34 2.1.4. Phát triển năng lực dạy học vật lí cho SV CĐSP ............................................ 48 2.1.5. Quy trình rèn luyện NLDH cho SVSP ............................................................ 64 2.1.6. Đánh giá năng lực dạy học Vật lí .................................................................... 66 2.2. Các yếu tố ảnh hưởng đến chất lượng phát triển năng lực dạy học vật lí thuộc môn khoa học tự nhiên THCS cho SVSP vật lí trường CĐSP ................................. 77 2.2.1. Các điều kiện tiên quyết trong việc phát triển năng lực dạy vật lí thuộc môn Khoa học tự nhiên THCS. ......................................................................................... 77 iii
2.2.2. Các nhân tố khác ảnh hưởng đến sự phát triển năng lực dạy vật lí thuộc môn Khoa học tự nhiên THCS .......................................................................................... 77 2.3. Thực trạng phát triển NLDHVL cho SV ở các trường CĐSP Lào .................... 80 2.3.1. Mục đích khảo sát ........................................................................................... 80 2.3.2. Đối tượng và thời gian khảo sát ...................................................................... 80 2.3.3. Công cụ khảo sát ............................................................................................. 81 2.3.4. Kết quả khảo sát và phân tích ......................................................................... 81 2.3.5. Đào tạo GV Vật lí THCS/THPT ở Lào ........................................................... 82 2.4. Kết luận chương 2 .............................................................................................. 83 Chương 3- CÁC BIỆN PHÁP VIỆC PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC DẠY HỌC VẬT LÍ THUỘC MÔN KHOA HỌC TỰ NHIÊN CHO SINH VIÊN CAO ĐẲNG SƯ PHẠM ................................................................................................... 86 3.1. Các nguyên tắc đề xuất các biện pháp dạy học theo hướng phát triển NLDHVL cho sinh viên CĐSP .................................................................................................. 86 3.1.1. Nguyên tắc đảm bảo đáp ứng mục tiêu giáo dục ở trường CĐSP .................. 86 3.1.2. Nguyên tắc đảm bảo tính thực tiễn ................................................................. 86 3.1.3. Nguyên tắc đảm bảo tính phát triển ................................................................ 86 3.1.4. Nguyên tắc phải phù hợp với chuẩn đầu ra của các cơ sở đào tạo và hướng tới chuẩn nghề nghiệp của giáo viên .............................................................................. 87 3.1.5. Nguyên tác đảm bảo tính hiệu quả toàn diện .................................................. 87 3.1.6. Nguyên tắc phải đảm bảo tính khoa học, tính khả thi ..................................... 88 3.2. Các biện pháp phát triển NLDHVL của SV Cao đẳng Sư phạm ...................... 88 3.2.1. Biện pháp 1: Hoàn thiện chương trình học phần “Kiến tập sư phạm” (dựa trên cấu trúc NLDHVL đã đề xuất bao gồm lí luận và thực hành, thiết kế và thực hiện)88 3.2.2. Biện pháp 2: Xây dựng quy trình tổ chức luyện tập phát triển NLDHVL theo hình thức dạy học kết hợp (Blended learning) ........................................................ 101 3.2.3. Biện pháp 3: Tổ chức luyện tập phát triển năng lực dạy học theo phương pháp dạy học vi mô .......................................................................................................... 104 3.2.4. Biện pháp 4: Xây dựng, hoàn thiện và sử dụng công cụ hỗ trợ quá trình luyện tập phát triển NLDHVL và đánh giá ....................................................................... 109 3.2.5. Sử dụng kết hợp các biện pháp trong việc phát triển NLDHVL của SV ...... 113 3.3. Quy trình, phương pháp, phương tiện, hình thức tổ chức kiểm tra – đánh giá NLDHVL của SV. ................................................................................................... 113 iv
3.3.1. Mục tiêu kiểm tra – đánh giá......................................................................... 113 3.3.2. Hình thức kiểm tra – đánh giá ....................................................................... 114 3.4. Kết luận chương 3 ............................................................................................ 116 Chương 4- THỰC NGHIỆM SƯ PHẠM ............................................................ 117 4.1. Mục đích thực nghiệm sư phạm ....................................................................... 117 4.2. Đối tượng và nhiệm vụ thực nghiệm sư phạm ................................................. 117 4.2.1. Đối tượng thực nghiệm sư phạm ................................................................... 117 4.2.2. Nhiệm vụ thực nghiệm sư phạm ................................................................... 117 4.2.3. Công tác chuẩn bị thực nghiệm sư phạm ...................................................... 118 4.3. Phương pháp thực nghiệm sư phạm ................................................................ 118 4.4. Thực nghiệm sư phạm vòng thứ nhất............................................................... 120 4.4.1. Kế hoạch thực nghiệm sư phạm vòng thứ nhất............................................. 120 4.4.2. Phân tích, diễn biến các buổi học trong quá trình TNSP1 ............................ 121 4.4.3. Phân tích định lượng kết quả thực nghiệm vòng thứ nhất ............................ 128 4.4.4. Kết luận quá trình thực nghiệm sư phạm vòng thứ nhất và những đề xuất cải tiến cho thực nghiệm sư phạm vòng thứ hai ........................................................... 128 4.5. Thực nghiệm sư phạm vòng thứ hai................................................................. 131 4.5.1. Kế hoạch thực nghiệm sư phạm vòng 2 ........................................................ 131 4.5.2. Phân tích, diễn biến các buổi học trong quá trình TNSP vòng thứ hai ......... 132 4.5.3. Phân tích định lượng kết quả thực nghiệm vòng thứ hai .............................. 136 4.5.4. Kiểm định tính tương quan giữa NL thành phần thiết kế KHDHVL và NL thành phần thực hiện KHDHVL trong từng giai đoạn ............................................ 146 4.5.5. Kết luận quá trình thực nghiệm sư phạm vòng thứ hai ................................. 148 4.6. Hiệu quả các biện pháp đã đề xuất với việc phát triển NLDHVL cho SV ...... 149 4.7. Kết luận chương 4 ............................................................................................ 150 KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ .............................................................................. 150 DANH MỤC CÔNG TRÌNH CỦA TÁC GIẢ.................................................... 153 TÀI LIỆU THAM KHẢO .................................................................................... 154 PHẦN PHỤ LỤC..................................................................................................PL1 v
DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT BDVM Bài dạy vi mô KHTN Khoa học tự nhiên BHVM Bài học vi mô MTHTTT Môi trường học tập thân thiện BTN Bộ thí nghiệm NL Năng lực CĐ Cao đẳng NLDH Năng lực dạy học CĐSP Cao đẳng Sư phạm NLDHVL Năng lực dạy học vật lí CSVC Cơ sở vật chất NLĐG Năng lực đánh giá Cộng hoà Dân chủ CHDCND NLTH Năng lực thực hiện Nhân dân DH Dạy học PP Phương pháp DHKH Dạy học kết hợp PPDH Phương pháp dạy học DHPH Dạy học phát hiện PPDHVM Phương pháp dạy học vi mô DHTG Dạy hoc theo góc PPNC Phương pháp nghiên cứu DHVL Dạy học vật lí PTDH Phương tiện dạy học DHVM Dạy học vi mô SGK Sách giáo khoa ĐG Đánh giá SGV Sách giáo viên ĐH Đại học SPVL Sư phạm vật lí ĐHSP Đại học sư phạm SV Sinh viên GĐ Giai đoạn SVSP Sinh viên sư phạm GQVĐ Giải quyết vấn đề TC Tiêu chí GV Giáo viên TCĐG Tiêu chí đánh giá GiV Giảng viên TK Thiết kế HS Học sinh TN Thí nghiệm HVBH Hành vi biểu hiện TTKH Tiến trình khoa học KN Kĩ năng TTSP Thực tập sư phạm KNDH Kĩ năng dạy học TH Thực hiện KT – ĐG Kiểm tra – đánh giá THCS Trung học cơ sở KHDHVL Kế hoạch dạy học vật lí THPT Trung học phổ thông iv
DANH MỤC BẢNG Bảng 2.1 Các cấp độ mục tiêu nhận thức ..................................................................29 Bảng 2.2. Thang bậc Bloom theo Anderson [75] .....................................................31 Bảng 2.3. Các cấp độ NL thực hiện các công việc (KN tâm vận) ............................31 Bảng 2.4 Thang đánh giá thực hiện (PRS) ................................................................32 Bảng 2.5. Bảng hệ thống hoá các hành vi biểu hiện của từng NL thành phần của NLDHVL cần phát triển cho SV ...............................................................................35 Bảng 2.6. Sự góp phần của các học phần khác trong việc phát triển các HVBH của từng NL thành phần của NLDHVL của SV ..............................................................62 Bảng 2.7. Xếp loại NLDHVL của SV theo thang điểm 10 .......................................70 Bảng 2.8 TC đánh giá NL thành phần thiết kế KHDHVL ........................................70 Bảng 2.9 Tiêu chí đánh giá năng lực thực hiện KHDHVL .......................................72 Bảng 2.10. Tiêu chí đánh giá việc thực hiện luyện tập phát triển NLDHVL ...........73 Bảng 3.1. Bảng phân phối chương trình học phần “Kiến tập sư phạm” ...................89 Bảng 3.2. Bảng phân phối nội dung đánh giá ưu và nhược điểm của chương trình học phần đối với việc phát triển NLDHVL của SV ..................................................90 Bảng 3.3. Các đơn vị kiến thức được sử dụng để thực hiện KHDHVL ...................95 Bảng 3.4. Các đơn vị kiến thức được sử dụng để thực hiện trong việc đánh giá trình độ phát triển NLDHVL của SV ................................................................................95 Bảng 3.5. Bảng thể hiện sử dụng kết hợp các biện pháp trong việc thực hiện phát triển NLDHVL của SV ...........................................................................................113 Bảng 4.1. Kế hoạch thực nghiệm sư phạm vòng 1 .................................................120 Bảng 4.2. Kế hoạch TNSP vòng 2 ..........................................................................131 Bảng 4.3. Quy trình thực hiện luyện tập phát triển HVBH “Xác định mục tiêu kiện thức cần dạy, xác định nội dung kiến thức cần dạy và xác định vị trí kiến thức cần dạy” .........................................................................................................................113 v
DANH MỤC HÌNH ẢNH Hình 2.1. Thang bậc nhận thức theo Anderson và David Krathwohl .......................30 Hình 4.1. Sơ đồ hóa quy trình luyện tập phát triển từng HVBH của NL thành phần thiết kế KHDHVL ...................................................................................................123 Hình 4.2. Sơ đồ hóa quy trình luyện tập phát triển từng HVBH của NL thành phần thực hiện KHDHVL ................................................................................................124 Hình 4.3. Phiếu đánh giá các hành vi biểu hiện của NL thành phần thiết kế KHDHVL của từng SV trong N1............................................................................137 Hình 4.4. Đồ thị biểu diễn trình độ phát triển NL thanh phần thiết kế KHDHVL của từng SV trong N1 ....................................................................................................137 Hình 4.5. Phiếu tổng hợp điểm trung bình đánh giá NL thành phần thực hiện KHDHVL trong từng giai đoạn của từng SV trong N1 ..........................................138 Hình 4.6. Đồ thị biểu diễn trình độ phát triển NL thanh phần TH KHDHVL của từng SV trong N1 ....................................................................................................138 Hình 4.7. Phiếu tổng hợp điểm trung bình đánh giá NL thành phần đánh giá việc thực hiện luyện tập phát triển NLDHVL trong từng giai đoạn của từng SV trong N1 .................................................................................................................................139 Hình 4.8. Đồ thị biểu diễn trình độ phát triển NL thanh phần đánh giá việc thực hiện luyện tập phát triển NLDHVL của từng SV trong N1 ............................................139 Hình 4.9. Đồ thị biểu diễn trình độ phát triển NL thanh phần thiết kế KHDHVL của từng SV trong N2 ....................................................................................................140 Hình 4.10. Đồ thị biểu diễn trình độ phát triển NL thanh phần TH KHDHVL của từng SV trong N2 ....................................................................................................140 Hình 4.11. Đồ thị biểu diễn trình độ phát triển NL thanh phần đánh giá việc thực hiện luyện tập phát triển NLDHVL của từng SV trong N2 ....................................141 Hình 4.12. Đồ thị biểu diễn so sánh trình độ phát triển NL thành phần thiết kế KHDHVL của SV kém, trung bình, khá và SV giỏi ...............................................141 Hình 4.13. Đồ thị biểu diễn so sánh trình độ phát triển NL thành phần thực hiện KHDHVL của SV kém, trung bình, khá và SV giỏi ...............................................142 Hình 4.14. Đồ thị biểu diễn trình độ phát triển NL thành phần đánh giá việc thực hiện luyện tập phát triển NLDHVL của SV kém, TB, khá và SV giỏi ...................142 Hình 4.15. Kết quả đánh giá NL thành phần thiết kế KHDHVL của từng SV trong hai nhóm. .................................................................................................................144 vi
Hình 4.16. Kết quả đánh giá NL thành phần thực hiện KHDHVL của từng SV trong hai nhóm ..................................................................................................................144 Hình 4.17. Kết quả đánh giá NL thành phần đánh giá việc thực hiện luyện tập phát triển NLDHVL của từng SV trong hai nhóm..........................................................145 DANH MỤC SƠ ĐỒ Sơ đồ 2.1. Các giai đoạn của quá trình rèn luyện NL ...............................................57 Sơ đồ 2.2. Các giai đoạn luyện tập phát triển bằng PPDHVM .................................59 Sơ đồ 2.3. Quy trình rèn luyện năng lực dạy học cho SV.........................................65 Sơ đồ 3.1. Quy trình tổ chức dạy học học phần ......................................................100 Sơ đồ 3.2. Quy trình tổ chức luyện tập phát triển NLDHVL theo hình thức dạy học kết hợp .....................................................................................................................102 Sơ đồ 3.3. Quy trình trải nghiệm tại trường THCS - THPT ...................................104 Sơ đồ 3.4. Các giai đoạn tổ chức luyện tập phát triển NLDHVL theo PPDHVM .109 vii
MỞ ĐẦU 1. Lí do chọn đề tài Trong xu thế hội nhập, việc áp dụng thành công quan điểm Giáo dục và Thể thao nước Cộng hoà Dân chủ Nhân dân Lào dựa trên năng lực trong đào tạo nhiều ngành nghề của các nước tiên tiến trên thế giới đã thực sự đặt ra cho chúng ta một câu hỏi: liệu mục tiêu, nội dung, phương pháp, hình thức tổ chức giáo dục của chúng ta có thực sự phù hợp. Khi nghiêm túc nhìn lại những chặng đường đã qua của nền giáo dục, Đảng và Nhà nước đã xác định cần phải cải cách giáo dục. Đây được xem như một nhu cầu cấp bách và là một vấn đề được toàn xã hội quan tâm. Công cuộc đổi mới đang diễn ra một cách cơ bản, toàn diện từ bậc tiểu học đến bậc đại học, từ mục tiêu, nội dung chương trình đến phương pháp, hình thức dạy học, nhằm mục đích phát huy tính tích cực, tự lực, sáng tạo và năng lực của người học. Hiện nay, chính phủ nước CHDCND Lào đã thiết lập tầm nhìn về việc phát triển văn hoá – xã hội đến năm 2030 đó là “Nguồn nhân lực đã được phát triển để đảm bảo chất lượng tương tự như các nước trong khu vực và quốc tế, là năng lực sản xuất mạnh mẽ, đáp ứng nhu cầu sự phát triển nền kinh tế - xã hội của nhà nước được tăng lên, giáo dục phổ thông của người dân Lào tốt nghiệp trung học phổ thông, người dân Lào nhận được các dịch vụ y tế đồng đều, chất lượng và tuổi thọ trung bình là 75 tuổi”. Song song với tầm nhìn đến năm 2030, chính phủ đã thiết lập phương hướng tổng thể của chiến lược phát triển nền kinh tế – xã hội đến năm 2025. Trong đó, chính phủ coi sự phát triển của nền văn hóa – xã hội là ưu tiên cao nhất của chiến lược phát triển bằng cách tập trung vào việc cải thiện chất lượng cuộc sống của người dân dần dần tăng lên, giải quyết nghèo đói, phát triển lĩnh vực giáo dục, văn hoá, phát triển nghề thủ công về mặt số lượng và chất lượng nhiều hơn. Dựa vào tầm nhìn và chiến lược trên, Bộ Giáo dục và Thể thao Lào đã thành lập tầm nhìn đến năm 2030 là “Đến năm 2030, mọi người dân lao nhận được chất lượng giáo dục một cách công bằng để cung cấp cho họ được phát triển bản thân như những công dân tốt của đất nước, có một đặc tính tốt, khoẻ mạnh, kiến thức 1
cao để phát triển bền vững quốc gia có thể liên kết với các nước trong khu vực và quốc tế” và chiến lược phát triển giáo dục và thể thao đến năm 2025 nhằm và tập trung vào 5 lĩnh vực như [122, tr.9-10]: “- Cải thiện chất lượng của giáo dục phổ thông bên trong và bên ngoài nhà trường; - Nâng cao chất lượng đào tạo và nâng cấp toàn diện các giáo viên; - Xây dựng và phát triển lực lượng lao động phù hợp với nhu cầu sự phát triển nền kinh tế và xã hội; - Cải thiện hệ thống quản trị và quản lí giáo dục với một sự nhấn mạnh vào việc phát triển năng lực của từng cấp người quản lí giáo dục và thể thao; Cải thiện và phát triển thể thao - tập thể dục để sức mạnh thể chất và tinh thần khỏe mạnh của người dân Lào”. Các vấn đề đó được đưa vào nghị quyết của Đại hội Đảng X vào ngày 18 – 22 tháng một năm 2016 và được nghị quyết vào ngày 22 tháng một năm 2016. Như vậy, mục tiêu đào tạo ở các trường cao đẳng không chỉ là mang lại cho SV kiến thức khoa học và năng lực nghề nghiệp mà quan trọng hơn là trang bị cho họ phương pháp dạy học, hình thành khả năng thích ứng xã hội, trở thành người có năng lực lao động sáng tạo và biết cách học tập thường xuyên, học tập suốt đời. Để “Nâng cao chất lượng đào tạo và nâng cấp toàn diện các giáo viên” thì năng lực dạy học là một trong các NL nghiệp vụ và quan trọng nhất của người giáo viên. Đây là một trong những NL mang tính phức hợp cao, gồm nhiều NL thành phần, được phát triển theo nhiều giai đọan. Nội dung, phương pháp, hình thức và quy trình luyện tập để phát triển NL cũng như để tự đánh giá và đánh giá trình độ phát triển NLDH các bài học chủ yếu (dạy học khái niệm, định luật hay ứng dụng kĩ thuật vật lí) trong chương trình vật lí trung học cở sở đối với sinh viên vật lí cần được nghiên cứu dựa trên những lí luận cập nhật. Các bài học vật lí chủ yếu là các bài học dạy cho học sinh chiếm lĩnh kiến thức vật lí. Thuộc về kiến thức vật lí là khái niệm vật lí, định luật vật lí, thuyết vật lí, các ứng dụng kĩ thuật của vật lí và các phương pháp nghiên cứu vật lí. Phát triển NLDH các kiến thức vật lí là một trong các nhiệm vụ quan trọng nhất trong chương trình đào tạo giáo viên vật lí. Thông qua chương trình đào tạo giáo viên, đặc biệt là thông qua các học phần dạy học nghiệp vụ ở trường sư phạm, 2
NL dạy các bài học vật lí được hình thành và phát triển – một hành trang thiết thực để SV đáp ứng các yêu cầu về giảng dạy trong các đợt thực tập sư phạm khi còn đang ngồi trên ghế nhà trường cũng như sau này sẵn sàng bước vào nghề dạy học khi đã ra trường. Nước CHDCND Lào có 8 trường Cao đẳng Sư phạm, trong đó, trường CĐSP Sạ Vẳn Ná Khệt là trường CĐSP được xây dựng và đào tạo SV trở thành GV dạy các môn học ở các trường trung học cơ sở - trung học phổ thông nói chung và dạy môn khoa học tự nhiên nói riêng. Trong đó có ba phân môn phụ thuộc vào môn Khoa học tự nhiên, đặc biệt là phân môn vật lí. Trong thực tế đào tạo GV ở các trường CĐ nước CHDCND Lào hiện nay, thời gian giành cho các học phần rèn luyện NLDH cho SV chưa phải là nhiều, đặc biệt là những nghiên cứu về phát triển NL này cho SV chưa được đầu tư thích đáng. Do đó hiệu quả rèn luyện NLDH cho SV chưa cao, nhiều SV khi đi thực tập thậm chí tốt nghiệp CĐSP xong vẫn còn lúng túng, mất nhiều thời gian, đôi khi là không thể thiết kế mạch lạc một bài giảng hoặc tỏ ra vụng về tổ chức hoạt động học tập của học sinh trong giờ dạy. SV vật lí cũng không phải là ngoại lệ. Đối với các nước tiên tiến, việc tổ chức DH phát triển NLDH đã có quy định chuẩn trình độ chuyên môn và chuẩn trình độ sư phạm cụ thể. Ở Việt Nam việc xây dựng chuẩn nghề nghiệp GV trung học đã và đang trong quá trình hoàn thiện và việc thực hiện đổi mới DH các môn KHTN theo hướng phát triển NL đã và đang được Bộ Giáo dục và Đào tạo hướng dẫn các trường thực hiện cụ thể, từ thực hiện chương trình, kế hoạch dạy học đến tổ chức hoạt động dạy học và kiểm tra đánh giá và nâng cao chất lượng hoạt động tổ bộ môn. Trong khi ở Lào việc dạy học phát triển NL này chưa được nghiên cứu đầy đủ, về mặt thực tiễn ở các trường CĐSP chưa được vận dụng đúng mức. Lí do của hiện tượng trên là có thể là: − Việc tổ chức dạy học phát triển NL này ở chương trình đào tạo SV nói chung và ở chương trình học phần “Kiến tập sư phạm” nói riêng còn chưa được xây dựng dựa trên những quan điểm hiện đại về lí luận dạy học khoa học. 3
− Nội dung chương trình, phương pháp, hình thức và phương tiện tổ chức dạy học học phần này còn chưa đáp ứng yêu cầu phát triển NL này. − Nội dung chương trình, phương pháp, hình thức và phương tiện tổ chức đánh giá NLDH này của SV còn chưa đáp ứng. Như vậy việc hình thành cho SV sư phạm NLDH là việc vô cùng quan trọng đòi hỏi sự nỗ lực của cả giảng viên và SV. Vì thế tôi chọn đề tài: “Phát triển năng lực dạy học vật lí thuộc môn khoa học tự nhiên cho sinh viên Cao đẳng Sư phạm nước CHDCND Lào” làm luận án tiến sĩ với kì vọng sẽ giúp cho SV sư phạm của mình phát triển tốt hơn năng lực dạy học vật lí. 2. Mục đích nghiên cứu Nghiên cứu đề xuất cấu trúc NLDHVL, các biện pháp phát triển NLDHVL và đánh giá sự phát triển NLDHVL của SV sư phạm vật lí khi dạy học học phần “Kiến tập sư phạm”. 3. Khách thể và đối tượng nghiên cứu 3.1. Khách thể nghiên cứu Hoạt động dạy và học học phần “Kiến tập sư phạm” tại Khoa Khoa học Tự nhiên trường CĐSP Pạc Sê, tỉnh Chăm Pa Sác và tại Khoa Khoa học tự nhiện trường CĐSP Sạ Vẳn Ná Khệt, tỉnh Sạ Vẳn Ná Khệt nước CHDCND Lào. 3.2. Đối tượng nghiên cứu NLDHVL của SV sư phạm vật lí khi dạy học học phần “Kiến tập sư phạm” ở trường CĐSP Pạc Sê, tỉnh Chăm Pa Sác và trường CĐSP Sạ Vẳn Ná Khệt, tỉnh Sạ Vẳn Ná Khệt. 4. Giả thuyết khoa học Nếu dựa trên lí luận dạy học hiện đại, lí luận phát triển NL cập nhật cũng như thực tiễn đào tạo GV Vật lí ở CHDCND Lào, thì có thể đề xuất cấu trúc, các biện pháp thích hợp nhằm phát triển NLDHVL và đánh giá trình độ phát triển NLDHVL của SV CĐSP Lào (khi dạy học học phần “Kiến tập sư phạm” trong trường THCS – THPT). 5. Nhiệm vụ nghiên cứu 4
− Nghiên cứu lí luận dạy học hiện đại, lí luận phát triển năng lực, chuẩn GV, đặc biệt là NLDHVL (gồm cấu trúc, tiêu chí đánh giá, các trình độ phát triển/mức độ). − Khảo sát, đánh giá thực trạng NLDHVL thuộc môn KHTN của SV CĐSP. − Nghiên cứu đề xuất cấu trúc NLDHVL. − Xây dựng các biện pháp luyện tập phát triển các NL thành phần của NLDHVL − Xây dựng công cụ đánh giá trình độ phát triển các NL thành phần: NL thành phần thiết kế KHDHVL, NL thành phần thực hiện KHDHVL và NL thành phần đánh giá việc thực hiện luyện tập phát triển NLDHVL. − Thực nghiệm sư phạm. 6. Phạm vi nghiên cứu − Đề tài tập trung nghiên cứu đề xuất cấu trúc NLDHVL và các biện pháp luyện tập phát triển NLDHVL của SV CĐSP và xây dựng công cụ đánh giá trình độ phát triển NL này. Dạy học vật lí ở đây được giới hạn/tập trung vào mục tiêu dạy HS kiến thức vật lí. − Đề tài khảo sát ở một số trường CĐSP của Lào gồm có trường CĐSP Paksê, tỉnh Chăm Pa Sắc; CĐSP Saravan, tỉnh Saravan; CĐSP Sạ Vẳn Ná Khệt, tỉnh Sạ Vẳn Ná Khệt; CĐSP Khăng Kháy, Tỉnh Xiêng Khoảng; trường CĐSP Luang Pha Băng, tỉnh Luang Pha Băng. − Đề tài khảo sát ở các trường THCS-THPT có SV vật lí của Khoa KHTN trường CĐSP Sạ Vẳn Ná Khệt đi thực tập. − Tổ chức thực nghiệm trong dạy học học phần “Kiến tập sư phạm” cho SV ngành SPVL Khoa KHTN ở trường CĐSP Pạc Sê, tỉnh Chăm Pa Sác và trường CĐSP Sạ Vẳn Ná Khệt, tỉnh Sạ Vẳn Ná Khệt và thời gian SV kiến tập sư phạm ở các trường THCS-THPT. 7. Phương pháp nghiên cứu 7.1. Nghiên cứu lí luận Phương pháp phân tích và tổng hợp lí thuyết thông qua các tài liệu khoa học có liên quan đến hướng nghiên cứu. 7.2. Nghiên cứu thực tiễn 5
− Phương pháp quan sát. − Phương pháp điều tra bằng bảng hỏi: Nhằm khảo sát thực trạng việc luyện tập phát triển NLDHVL của SV các trường CĐSP. − Phương pháp phỏng vấn: Phỏng vấn các GiV có chuyên môn sâu về PPDH vật lí THCS-THPT và một số SVSP vật lí để định hướng NC và tìm hiểu thực trạng NLDH và luyện tập phát triển NLDHVL của SV ở các trường CĐSP. − Phương pháp nghiên cứu sản phẩm sư phạm: Thông qua phân tích, đánh giá sản phẩm hoạt động kiến tập/thực tập sư phạm của SV tại các trường THSC-THPT, như: bản thu hoạch cá nhân, kết quả thu hoạch nhóm v.v. Từ đó phát hiện những điểm mạnh và điểm yếu về NLDHVL của SV. 7.3. Phương pháp thực nghiệm sư phạm Thực nghiệm nhằm khẳng định tính hiệu quả và khả thi của các biện pháp luyện tập phát triển NLDHVL của SV trường CĐSP. 7.4. Phương pháp thống kê − Sử dụng phần mềm SPSS để xử lí số liệu điều tra và thực nghiệm sư phạm. − Sử dụng phần mềm (ví dụ như Anvil) hỗ trợ thu thập, phân tích và xử lí thông tin nhằm đánh giá trình độ phát triển NL cần nghiên cứu. 8. Những đóng góp mới của luận án 8.1. Về mặt lí luận − Xây dựng khái niệm NLDHVL, gồm 22 hành vi biểu hiện của 3 NL thành phần của NLDHVL: NL thành phần thiết kế KHDHVL, NL thành phần thực hiện KHDHVL và NL thành phần đánh giá việc tổ chức luyện tập phát triển NLDHVL mà SV trường CĐSP cần được phát triển thông qua quá trình học phần “Kiến tập sư phạm”. − Xây dựng nội dung nguyên tắc và con đường phát triển NLDHVL cho SV CĐSP qua hình thức dạy học kết hợp và dạy học vi mô. − Xây dựng tiêu chí đánh giá từng NL thành phần của NLDHVL gồm: 13 tiêu chí đánh giá NL thành phần thiết kế KHDHVL, 6 tiêu chí đánh giá NL thành phần thực hiện KHDHVL và 3 tiêu chí đánh giá NL thành phần đánh giá việc tổ chức 6
luyện tập phát triển NLDHVL. − Nghiên cứu mối quan hệ giữa SV các loại khác nhau (Kém, TB, khá, giỏi) đối với sự phát triển các NL thành phần (thiết kế, thực hiện…) của NLDHVL. − Nghiên cứu mối quan hệ giữa 2 thành phần: NL thành phần thiết kế KHDHVL và NL thành phần thực hiện KHDHVL (trong từng giai đoạn tổ chức luyện tập phát triển NLDHVL đối với sinh viên CĐSP Lào) và chỉ ra mối quan hệ chặt chẽ giữa 2 năng lực thành phần này. 8.2. Về thực tiễn − Luận án đánh giá thực trạng phát triển NLDHVL của SV CĐSP và các yếu tố ảnh hưởng tới thực trạng đó, giúp các trường sư phạm có thêm căn cứ thực tiễn để đề xuất các biện pháp phát triển NLDH và thực hiện quy trình DH phát triển NLDHVL cho SV theo yêu cầu của xã hội, góp phần nâng cao chất lượng đào tạo ở các trường CĐSP Lào. − Xây dựng được 4 biện pháp sư phạm và cách thực hiện các biện pháp này trong dạy học học phần “Kiến tập sư phạm” theo hướng phát triển NLDHVL cho SV ngành sư phạm vật lí ở các trường CĐSP Lào. − Các biện pháp sư phạm và ví dụ minh họa đã được kiểm chứng qua thực tế thử nghiệm và đánh giá tính khả thi của các biện pháp nêu trên, góp phần giúp SV đạt yêu cầu của chuẩn đầu ra của CĐSP. 9. Luận điểm bảo vệ Cấu trúc NLDHVL và các biện pháp tổ chức luyện tập và đánh giá sự phát triển của NL này được đưa ra là dựa cơ sở khoa học, thích hợp và có hiệu quả trong việc tổ chức dạy học học phần “Kiến tập sư phạm” trong chương trình đào tạo GV Vật lí ở các trường CĐSP thuộc CHDCND Lào. 10. Cấu trúc luận án Ngoài phần mở đầu và phần kết luận, luận án gồm 3 chương Chương 1- TỔNG QUAN VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU VỀ VIẾC PHÁT TRIỂN VÀ ĐÁNH GIÁ SỰ PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC DẠY HỌC VẬT LÍ CHO SINH VIÊN 7
Chương 2- CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ VIẾC PHÁT TRIỂN VÀ ĐÁNH GIÁ SỰ PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC DẠY HỌC VẬT LÍ CHO SINH VIÊN CAO ĐẲNG SƯ PHẠM Chương 3- CÁC BIỆN PHÁP VIỆC PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC DẠY HỌC VẬT LÍ THUỘC MÔN KHOA HỌC TỰ NHIÊN CHO SINH VIÊN CAO ĐẲNG SƯ PHẠM Chương 4- THỰC NGHIỆM SƯ PHẠM KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ DANH MỤC CÔNG TRÌNH CỦA TÁC GIẢ TÀI LIỆU THAM KHẢO PHẦN PHỤ LỤC 8
Chương 1- TỔNG QUAN VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU VỀ VIẾC PHÁT TRIỂN VÀ ĐÁNH GIÁ SỰ PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC DẠY HỌC VẬT LÍ CHO SINH VIÊN 1.1. Những nghiên cứu về năng lực dạy học Vật lí a. Những nghiên cứu về khái niệm NL Khái niệm năng lực (tiếng Anh Competence) đầu tiên được nhà ngôn ngữ học người Mỹ N.Chomsky sử dụng để chỉ năng lực ngôn ngữ của một thành viên trong một cộng đồng ngôn ngữ nào đó. Tức là kết quả của một hoạt động ngôn ngữ. Sau đó là các nhà lí luận dạy học ngoại ngữ sử dụng rộng rãi thuật ngữ này để chỉ một năng lực nào đó trong quá trình lĩnh hội ngôn ngữ đích. Trong lí luận dạy học nói chung, khái niệm “năng lực” có nhiều định nghĩa khác nhau. Năm 1995, tác giả Shirley Fletcher viết cuốn “Các kĩ thuật đánh giá dựa trên năng lực thực hiện” (Competence-based assessment techniques) [110], trong đó phân tích sự khác biệt về đào tạo theo NL ở Anh và Mỹ, các nguyên tắc và thực hành đánh giá theo tiêu chuẩn, mục tiêu và sử dụng đánh giá dựa trên NL, việc thiết lập các tiêu chí cho sự thực hiện, thu thập bằng chứng cho đánh giá NL. Tuy nhiên, tác giả mới chỉ dừng lại ở việc nghiên cứu đánh giá dựa trên NL, một khâu của quá trình dạy học. Đến 1997, Shirley Fletcher cho ra đời tiếp tài liệu “Thiết kế đào tạo dựa trên năng lực thực hiện” (Designing Competence – Based Training) [111], trong đó đề cập các cơ sở khoa học của việc thiết lập các tiêu chuẩn đào tạo, các kĩ thuật phân tích nhu cầu người học và phân tích công việc, xây dựng mô đun dạy học và khung chương trình. Những năm 2000, có những công trình nghiên cứu đưa ra khái niệm NL, điển hình như: “Khái niệm về năng lực: Làm rõ khái niệm” (Concept of competence: A conceptual clarification) của Franz E. Weinert (2001) [87, tr.45-65], “Xác định và lựa chọn các năng lực chủ chốt” (Defining and Selecting Key Competencies) của Rychen, D. S và Salganik, L. H (2001) [107], “Giáo dục người lớn, một cuộc hành trình cả đời: phương pháp tiếp cận dựa trên năng lực: giúp người học trở thành tự trị” (Adult education, a lifelong journey: the competency-based approach: helping 9