Luận án tiến sĩ Kinh tế: Các yếu tố ảnh hưởng tới liên kết giữa trường đại học kỹ thuật với doanh nghiệp tại Việt Nam

Chia sẻ: Huc Ninh | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:161

Thêm vào BST

Báo xấu

66
lượt xem 12
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Luận án "Các yếu tố ảnh hưởng tới liên kết giữa trường đại học kỹ thuật với doanh nghiệp tại Việt Nam" tập trung vào xác định những động cơ, rào cản, những hình thức liên kết tồn tại trong trường đại học và tác động của những động cơ, rào cản liên kết tới các hình thức liên kết trường đại học – doanh nghiệp.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận án tiến sĩ Kinh tế: Các yếu tố ảnh hưởng tới liên kết giữa trường đại học kỹ thuật với doanh nghiệp tại Việt Nam

LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi, dưới sự hướng dẫn của PGS.TS. Lê Hiếu Học, GS.TS. Đỗ Văn Phức. Các số liệu, kết quả sử dụng trong luận án được trích dẫn từ các bài báo, đề tài nghiên cứu đã được sự đồng ý của các đồng tác giả. Các số liệu, kết quả này là trung thực, có nguồn gốc rõ ràng, chưa được tác giả khác công bố. Hà Nội, ngày 01 tháng 6 năm 2018 Người hướng dẫn khoa học 1 Người hướng dẫn khoa học 2 Nghiên cứu sinh PGS.TS. Lê Hiếu Học GS.TS. Đỗ Văn Phức Nguyễn Đức Trọng i
LỜI CẢM ƠN Trong quá trình nghiên cứu và hoàn thiện luận án, tôi đã nhận được rất nhiều sự quan tâm giúp đỡ nhiệt tình và sự động viên sâu sắc của nhiều cá nhân và tập thể. Trước hết, tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới PGS.TS. Lê Hiếu Học, GS.TS. Đỗ Văn Phức, những người thầy trực tiếp hướng dẫn và giúp đỡ nghiên cứu sinh trong quá trình nghiên cứu và hoàn thành luận án. Tôi xin được chân thành cảm ơn Ban Giám hiệu và cán bộ, giảng viên các Trường Đại học Bách Khoa Hà Nội, Trường Đại học Bách Khoa Đà Nẵng, Trường Đại học Bách Khoa Thành phố Hồ Chí Minh và các doanh nghiệp đã tạo điều kiện cho tôi thu thập các số liệu cần thiết để thực hiện nghiên cứu. Tôi xin cảm ơn đến Ban Giám hiệu Trường Đại học Bách Khoa Hà Nội, Ban lãnh đạo Viện Đào tạo Quốc tế - Trường Đại học Bách Khoa Hà Nội và các đồng nghiệp đã tạo điều kiện, hỗ trợ cho tôi thực hiện công việc nghiên cứu. Tôi xin cảm ơn Ban lãnh đạo, các thầy, cô của Viện Kinh tế và Quản lý, Viện Đào tạo Sau Đại học - Trường Đại học Bách Khoa Hà Nội đã động viên, tạo điều kiện giúp đỡ tôi về mọi mặt trong quá trình nghiên cứu và hoàn thành luận án tốt nghiệp. Xin được chân thành cảm ơn những người thân, bạn bè đã chia sẻ, động viên tôi vượt qua những khó khăn, giúp đỡ tôi nghiên cứu và hoàn thành luận án này. Xin trân trọng cảm ơn! Nghiên cứu sinh Nguyễn Đức Trọng ii
MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN ............................................................................................................ i LỜI CẢM ƠN................................................................................................................. ii MỤC LỤC ..................................................................................................................... iii DANH MỤC BẢNG BIỂU ........................................................................................... vii DANH MỤC HÌNH VẼ ................................................................................................... x DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT ................................................................................xi MỞ ĐẦU.......................................................................................................................... 1 CHƯƠNG 1: TỔNG QUAN CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ LIÊN KẾT TRƯỜNG ĐẠI HỌC – DOANH NGHIỆP ........................................................................................................ 9 1.1. Các hướng tiếp cận nghiên cứu liên kết trường đại học – doanh nghiệp ........................... 9 1.1.1. Hệ thống đổi mới quốc gia ............................................................................................... 9 1.1.1.1. Khái niệm ...................................................................................................................... 9 1.1.1.2. Ứng dụng cách tiếp cận “Hệ thống đổi mới quốc gia” ................................................ 10 1.1.1.3. Hạn chế của hướng tiếp cận “Hệ thống đổi mới quốc gia” ......................................... 11 1.1.2. Phương thức thứ 2 về sáng tạo tri thức ........................................................................... 12 1.1.2.1. Khái niệm .................................................................................................................... 12 1.1.2.2. Ứng dụng hướng tiếp cận “Phương thức thứ hai về Sáng tạo tri thức” ....................... 13 1.1.2.3. Những hạn chế của hướng tiếp cận Phương thức thứ 2 của sáng tạo tri thức ............. 13 1.1.3. “Mô hình Triple Helix” về mối quan hệ giữa trường đại học - Doanh nghiệp - Chính phủ” trong nghiên cứu và chuyển giao công nghệ ................................................................... 14 1.1.3.1. Xuất xứ mô hình Triple Helix về liên kết trường đại học - doanh nghiệp trong nghiên cứu và chuyển giao công nghệ ................................................................................................. 14 1.1.3.2. Ứng dụng của mô hình Triple Helix ............................................................................ 15 1.1.3.3. Những hạn chế của “Mô hình Triple Helix” ............................................................... 16 1.1.4. So sánh 3 hướng tiếp cận đối với chủ đề của luận án ..................................................... 17 1.2. Cơ sở lý luận về liên kết trường đại học - doanh nghiệp ................................................... 18 1.2.1. Khái niệm về liên kết trường đại học – doanh nghiệp .................................................... 18 1.2.2. Các hình thức liên kết trường đại học - doanh nghiệp ................................................... 19 1.2.3. Động cơ thúc đẩy việc thiết lập liên kết trường đại học – doanh nghiệp ....................... 30 1.2.4. Những rào cản trong liên kết trường đại học - doanh nghiệp ......................................... 33 1.3 Mối quan hệ giữa rào cản liên kết – động cơ liên kết – hình thức liên kết và lựa chọn giải pháp thúc đẩy liên kết ............................................................................................................... 36 1.3.1 Mối quan hệ giữa rào cản liên kết – hình thức liên kết ................................................... 36 1.3.2 Quan hệ giữa động cơ liên kết với các hình thức liên kết ............................................... 37 1.4 Phương pháp đánh giá liên kết đại học – doanh nghiệp ..................................................... 37 TÓM TẮT CHƯƠNG 1 ................................................................................................ 39 CHƯƠNG 2: MÔ HÌNH VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU .................................. 40 2.1 Quy trình nghiên cứu .......................................................................................................... 40 iii
2.2 Thiết kế phương pháp xác định các yếu tố ảnh hưởng tới liên kết đại học – doanh nghiệp tại các trường đại học kỹ thuật Việt Nam ................................................................................. 42 2.2.1. Khái quát về các trường đại học tham gia trong nghiên cứu .......................................... 42 2.2.1.1. Trường Đại học Bách khoa Hà Nội ............................................................................. 42 2.2.1.2. Trường Đại học Bách khoa Đà Nẵng .......................................................................... 45 2.2.1.3. Trường Đại học Bách khoa thành phố Hồ Chí Minh .................................................. 48 2.2.2. Phát triển mô hình nghiên cứu ........................................................................................ 50 2.2.3 Thiết lập các công cụ đo lường........................................................................................ 52 2.2.3.1 Thiết lập bộ công cụ ban đầu ........................................................................................ 52 2.2.3.2. Thiết lập bộ công cụ chính thức .................................................................................. 59 2.2.4 Cách tiếp cận nghiên cứu, chọn mẫu và phương pháp thu thập dữ liệu .......................... 67 2.2.4.1 Cách tiếp cận nghiên cứu.............................................................................................. 67 2.2.4.2 Chọn mẫu nghiên cứu và phương pháp thu thập dữ liệu .............................................. 67 2.2.5. Khám phá các nhân tố, đánh giá tính tin cậy và điều chỉnh mô hình nghiên cứu .......... 69 2.2.5.1. Khám phá các nhóm hình thức liên kết đại học – doanh nghiệp ................................. 69 2.2.5.2. Khám phá các động cơ liên kết đại học – doanh nghiệp ............................................. 69 2.2.5.3 Khám phá các rào cản liên kết đại học – doanh nghiệp ............................................... 70 2.2.5.4. Khám phá nhận thức về các giải pháp thúc đẩy liên kết ............................................. 71 2.2.5.5 Đánh giá sự tin cậy của các nhân tố ............................................................................. 72 TÓM TẮT CHƯƠNG 2 ................................................................................................ 76 CHƯƠNG 3. NGHIÊN CỨU THỰC NGHIỆM TẠI CÁC TRƯỜNG ĐẠI HỌC KỸ THUẬT .......................................................................................................................... 77 3.1. Mô tả mẫu nghiên cứu ....................................................................................................... 77 3.1.1. Nguồn kinh phí cho hoạt động nghiên cứu khoa học ..................................................... 78 3.1.2. Chính sách phát triển hợp tác với doanh nghiệp và hỗ trợ thực hiện bảo hộ sở hữu trí tuệ ............................................................................................................................................. 79 3.1.3. Đơn vị phụ trách hoạt động hợp tác với doanh nghiệp .................................................. 80 3.2 Phân tích tương quan về mối quan hệ giữa động cơ – rào cản – hình thức và lựa chọn giải pháp thúc đẩy liên kết ............................................................................................................... 80 3.3 Phân tích hồi quy và kiểm định các giả thuyết nghiên cứu ................................................ 81 3.3.1 Kết quả ước lượng ảnh hưởng của rảo cản liên kết, động cơ liên kết đến hình thức liên kết dựa vào tiếp nhận và chuyển giao....................................................................................... 81 3.3.2 Phân tích mối quan hệ rào cản liên kết, động cơ liên kết và các hình thức liên kết dựa trên kết quả ............................................................................................................................... 82 3.3.3 Phân tích mối quan hệ rào cản liên kết, động cơ liên kết và các hình thức phối hợp liên kết chủ động của nhà trường .................................................................................................... 82 3.3.4 Phân tích mối quan hệ rào cản liên kết, động cơ liên kết và các hình thức liên kết dựa vào việc tham gia và trao đổi .................................................................................................... 83 3.4 Kết quả đánh giá sự thay đổi về mức độ thực hiện các hình thức liên kết đại học – doanh nghiệp giai đoạn 2005 – 2009 và 2010 – 2015 ......................................................................... 84 3.4.1 Sự thay đổi về mức độ thực hiện các hình thức liên kết dựa vào tài trợ và chuyển giao 84 iv
3.4.2 Sự thay đổi về mức độ thực hiện các hình thức liên kết dựa vào kết quả ....................... 84 3.4.3 Sự thay đổi về mức độ thực hiện các hình thức liên kết dựa vào việc phối hợp chủ động của trường đại học .................................................................................................................... 85 3.4.4 Sự thay đổi về mức độ thực hiện các hình thức liên kết dựa vào tham gia và trao đổi ... 85 3.5 Đánh giá sự các biệt giữa các trường đại học về động cơ, rào cản, hình thức và những giải pháp thúc đẩy liên kết đại học – doanh nghiệp ........................................................................ 86 3.5.1 Sự khác biệt giữa các trường về mức độ thực hiện các hình thức liên kết ...................... 86 3.5.2 Sự khác biệt giữa các trường về động cơ liên kết với doanh nghiệp ............................... 88 3.5.3. Sự khác biệt giữa các trường về các rào cản liên kết với doanh nghiệp ......................... 90 3.5.4. Sự khác biệt giữa các trường về yếu tố thúc đẩy liên kết với doanh nghiệp .................. 91 3.6. Kết quả phân tích tình hình thực hiện các hình thức liên kết, động cơ liên kết, các rào cản liên kết và định hướng lựa chọn các giải pháp thúc đẩy từ các trường khảo sát ...................... 92 3.6.1. Tình hình thực hiện các hình thức liên kết ..................................................................... 92 3.6.1.1 Liên kết dựa trên tài trợ và chuyển giao ....................................................................... 92 3.6.1.2 Liên kết dựa trên kết quả .............................................................................................. 93 3.6.1.3 Phối hợp liên kết chủ động của trường đại học ............................................................ 94 3.6.1.4. Liên kết qua tham gia và trao đổi ................................................................................ 94 3.6.2 Đánh giá đối với các yếu tố động cơ liên kết .................................................................. 95 3.6.2.1. Động cơ cải thiện chất lượng giảng dạy ...................................................................... 95 3.6.2.2. Động cơ tài chính ........................................................................................................ 96 3.6.2.3. Động cơ phát triển kiến thức và ứng dụng kết quả...................................................... 97 3.6.3. Rào cản liên kết .............................................................................................................. 98 3.6.3.1. Rào cản do khoảng cách đáp ứng ................................................................................ 98 3.6.3.2. Rào cản nhận thức ....................................................................................................... 99 3.6.3.3. Rào cản nội bộ ........................................................................................................... 100 3.6.4. Giải pháp thúc đẩy liên kết từ quan điểm của đối tượng khảo sát ................................ 101 3.6.4.1. Tự chủ trao đổi .......................................................................................................... 101 3.6.4.2. Chuyên môn hóa và truyền thông .............................................................................. 101 3.6.4.3. Thưởng khuyến khích ................................................................................................ 102 3.7. Đánh giá từ doanh nghiệp ................................................................................................ 103 3.7.1 Mô tả các doanh nghiệp tham gia khảo sát .................................................................... 103 3.7.1.1 Theo lĩnh vực hoạt động ............................................................................................. 103 3.7.1.2 Theo tư cách pháp nhân/hình thức sở hữu .................................................................. 104 3.7.1.3 Theo vị trí công tác ..................................................................................................... 104 3.7.1.4 Hoạt động R&D .......................................................................................................... 105 3.7.2. Thực trạng liên kết với trường đại học qua khảo sát tại doanh nghiệp ........................ 105 3.7.2.1 Hình thức liên kết ....................................................................................................... 105 3.7.2.2. Lợi ích/Yếu tố thúc đẩy việc hợp tác với trường đại học .......................................... 106 3.7.2.3 Yếu tố cản trở việc hợp tác với các trường đại học .................................................... 108 3.8.2.4 Những kiến nghị để thúc đẩy liên kết với doanh nghiệp ............................................ 111 v
3.8 Đánh giá sự khác biệt về nhận thức của trường đại học và doanh nghiệp về hoạt động liên kết đại học – doanh nghiệp ..................................................................................................... 112 3.8.1 Sự khác biệt về những động cơ liên kết giữa trường đại học và doanh nghiệp ............. 112 3.8.2 Sự khác biệt về nhận thức các yếu tố rào cản liên kết giữa trường đại học và doanh nghiêp ..................................................................................................................................... 114 3.8.3. Sự khác biệt về nhận thức hiệu quả của các giải pháp thúc đẩy liên kết của trường đại học và doanh nghiệp ............................................................................................................... 116 TÓM TẮT CHƯƠNG 3 .............................................................................................. 118 CHƯƠNG 4. THẢO LUẬN VÀ ĐỀ XUẤT ................................................................ 119 4.1 Thảo luận kết quả nghiên cứu........................................................................................... 119 4.2 Đề xuất khung phân tích cho hoạt động liên kết đại học – doanh nghiệp ........................ 125 4.2.1 Các định nghĩa ............................................................................................................... 126 4.2.1.1 Rào cản liên kết .......................................................................................................... 126 4.2.1.2 Động cơ liên kết ......................................................................................................... 126 4.2.1.3 Hình thức liên kết ....................................................................................................... 126 4.2.1.4 Điều chỉnh và lựa chọn giải pháp thúc đẩy liên kết.................................................... 127 4.2.1.5 Các yếu tố bối cảnh liên kết........................................................................................ 127 4.2.2 Công cụ và phương pháp đánh giá hoạt động liên kết đại học – doanh nghiệp ............ 128 4.2.4 Diễn giải kết quả đánh giá thực nghiệm và đề xuất lựa chọn giải pháp cho thúc đẩy liên kết đại học – doanh nghiệp ..................................................................................................... 128 4.3 Đề xuất giải pháp thúc đẩy liên kết đại học – doanh nghiệp ............................................ 128 4.3.1 Xây dựng cơ chế tự chủ trong trường và các đơn vị trực thuộc đối với hoạt động liên kết đại học – doanh nghiệp ........................................................................................................... 128 4.3.2 Phá vỡ các rào cản liên kết giữa các trường đại học với doanh nghiệp ........................ 130 4.3.3 Thúc đẩy các động cơ liên kết gắn với chia sẻ lợi ích giữa trường đại học và doanh nghiệp ..................................................................................................................................... 132 4.3.4 Đổi mới các hình thức, mô hình liên kết đại học – doanh nghiệp ................................. 133 4.3.5 Thúc đẩy các giải pháp chủ động liên kết từ doanh nghiệp trong hoạt động liên kết của nhà trường ............................................................................................................................... 134 4.3.6 Thúc đẩy các giải pháp từ các nỗ lực của các cơ quan chính phủ. ................................ 135 4.4. Hạn chế và hướng nghiên cứu tiếp theo .......................................................................... 137 TÓM TẮT CHƯƠNG 4 .............................................................................................. 138 KẾT LUẬN.................................................................................................................. 139 TÀI LIỆU THAM KHẢO ........................................................................................... 140 vi
DANH MỤC BẢNG BIỂU Bảng 1.1: Các định nghĩa “Hệ thống đổi mới quốc gia” ............................................................ 9 Bảng 1.2: Các ứng dụng của cách tiếp cận “Hệ thống đổi mới quốc gia” ............................... 10 Bảng 1.3: Sự khác nhau giữa Phương thức 1 và Phương thức thứ 2 ........................................ 12 Bảng 1.4: Liên kết doanh nghiệp - trường đại học trong nghiên cứu và đổi mới..................... 19 Bảng 1.5: Phân loại liên kết - Công viên nghiên cứu Surrey ................................................... 20 Bảng 1.6: Các hình thức và nội dung liên kết giữa trường đại học - doanh nghiệp ................. 21 Bảng 1.7: Các chỉ số đánh giá liên kết trường đại học - doanh nghiệp .................................... 23 Bảng 1.8: Các hình thức hợp tác giữa trường đại học - doanh nghiệp tại Pháp ...................... 24 Bảng 1.9: Các hình thức liên kết trường đại học - doanh nghiệp tại Thái Lan ........................ 25 Bảng 1.10. Các hình thức liên kết trường đại học – doanh nghiệp tại Malaysia ...................... 25 Bảng 1.11: Tổng hợp các hình thức liên kết trường đại học – doanh nghiệp từ các công trình nghiên cứu đã công bố .............................................................................................................. 27 Bảng 1.12: Những lợi ích từ hoạt động hợp tác trường đại học - doanh nghiệp ...................... 31 Bảng 1.13: Lợi ích và động lực của việc hợp tác giữa trường đại học - doanh nghiệp ............ 32 Bảng 1.14. Tổng hợp và so sánh các nghiên cứu về lợi ích/yếu tố thúc đẩy liên kết trường đại học – doanh nghiệp ................................................................................................................... 33 Bảng 1.15: Những rào cản trong việc thiết lập liên kết với doanh nghiệp (từ quan điểm các trường đại học - sắp xếp theo giá trị trung bình) ...................................................................... 34 Bảng 1.16: Những khó khăn trong việc duy trì và phát triển mối quan hệ với trường đại học (từ góc nhìn doanh nghiệp) ....................................................................................................... 34 Bảng 1.17. Tổng hợp và so sánh các nghiên cứu về các yếu tố cản trở liên kết trường đại học – doanh nghiệp ............................................................................................................. 35 Bảng 2.1. Thống kê các đề tài KHCN của Trường ĐHBK Hà Nội giai đoạn 2012 - 2016 ..... 43 Bảng 2.2. Thống kê các công bố khoa học của Trường ĐHBK Hà Nội từ năm học 2011-2012 đến năm học 2015-2016 ........................................................................................................... 44 Bảng 2.3. Số lượng đề tài nghiên cứu khoa học các cấp và kinh phí của Trường ĐHBK Đà Nẵng – Đại học Đà Nẵng từ 2004 - 2014 ................................................................................. 47 Bảng 2.4. Số lượng các công bố khoa học trong và ngoài nước của Trường Đại học Bách Khoa Đà Nẵng- Đại học Đà Nẵng ............................................................................................ 47 Bảng 2.5. Nguồn thu từ các Trung tâm chuyển giao công nghệ .............................................. 47 Bảng 2.6. Tình hình thực hiện công tác sở hữu trí tuệ ............................................................. 49 Bảng 2.7. Tình hình công bố khoa học trên các tạp chí ........................................................... 49 Bảng 2.8. Doanh thu từ chuyển giao công nghệ ....................................................................... 49 Bảng 2.9. Kết quả thảo luận chuyên gia xác nhận các hình thức liên kết đại học – doanh nghiệp tại Việt Nam .................................................................................................................. 53 Bảng 2.10. Kết quả thảo luận chuyên gia xác nhận các động cơ liên kết đại học – doanh nghiệp tại Việt Nam .................................................................................................................. 54 Bảng 2.11. Kết quả thảo luận chuyên gia xác nhận các rào cản liên kết đại học – doanh nghiệp tại các đại học Việt Nam........................................................................................................... 56 Bảng 2.12. Chỉ tiêu đánh giá các hình thức liên kết đại học – doanh nghiệp........................... 60 Bảng 2.13 Chỉ tiêu đánh giá động cơ liên kết đại học – doanh nghiệp .................................... 61 Bảng 2.14 Chỉ tiêu đánh giá động cơ liên kết đại học – doanh nghiệp .................................... 63 vii
Bảng 2.15. Các chỉ tiêu phản ánh định hướng giải pháp thúc đẩy liên kết trường đại học – doanh nghiệp ............................................................................................................................ 64 Bảng 2.16 Chỉ tiêu đánh giá hoạt động liên kết từ phía doanh nghiệp ..................................... 65 Bảng 2.17 Cách tiếp cận và phương pháp thu thập dữ liệu tương ứng với từng câu hỏi nghiên cứu của luận án ......................................................................................................................... 67 Bảng 2.18. Đối tượng tham gia phỏng vấn sâu đến từ các trường đại học............................... 68 Bảng 2.19. Tổng hợp phiếu khảo sát phân bố theo từng trường .............................................. 68 Bảng 2.20. Kết quả thực hiện phân tích khám phá với các hình thức liên kết ......................... 69 Bảng 2.21. Kết quả phân tích khám phá nhân tố với các khía cạnh về động cơ liên kết ......... 70 Bảng 2.22. Kết quả phân tích khám phá nhân tố với biến rào cản liên kết .............................. 71 Bảng 2.23. Kết quả phân tích khám phá nhân tố với các giải pháp thúc đẩy liên kết đại học – doanh nghiệp ............................................................................................................................ 71 Bảng 2.24. Kết quả kiểm định thang đo các nhân tố về hình thức liên kết .............................. 72 Bảng 2.25. Kết quả kiểm định sự tin cậy thang đo các nhân tố động cơ liên kết ..................... 73 Bảng 2.26. Kết quả kiểm định sự tin cậy thang đo các nhân tố rào cản liên kết ...................... 73 Bảng 2.27. Kết quả kiểm định sự tin cậy thang đo các nhân tố giải pháp thúc đẩy liên kết đại học – doanh nghiệp ................................................................................................................... 73 Bảng 3.1. Nguồn kinh phí cho hoạt động nghiên cứu so sánh chéo nguồn – trường ............... 79 Bảng 3.2. Kết quả phân tích tương quan giữa các biến ............................................................ 80 Bảng 3.3. Kết quả ước lượng ảnh hưởng của rào cản liên kết, động cơ liên kết đến hình thức liên kết dựa vào tiếp nhận và chuyển giao................................................................................ 81 Bảng 3.4. Kết quả ước lượng mối quan hệ rào cản liên kết, động cơ liên kết và hình thức liên kết dựa vào kết quả. .................................................................................................................. 82 Bảng 3.5. Kết quả ước lượng mối quan hệ giữa rào cản liên kết, động cơ liên kết và hình thức phối hợp liên kết chủ động của nhà trường .............................................................................. 83 Bảng 3.6. Kết quả ước lượng mối quan hệ giữa rào cản liên kết, động cơ liên kết và hình thức liên kết dựa vào tham gia và trao đổi........................................................................................ 83 Bảng 3.7. Kết quả so sánh sự khác biệt các hình thức liên kết dựa vào tài trợ và chuyên giao theo giai đoạn ........................................................................................................................... 84 Bảng 3.8. Kết quả so sánh sự khác biệt các hình thức liên kết dựa vào kết quả theo giai đoạn .................................................................................................................................................. 85 Bảng 3.9. Kết quả so sánh sự khác biệt các hình thức liên kết dựa vào việc phối hợp chủ động của trường đại học theo giai đoạn............................................................................................. 85 Bảng 3.10. Kết quả so sánh sự khác biệt các hình thức liên kết dựa vào tham gia và trao đổi của trường đại học – doanh nghiệp theo giai đoạn ................................................................... 86 Bảng 3.11. Kết quả đánh giá điểm trung bình theo nhóm các trường về các hình thức liên kết .................................................................................................................................................. 86 Bảng 3.12. Kết quả kiểm định hậu định so sánh sự khác biệt các trường theo hình thức liên kết ...................................................................................................................................... 87 Bảng 3.13. Kết quả đánh giá sự khác biệt về điểm trung bình theo động cơ liên kết giữa các trường ................................................................................................................................. 89 Bảng 3.14. Kết quả kiểm định hậu định so sánh sự khác biệt các trường theo động cơ liên kết giữa các trường ......................................................................................................................... 89 viii
Bảng 3.15. Kết quả đánh giá điểm trung bình theo nhóm các trường về các rào cản liên kết giữa các trường ......................................................................................................................... 90 Bảng 3.16. Kết quả kiểm định hậu định so sánh sự khác biệt các trường theo rào cản liên kết giữa các trường ......................................................................................................................... 91 Bảng 3.17. Kết quả đánh giá điểm trung bình theo nhóm các trường về lựa chọn giải pháp thúc đẩy liên kết ........................................................................................................................ 91 Bảng 3.18. Kết quả kiểm định hậu định so sánh sự khác biệt các trường về lựa chọn giải pháp thúc đẩy liên kết ........................................................................................................................ 92 Bảng 3.19. Kết quả đánh giá của giảng viên về các hình thức liên kết dựa trên tài trợ ........... 92 và chuyển giao .......................................................................................................................... 92 Bảng 3.20. Kết quả đánh giá của giảng viên về các hình thức liên kết dựa trên kết quả ......... 93 Bảng 3.21. Kết quả đánh giá của giảng viên về hình thức phối hợp liên kết chủ động của trường đại học ........................................................................................................................... 94 Bảng 3.22. Kết quả đánh giá của giảng viên về các hình thức ................................................ 95 Bảng 3.23. Kết quả đánh giá của giảng viên về động cơ cải thiện chất lượng giảng dạy ........ 96 Bảng 3.24. Kết quả đánh giá của giảng viên về đánh giá động cơ tài chính ............................ 97 Bảng 3.25. Kết quả đánh giá của giảng viên về động cơ phát triển kiến thức và ứng dụng kết quả ............................................................................................................................................ 98 Bảng 3.26. Kết quả đánh giá của giảng viên về rào cảo do khoảng cách đáp ứng ................... 99 Bảng 3.27. Kết quả đánh giá của giảng viên về rào cản nhận thức .......................................... 99 Bảng 3.28. Kết quả đánh giá của giảng viên về rào cản nội bộ .............................................. 100 Bảng 3.29. Kết quả đánh giá của giảng viên về tự chủ trao đổi ............................................. 101 Bảng 3.30. Kết quả đánh giá của giảng viên về chuyên môn hóa và truyền thông ................ 102 Bảng 3.31. Kết quả đánh giá của giảng viên về thưởng khuyến khích .................................. 102 Bảng 3.32. Lợi ích trong hợp tác với trường đại học theo quan điểm của doanh nghiệp tham gia khảo sát ............................................................................................................................. 107 Bảng 3.33. Lợi ích hợp tác với trường đại học so sánh theo loại hình doanh nghiệp ............ 108 Bảng 3.34. Ý kiến doanh nghiệp về các yếu tố cản trở hợp tác với trường đại học so sánh theo hình thức sở hữu ..................................................................................................................... 110 Bảng 3.35. Nhiệm vụ đề xuất nhằm thúc đẩy liên kết trường đại học - doanh nghiệp .......... 111 Bảng 3.36. Sự khác biệt về nhận thức các động cơ liên kết đại học – doanh nghiệp của trường đại học và doanh nghiệp. ........................................................................................................ 113 Bảng 3.37. Kết quả đánh giá sự khác biệt về nhận thức những yếu tố rào cản liên kết giữa trường đại học và doanh nghiệp ............................................................................................. 115 Bảng 3.38. Sự khác biệt về nhận thức thực hiện các giải pháp thúc đẩy liên kết đại học – doanh nghiệp .......................................................................................................................... 117 ix
DANH MỤC HÌNH VẼ Hình 1.1: Các mô hình liên kết trường đại học – doanh nghiệp – Chính phủ .......................... 15 Hình 1.2 Phân loại mối quan hệ nghiên cứu giữa trường đại học - doanh nghiệp ................... 22 Hình 1.3: Rào cản trong liên kết giữa trường đại học - doanh nghiệp ..................................... 35 Hình 2.1 Quy trình nghiên cứu ................................................................................................. 40 Hình 2.2. Các doanh nghiệp hợp tác với Trường ĐHBK Hà Nội phân bố theo châu lục ........ 45 Hình 2.3. Mô hình nghiên cứu .................................................................................................. 51 Hình 2.4 Mô hình nghiên cứu các yếu tố ảnh hưởng tới liên kết trường đại học với doanh nghiệp Việt Nam đã điều chỉnh ................................................................................................ 74 Hình 3.1. Phân bố cán bộ, giảng viên tham gia khảo sát theo trường ...................................... 77 Hình 3.2. Phân bố cán bộ, giảng viên tham gia khảo sát theo vị trí công tác và trình độ chuyên môn ........................................................................................................................................... 78 Hình 3.3. Nguồn kinh phí nghiên cứu khoa học theo ý kiến cán bộ tham gia khảo sát ........... 78 Hình 3.4. Nhận biết về chủ trương hợp tác với doanh nghiệp.................................................. 79 Hình 3.5. Nhận thức về đơn vị phụ trách hoạt động hợp tác với doanh nghiệp ....................... 80 Hình 3.6. Sự khác biệt trong các hình thức liên kết ................................................................. 93 Hình 3.7. Các hình thức liên kết dựa trên kết quả .................................................................... 93 Hình 3.8. Các hình thức phối hợp liên kết chủ động của trường đại học ................................. 94 Hình 3.9. Các hình thức liên kết qua tham gia và trao đổi ....................................................... 95 Hình 3.10. Các động cơ cải thiện chất lượng giảng dạy ........................................................... 96 Hình 3.11. Các động cơ tài chính ............................................................................................. 97 Hình 3.12. Các động cơ phát triển kiến thức và ứng dụng kết quả .......................................... 98 Hình 3.13. Các rào cản nhận thức .......................................................................................... 100 Hình 3.14. Các rào cản nội bộ ................................................................................................ 100 Hình 3.15. Giải pháp tự chủ trao đổi ...................................................................................... 101 Hình 3.16. Giải pháp chuyên môn hóa và truyền thông ......................................................... 102 Hình 3.17. Giải pháp thưởng khuyến khích ........................................................................... 103 Hình 3.18. Phân bố doanh nghiệp tham gia khảo sát theo lĩnh vực hoạt động ...................... 104 Hình 3.19. Phân bố doanh nghiệp tham gia khảo sát theo tư cách pháp nhân ....................... 104 Hình 3.20. Phân bố đối tượng khảo sát của doanh nghiệp theo vị trí công tác ...................... 105 Hình 3.21. Mức độ đầu tư cho R&D (tỉ lệ phần trăm theo doanh thu hàng năm) .................. 105 Hình 3.22. Hình thức hợp tác với trường đại học của các doanh nghiệp ............................... 106 Hình 3.23. Yếu tố cản trở các doanh nghiệp hợp tác với các trường đại học......................... 109 Hình 4.1 Khung phân tích các yếu tố ảnh hưởng tới liên kết giữa trường đại học kỹ thuật với doanh nghiệp Việt Nam .......................................................................................................... 125 x
DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT BKH Công ty Cổ phần Đầu tư và Phát triển Công nghệ Bách Khoa Hà Nội (BK-Holdings) CNH Công nghiệp hóa CNTT Công nghệ thông tin ĐH Đại học ĐHBK Đại học Bách Khoa DNNN Doanh nghiệp nhà nước DNTN Doanh nghiệp tư nhân GD&ĐT Giáo dục và Đào tạo HĐH Hiện đại hóa KHCN Khoa học Công nghệ KT-XH Kinh tế - Xã hội NCKH Nghiên cứu khoa học OECD Tổ chức Hợp tác và Phát triển kinh tế POHE Dự án “Giáo dục đại học theo định hướng nghề nghiệp ứng dụng” QG Quốc gia R&D Nghiên cứu và triển khai (Research and Development) TP. HCM Thành phố Hồ Chí Minh UNESCO Tổ chức Văn hóa, Khoa học, Giáo dục Liên hợp quốc WIPO Tổ chức Sở hữu Trí tuệ Thế giới xi
MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của luận án Hoạt động hợp tác, liên kết giữa các trường đại học - doanh nghiệp trong đào tạo, nghiên cứu và chuyển giao công nghệ là một xu thế tất yếu và có vai trò quan trọng với sự phát triển của trường đại học và cả doanh nghiệp. Trường đại học, đặc biệt là các đại học nghiên cứu là nơi thực hiện các nghiên cứu cơ bản, là một trung tâm về phát triển tri thức sẽ trở thành nguồn cung cấp kiến thức, các nghiên cứu cơ bản có tiềm năng ứng dụng và thương mại hóa. Đồng thời, trường đại học là nơi cung cấp nguồn nhân lực chất lượng được đào tạo ở trình độ cao cho các doanh nghiệp, nền kinh tế. Bởi vậy, việc hoạt động liên kết đại học – doanh nghiệp có vai trò thúc đẩy nghiên cứu, phát triển khoa học kỹ thuật, gắn giữa nghiên cứu hàn lâm với thế giới công nghiệp và ứng dụng. Thông qua liên kết các trường đại học thúc đẩy quá trình nghiên cứu, cải thiện chương trình giảng dạy để đáp ứng đòi hỏi từ doanh nghiệp, thị trường lao động. Ở khía cạnh doanh nghiệp, việc sử dụng các kết quả nghiên cứu giúp tiết kiệm chi phí nghiên cứu, tận dụng được khả năng của đội ngũ các nhà khoa học, nhà nghiên cứu có trình độ cao của trường đại học cho những bài toán thực tiễn. Đánh giá các hoạt động liên kết đại học – doanh nghiệp đã trở thành một chủ đề nghiên cứu thu hút được sự quan tâm lớn từ nhiều nhà khoa học, những người làm nghiên cứu trong trường đại học và doanh nghiệp bởi tính khả thi, vai trò quyết định và những giá trị mang lại cho sự phát triển và ứng dụng khoa học công nghệ (Mitive, 2009). Thực tế đã có nhiều tác giả tập trung vào việc đánh giá những đóng góp của hoạt động liên kết đại học – doanh nghiệp dựa trên các hình thức liên kết và kết quả của hoạt động hợp tác giữa nhà trường và doanh nghiệp (Spyros, 2005). Liên kết trường đại học – doanh nghiệp không chỉ có vai trò quan trọng tại các nước phát triển mà còn giữ vài trò then chốt đối với các quốc gia đang phát triển, đang trong quá trình công nghiệp hóa. Vào thập niên 1950 các quốc gia đang phát triển gần như không có năng lực công nghiệp. Quá trình công nghiệp hóa đòi hỏi các nước phải phát triển năng lực quốc gia để sử dụng nguyên liệu và phát triển sản xuất đáp ứng nhu cầu tiêu dùng trong nước (Todaro, 2006). Với nền tảng hạ tầng thiếu thốn, nguồn nhân lực có trình độ thấp việc xây dựng năng lực công nghiệp của các quốc gia đang phát triển rất khó khăn. Công nghiệp hóa được xem như một chìa khóa để thúc đẩy tăng trưởng kinh tế của đất nước, nâng cao mức sống. Công nghiệp hóa cũng giúp các quốc gia chuyển đổi cơ cấu kinh tế, là công cụ để biến đổi các ngành nông nghiệp, xây dựng, giao thông và các ngành dịch vụ khác trở thành các lĩnh vực có năng suất cao (David, 2006). Để thực hiện công nghiệp hóa thành công, cần thúc đẩy nhanh quá trình chuyển giao khoa học kỹ thuật và phát triển các nghiên cứu cơ bản trở thành các sản phẩm thương mại hóa. Do việc quan trọng của liên kết đại học – doanh nghiệp đối với phát triển kinh tế đất nước và quá trình công nghiệp hóa có thể thành công hay không. Bởi hoạt động liên kết đại học – doanh nghiệp thúc đẩy quá trình ứng dụng khoa học công nghệ cho sản xuất và cung cấp nguồn nhân lực trình độ cao để khai thác các nguồn lực truyền thống như đất đai, vốn, nguồn nhân lực. Cả các quốc gia công nghiệp và các quốc gia đang phát triển đều nhận biết được rằng công nghệ đóng vai trò quan trọng trong tăng trưởng kinh tế và nâng cao đời sống 1
của người dân. Đồng thời nhiều quốc gia cũng nhận biết được rằng chuyển giao công nghệ đóng vai trò sống còn đối với quá trình công nghiệp hóa cũng như toàn bộ nền kinh tế của một quốc gia và điều đó chỉ có thể đạt được thông qua hợp tác giữa trường đại học và doanh nghiệp. Quá trình liên kết đại học – doanh nghiệp cũng phát sinh những khó khăn do sự khác biệt về lợi ích của hai phía mặc dù cả hai đều hướng tới việc tạo ra lợi ích cho mình thông qua liên kết. Các nghiên cứu khác nhau trên nhiều thị trường cho thấy những khó khăn chính của hoạt động liên kết thường xuất phát từ việc thiếu đồng thuận trong mục tiêu nghiên cứu, các xung đột về quyền sở hữu trí tuệ, những khó khăn tài chính hay sự khác biệt về văn hóa giữa trường đại học và doanh nghiệp (Bonaccorsi, 2007). Những khó khăn hay rào cản cản trở quá trình liên kết có thể ảnh hưởng tiêu cực đến mục tiêu công nghiệp hóa đất nước, các mục tiêu về thúc đẩy phát triển và ứng dụng khoa học công nghệ trong nền kinh tế. Bởi vậy, việc xác định những loại rào cản chính ảnh hưởng tới hiệu quả thực hiện các hình thức liên kết để hạn chế chúng trong quá trình hợp tác giữa trường đại học và doanh nghiệp là rất cần thiết. Như vậy, việc liên kết đại học – doanh nghiệp đem lại nhiều lợi ích cho cả trường đại học, doanh nghiệp và toàn xã hội. Những lợi ích từ quá trình liên kết đại học – doanh nghiệp có thể giúp quốc gia đạt được những mục tiêu tăng trưởng kinh tế và cách tân nền công nghiệp, thực hiện thành công quá trình công nghiệp hóa. Bởi vậy, việc xác định những yếu tố ảnh hưởng đến việc thực hiện hoạt động liên kết đại học – doanh nghiệp để từ đó có giải pháp tăng cường động cơ liên kết của các bên, hạn chế những rào cản liên kết, thực hiện hiệu quả các hoạt động liên kết là rất cần thiết. Điều này càng trở nên đặc biệt hơn đối với các quốc gia đang phát triển như Việt Nam. Thực tế, các nghiên cứu về hoạt động liên kết đại học – doanh nghiệp tại Việt Nam cũng chưa nhiều, các nghiên cứu tập trung vào việc đánh giá những bài học kinh nghiệm để khuyến nghị những giải pháp cho việc phát triển hoạt động liên kết đại học – doanh nghiệp. Những nghiên cứu như vậy chưa phân loại được những nhóm động cơ, những rào cản, các nhóm hình thức liên kết đang tồn tại trong mối quan hệ hợp tác giữa các trường đại học với doanh nghiệp. Bởi vậy, nghiên cứu sinh lựa chọn đề tài “Các yếu tố ảnh hưởng tới liên kết giữa trường đại học kỹ thuật với doanh nghiệp tại Việt Nam” làm đề tài nghiên cứu cho luận án tiến sĩ của mình. Luận án tập trung vào xác định những động cơ, rào cản, những hình thức liên kết tồn tại trong trường đại học và tác động của những động cơ, rào cản liên kết tới các hình thức liên kết trường đại học – doanh nghiệp. 2. Tổng quan tình hình nghiên cứu trong và ngoài nước 2.1. Tình hình nghiên cứu ở nước ngoài Liên kết trường đại học – doanh nghiệp (University – Industry Linkage) - mối quan hệ hoặc tương tác, có thể là chính tắc hoặc không chính tắc, giữa trường đại học và doanh nghiệp - là một vấn đề nhận được sự quan tâm của đông đảo các nhà khoa học trên thế giới khi đa số đều đồng ý rằng “các trường đại học được xem là một nguồn cung cấp tri thức mới mang ý nghĩa sống còn đối với doanh nghiệp”. Ý tưởng liên kết giữa đào tạo và nghiên cứu đã được WilhelmVon Humboldt nhà triết học và giáo dục của Đức đưa ra. Năm 1810 ông là người sáng lập ra Đại học Berlin, trường đã thực hiện ý tưởng của ông, và mô hình liên kết này đã lan rộng tại nhiều trường đại học của châu Âu và châu Mỹ. Trong nhiều thế kỷ, các trường đại học hầu như chỉ có nhiệm vụ đào 2
tạo, cung cấp nguồn nhân lực cho các ngành kinh tế, xã hội đáp ứng các nhu cầu phát triển của quốc gia. Cải cách lớn nhất của Trường Đại học Humboldt (Humboldt University of Berlin) là đã thay đổi toàn bộ mục tiêu hoạt động của trường bằng cách chuyển trọng tâm sang nghiên cứu, và nghiên cứu trở thành yếu tố sống còn giúp cho hoạt động đào tạo đóng góp trực tiếp cho xã hội và phát triển kinh tế. Mục tiêu của Trường Đại học Humboldt được đặt ra rất rõ ràng. Thứ nhất, thực hiện các hoạt động nghiên cứu cơ bản, để tiến tới đạt được trình độ cao trong nhiều lĩnh vực khoa học và công nghệ. Thứ hai, nghiên cứu trong trường đại học gắn liền với thực tế và đóng góp cho sự phát triển của quốc gia, đặc biệt phát triển các lĩnh vực công nghệ phục vụ cho mục đích dân sự và mục đích quân sự, đưa nước Đức trở thành quốc gia hùng mạnh nhất thế giới. Ngay từ cuối thế kỷ 19, hãng dược phẩm nổi tiếng của Đức (Bayer) đã thiết lập các mối quan hệ với các trường đại học (Bower, 1993). Trong Chiến tranh thế giới thứ I, Uỷ ban Nghiên cứu quốc gia của Mỹ đã tập hợp các nhà khoa học từ các trường đại học định hướng nghiên cứu với những nghiên cứu viên trong các doanh nghiệp để hỗ trợ chiến tranh. Cùng quan điểm với Wilhelm Vons Humboldt, Etzkowitz & Leydesdorff (2000) cũng nhận thấy quá trình phát triển công nghệ ứng dụng tại các trường đại học có tác động thúc đẩy sáng tạo và khám phá ra những thành tựu khoa học mới, không phải thời đại ngày nay mà đã từng xảy ra từ rất lâu. Etzkowitz & Leydesdorff (2000) đã đưa ra các mô hình liên kết giữa nhà nước – doanh nghiệp – trường đại học để luận giải quá trình phát triển của liên kết giữa trường đại học và doanh nghiệp. Mô hình này đã và đang được ứng dụng trong việc nghiên cứu vấn đề này tại nhiều quốc gia trên thế giới, đặc biệt là các nghiên cứu của Charles (2003), Cooke (2001), Dasgusta & David (1994), Kitagawa (2004), Lundvall (1993), Nelson (1993, 2004), Salter & Martin (2001) về vai trò của trường đại học trong quá trình đổi mới công nghệ và phát triển kinh tế xã hội, các trường đại học được đánh giá là yếu tố trung tâm của hệ thống kinh tế; nghiên cứu của Etzkowitz & Leydesdorff (2000), Slaughter & Leslie (1997) về xu hướng thực hiện “nhiệm vụ thứ ba” của các trường đại học trong việc đóng góp và tham gia trực tiếp vào phát triển kinh tế xã hội, bên cạnh hoạt động đào tạo và nghiên cứu. Các nghiên cứu của Anselin & cộng sự (2006), Arundel và Geuna (2004), Bronaccorsi & Piccaluga (1994), Cohen & cộng sự (2002), Fontana & cộng sự (2006), Fritsch & Schwirten (1999), Geuna (2001), Gregorio & Shane (2003), Hall & cộng sự (2003), Kaufimann & Todtling (2001), Link (2002), Meyer-Krahmer & Schmoch (1998), Mowery & cộng sự (2001), Santoro & Chakrabarti (1999), Slaughter & cộng sự (2002), Tornquist & Kallsen (1994), Van Looy & cộng sự (2003), Velho & Saez (2002) đưa ra sự tồn tại và các nhu cầu tất yếu để hình thành liên kết trường đại học và doanh nghiệp. Các nghiên cứu này đưa ra các hình thức liên kết khác nhau giữa nhà trường và doanh nghiệp trong đào tạo, nghiên cứu và chuyển giao công nghệ; các nghiên cứu của Anselin & cộng sự (2000), Arundel & Geuna (2004), Cohen, & cộng sự (2002), Fontana & cộng sự (2006), Jaffe (1989), Lee (1996), Santoro & Chakrabarti (1999), Tornquist & Kallsen (1994) tập trung vào phân tích những đặc tính liên quan đến nhà trường, doanh nghiệp trong việc hình thành liên kết. Bên cạnh một số công trình nghiên cứu chủ yếu tập trung vào những nội dung liên quan đến bản chất của liên kết trường đại học – doanh nghiệp như tính tất yếu, các hình thức liên 3
kết, phương pháp đánh giá cũng đã xuất hiện một số đề tài nghiên cứu về các yếu tố ảnh hưởng. Tuy nhiên, đa phần các nghiên cứu được tiến hành tại các nước phát triển như là Mỹ và các nước phương Tây. Tuy nhiên, tại các quốc gia đang phát triển, nghiên cứu về nội dung này chưa nhiều. 2.2. Tình hình nghiên cứu tại Việt Nam Trong 10 năm trở lại đây, vấn đề liên kết trường đại học với doanh nghiệp mới thực sự trở thành một đề tài được quan tâm đặc biệt. Thực hiện chủ trương của Bộ Giáo dục và Đào tạo về đổi mới giáo dục đại học, gắn đào tạo với nhu cầu xã hội, nhiều hội thảo – hội nghị đã được tổ chức tại các trường đại học nhằm phân tích thực trạng liên kết giữa nhà trường và doanh nghiệp trong đào tạo và nghiên cứu, ví dụ như Hội thảo Nhà trường và Doanh nghiệp tại Trường Đại học Bách Khoa Hà Nội (22/5/2007); Hội thảo khoa học quốc gia “Tương tác trường đại học – doanh nghiệp theo mục tiêu nâng cao chất lượng đáp ứng nhu cầu xã hội và năng lực cạnh tranh cốt lõi của doanh nghiệp” tại Đại học Thương mại (22/4/2009)… Ngoài các hội thảo tại trường đại học, nhiều nhà khoa học đã thực hiện các đề tài nghiên cứu, biên soạn sách chuyên khảo và viết bài về liên kết trường đại học và doanh nghiệp. Tuy nhiên, chưa có một đề tài nào đề cập đến vấn đề liên kết trường đại học và doanh nghiệp trong nghiên cứu và chuyển giao công nghệ một cách toàn diện. Các bài viết chủ yếu tập trung vào nội dung liên kết giữa nhà trường và doanh nghiệp trong lĩnh vực đào tạo nguồn nhân lực. Ví dụ như đề tài “Liên kết giữa trường đại học và doanh nghiệp trong hoạt động đào tạo và nghiên cứu” của Trần Anh Tài & Trần Văn Hùng (2009) đã đã nêu ra quan điểm chính sách về mối liên kết giữa các trường đại học với các doanh nghiệp; đưa ra các nội dung về liên kết trường đại học và doanh nghiệp tại các quốc gia Mỹ, Nhật, Trung Quốc, Singapore; nhưng mới chỉ giới thiệu một số thông tin sơ lược về tình hình liên kết trường đại học và doanh nghiêp tại Việt Nam. Đề tài “Nghiên cứu giải pháp phát triển doanh nghiệp trong trường đại học” của Lê Thị Mai Hương & cộng sự (2009) lại tập trung vào việc nghiên cứu mô hình và đề xuất giải pháp xây dựng doanh nghiệp trong các trường đại học như một trong những hình thức thúc đẩy hoạt động chuyển giao công nghệ. Bài báo “Gắn đào tạo với sử dụng, nhà trường với doanh nghiệp” của Trần Anh Tài (2009) mới chỉ làm rõ thực trạng mối quan hệ giữa nhà trường và xã hội, giữa nhà đào tạo và nhà sử dụng trong đào tạo đại học ở nước ta hiện nay, từ đó đề xuất một số giải pháp góp phần làm cho sản phẩm đào tạo của các trường đại học đáp ứng tốt hơn nhu cầu của thị trường lao động. Bài viết “Mô hình đào tạo gắn với nhu cầu của doanh nghiệp ở Việt Nam hiện nay” của Phùng Xuân Nhạ (2009) đề cập tới thực trạng đào tạo thiếu gắn kết với nhu cầu doanh nghiệp. Để thúc đẩy mới liên kết này, bài báo cũng làm rõ hơn một số nội dung trong liên kết nhà trường – doanh nghiệp như lợi ích, cơ chế liên kết và điều kiện thành công. Các tác giả Nguyễn Minh Phong, Dương Quỳnh Chi (2008) trong bài viết “Hợp tác đại học và doanh nghiệp – góc nhìn của người trong cuộc” lại đề cập đến vấn đề nguồn nhân lực trong xã hội và đào tạo, sự cần thiết của việc hợp tác giữa trường đại học và doanh nghiệp. Trịnh Thị Mai Hoa (2008) tập trung vào vai trò của doanh nghiệp như một nhà cung cấp thông tin để các cơ sở đào tạo nắm được nhu cầu của thị trường lao động. Như vậy, thực tế hiện nay các nghiên cứu về liên kết trường đại học – doanh nghiệp ở Việt Nam mới dừng lại ở các đánh giá của các bên về các hình thức liên kết và đề xuất những 4
giải pháp cho thúc đẩy liên kết đại học – doanh nghiệp. Các nghiên cứu tập trung ở khía cạnh tổng hợp kinh nghiệm về hoạt động liên kết đại học – doanh nghiệp từ các trường đại học nước ngoài hay kinh nghiệm của các nước. Thực tế thiếu vắng những nghiên cứu xem xét các yếu tố ảnh hưởng tới liên kết trường đại học với doanh nghiệp. Bởi vậy, nghiên cứu này đặt ra các câu hỏi nghiên cứu chính như sau: Thứ nhất, các hình thức liên kết trường đại học – doanh nghiệp nào đang diễn ra ở Việt Nam? Thứ hai, những yếu tố nào ảnh hưởng tới liên kết trường đại học – doanh nghiệp tại Việt Nam? Những câu hỏi nghiên cứu này sẽ được cụ thể hóa nhằm xác định các biến nghiên cứu, mô hình nghiên cứu và phương pháp thu thập dữ liệu trong chương 2. 3. Mục đích nghiên cứu Mục đích nghiên cứu chung của luận án là xác định các yếu tố ảnh hưởng tới liên kết (động cơ và rào cản) trong mối quan hệ với các hình thức liên kết. Những mục tiêu cụ thể được xác định như sau: Thứ nhất, tổng hợp cơ sở lý luận về liên kết trường đại học – doanh nghiệp. Thứ hai, xây dựng được một khung phân tích về liên kết đại học – doanh nghiệp cho các trường đại học kỹ thuật tại Việt Nam. Thứ ba, xác định các hình thức liên kết đại học – doanh nghiệp chính đang tồn tại trong thực tế hoạt động của các trường đại học. Thứ tư, xác định các nhóm yếu tố ảnh hưởng mang tính thúc đẩy và các yếu ảnh hưởng có tính cản trở hoạt động liên kết đại học – doanh nghiệp tại Việt Nam. Thứ năm, đề xuất các nhóm giải pháp nhằm thúc đẩy liên kết trường đại học – doanh nghiệp tại Việt Nam. 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu của luận án là liên kết trường đại học – doanh nghiệp và các yếu tố ảnh hưởng (động cơ và rào cản) tới hoạt động liên kết trường đại học – doanh nghiệp tại các trường đại học kỹ thuật Việt Nam. Phạm vi nghiên cứu của luận án là hoạt động hợp tác trường đại học kỹ thuật với doanh nghiệp thông qua khảo sát tại ba trường đại học là Trường Đại học Bách khoa Hà Nội, Trường Đại học Bách khoa Đà Nẵng và Trường Đại học Bách khoa Thành phố Hồ Chí Minh trong giai đoạn 2005 – 2009 và 2010 – 2015. 5. Cách tiếp cận và phương pháp nghiên cứu Nghiên cứu sử dụng cách tiếp cận nghiên cứu tình huống để giải quyết các vấn đề nghiên cứu đặt ra. Các đối tượng tiếp cận nghiên cứu bao gồm các trường đại học kỹ thuật có thực hiện các hoạt động liên kết với doanh nghiệp. Đối tượng điển hình lựa chọn cho nghiên cứu bao gồm các trường: Trường Đại học Bách khoa Hà Nội, Trường Đại học Bách khoa Đà Nẵng và Trường Đại học Bách khoa Thành phố Hồ Chí Minh. Đây là những trường đại học đại diện cho ba khu vực lớn tại Việt Nam là Miền Bắc, Miền Trung và Miền Nam, đồng thời cũng là những trường đại học kỹ thuật lớn nhất cả nước. Nghiên cứu sử dụng kết hợp giữa phương pháp nghiên cứu định tính và nghiên cứu định lượng. Các nghiên cứu định tính được sử dụng bằng phương pháp phỏng vấn sâu các chuyên gia bao gồm những lãnh đạo các trường đại học, các nhà quản lý doanh nghiệp. Những câu hỏi được thiết lập xoay quanh các chủ đề về hoạt động liên kết đại học – doanh nghiệp. 5
Nghiên cứu định tính với mục đích khám phá những khía cạnh ảnh hưởng tới quá trình liên kết đại học – doanh nghiệp, định hình cho mô hình nghiên cứu, thiết lập bộ công cụ đo lường (các chỉ tiêu đánh giá) liên quan đến hoạt động liên kết đại học – doanh nghiệp. Tiếp theo các nghiên cứu định lượng được thực hiện để phân nhóm, đánh giá tính tin cậy và thích hợp của hệ thống các chỉ tiêu xây dựng và mối quan hệ giữa những yếu tố động cơ liên kết, rào cản liên kết với mức độ thực hiện các hình thức liên kết trường đại học – doanh nghiệp trên dữ liệu khảo sát bằng bảng câu hỏi với các đối tượng thuộc cả trường đại học và doanh nghiệp. Dữ liệu khảo sát của nghiên cứu được phân tích bằng các kỹ thuật phân tích dữ liệu đa biến để có thông tin trả lời các câu hỏi nghiên cứu đặt ra. Đầu tiên, tác giả sử dụng phân tích khám phá nhân tố để khám phá cấu trúc các khái niệm nghiên cứu trong từng nhân tố (rào cản, động cơ, hình thức, định hướng giải pháp) từ dữ liệu thực nghiệm. Cấu trúc khái niệm nghiên cứu khám phá được từ phân tích khám phá nhân tố tiếp tục được đánh giá tính tin cậy bằng hệ số Cronbach Alpha và hệ số tương quan biến tổng. Tiếp theo tác giả đề xuất mô hình nghiên cứu cụ thể dựa trên dữ liệu thực nghiệm từ kết quả phân tích khám phá nhân tố. Để đánh giá mối quan hệ giữa các nhân tố trong mô hình nghiên cứu đề xuất tác giả sử dụng phân tích tương quan và các phân tích hồi quy được sử dụng để đánh giá các mối quan hệ nhân quả và kiểm định các giả thuyết nghiên cứu. Để đánh giá sự khác biệt theo giai đoạn phân tích bằng Paired test được sử dụng và so sánh sự khác biệt giữa các trường đại học phân tích phương sai (ANOVA) được sử dụng. Các kỹ thuật phân tích được sử dụng trong nghiên cứu bao gồm: Thống kê mô tả mẫu nghiên cứu: Dữ liệu được mô tả theo các chỉ tiêu phân loại bằng các bảng thống kê tần suất và tỷ lệ để phản ánh đúng mẫu khảo sát nghiên cứu. Phân tích khám phá nhân tố: Tại bước phát triển mô hình nghiên cứu và xây dựng các chỉ tiêu khảo sát. Thông qua các phương pháp chuyên gia luận án đã phát triển được một hệ thống các chỉ tiêu cho từng nhóm nhân tố trong mô hình nghiên cứu. Tuy nhiên, các chỉ tiêu này được phát triển dựa vào lý thuyết và phương pháp chuyên gia nhưng là những chỉ tiêu cụ thể (biến quan sát) chưa được phân loại thành các nhóm nhân tố tiềm ẩn để dễ giải thích kết quả nghiên cứu hơn. Bởi vậy, đối với các yếu tố lớn trong mô hình, tác giả sử dụng phân tích khám phá nhân tố để khám phá cấu trúc rõ ràng của các thành phần chính (biến tiềm ẩn) hình thành các khái niệm nghiên cứu (Hair và cộng sự, 2010). Cũng trong bước này dựa trên giá trị nội dung (content validity) của từng nhân tố hình thành qua phân tích tác giả đánh giá và lựa chọn một tên gọi thích hợp để đặt tên cho các nhân tố tiềm ẩn hình thành. Tiêu chuẩn phân tích khám phá nhân tố phù hợp được thực hiện theo đề xuất của các nhà thống kê bao gồm KMO lớn hơn 0.5, kiểm định Bartlett có ý nghĩa thống kê, phương sai giải thích lớn hơn 50%, các hệ số tải nhân tố lớn hơn 0.5 (Hair và cộng sự, 2010). Kết thúc bước phân tích này tác giả tiến hành điều chỉnh mô hình nghiên cứu theo cấu trúc khái niệm khám phá được để mô hình phù hợp với dữ liệu thực nghiệm. Kiểm định sự tin cậy của các cấu trúc đo lường hình thành sau phân tích khám phá nhân tố: Các nhân tố hình thành trong phân tích khám phá nhân tố tiếp tục được đánh giá tính tin cậy bằng hệ số Cronbach Alpha và hệ số tương quan biến tổng trong từng nhân tố. Bởi vì, nghiên cứu này là nghiên cứu mới, các thang đo được phát triển mới nên tiêu chuẩn được lựa chọn là hệ số Cronbach Alpha lớn hơn 0.6 (Hair và cộng sự, 2006) và hệ số tương quan biến 6
tổng lớn hơn 0.3. Các nhân tố đạt các tiêu chuẩn thống kê này được xem là một thang đo đảm bảo tính tin cậy, các câu hỏi đạt tính nhất quán nội tại và phù hợp để đánh giá một khái niệm nghiên cứu. Phân tích tương quan: Mô hình nghiên cứu giả định về các mối quan hệ giữa rào cản liên kết – động cơ liên kết – hình thức liên kết – định hướng giải pháp thúc đẩy liên kết. Tức là cần kiểm tra có mối liên hệ nào giữa những nhân tố thuộc các nhóm nhân tố này hay không. Để đạt được mục tiêu này, nghiên cứu sử dụng các phân tích tương quan giữa các nhân tố hình thành từ phân tích khám phá nhân tố bằng hệ số tương quan Pearson. Hệ số tương quan dương phản ánh các biến phân tích có quan hệ cùng chiều và hệ số tương quan âm phản ánh các biến có mối quan hệ ngược chiều. Phân tích tương quan cũng được sử dụng để đánh giá dấu hiệu có thể xảy ra hiện tượng đa cộng tuyến khi phân tích hồi quy (Gurajati, 2011). Phân tích hồi quy: Để kiểm định các giả thuyết có tính chất nhân quả được phát triển trong mô hình nghiên cứu, tác giả sử dụng phân tích hồi quy bằng phương pháp tổng bình phương nhỏ nhất (OLS) để đánh giá. Tác giả sử dụng kiểm định F để đánh giá tính phù hợp của mô hình (model fit), để kiểm định giả thuyết sử dụng giá trị p-value tương ứng của từng biến độc lập trong các mô hình phân tích được so sánh trực tiếp với giá trị 0.05 (mức ý nghĩa 5%) để kết luận chấp nhận hoặc bác bỏ giả thuyết nghiên cứu. Trong phân tích hồi quy các giả định với dữ liệu khi sử dụng phương pháp OLS như phân phối chuẩn của phần dư, không có đa cộng tuyến, phương sai sai số cố định (Gurajati, 2011) cũng được xem xét để đảm bảo các mô hình ước lượng vững và không chệch hay nói cách khác đáng tin cậy cho các kết luận. So sánh nhóm theo cặp bằng Paired test: Để so sánh sự khác biệt về mức độ thực hiện các hình thức liên kết đại học – doanh nghiệp, tác giả sử dụng kiểm định Paired test cho từng mẫu phối hợp đối với các câu hỏi phân loại theo giai đoạn. Tiêu chuẩn phân tích lấy theo mức thông lệ ở mức ý nghĩa thống kê 5%. So sánh sự khác biệt về khoảng cách nhận thức hai đối tượng bằng T-test: Để đánh giá khoảng cách nhận thức từ trường đại học và doanh nghiệp về những lợi ích/động cơ liên kết, rào cản liên kết và lựa chọn giải pháp liên kết, tác giả tiến hành bắt cặp những câu hỏi có nội hàm tương đồng giữa phần hỏi doanh nghiệp và phần hỏi cho giảng viên, nhà quản lý tại các trường đại học để tiến hành kiểm tra. Thủ tục đánh giá khác biệt được sử dụng là kiểm định T-test với mức ý nghĩa thông lệ 5%. Phân tích phương sai (ANOVA): Để so sánh sự khác biệt về các nhân tố trong mô hình theo các yếu tố phân loại (trên ba mức độ), tác giả sử dụng phân tích phương sai để đánh giá. Đầu tiên kiểm định Levene được sử dụng để đánh giá sự khác biệt về phương sai trong từng nhóm. Tiếp theo kiểm định F được sử dụng để tìm ra dấu hiệu có sự khác biệt của các nhóm so sánh hay không. Cuối cùng kiểm định hậu định (post hoc test) theo phương pháp LSD và Bonferroni được sử dụng để tìm ra sự khác biệt xảy ra ở những nhóm so sánh cụ thể nào. Phân tích bằng giá trị trung bình, độ lệch chuẩn và khoảng tin cậy 95%: Để đánh giá mức độ hiện tại của các nhân tố trong mô hình tác giả sử dụng điểm đánh giá trung bình, độ lệch chuẩn và khoảng tin cậy 95% của giá trị trung bình đánh giá. Giá trị trung bình và độ lệch chuẩn cho biết thông tin về khoảng phân bố của dữ liệu khảo sát, khoảng tin cậy 95% 7
cho thông tin suy đoán về khoảng giá trị thực tế của điểm trung bình khi lặp lại mẫu khác tương tự sử dụng cho suy đoán điểm trung bình tổng thể. 6. Những đóng góp mới của luận án Là một đề tài nghiên cứu mang tính hệ thống liên quan đến liên kết trường đại học và doanh nghiệp tại Việt Nam. Kết quả nghiên cứu của luận án đem lại những đóng góp mới cả ở khía cạnh khoa học và khía cạnh thực tiễn. Về mặt khoa học, lý luận: Thứ nhất, luận án đã tổng hợp và hệ thống hóa được các cơ sở lý luận và thực tiễn về hoạt động liên kết trường đại học – doanh nghiệp. Thứ hai, luận án đã xây dựng được khung phân tích các yếu tố ảnh hưởng tới liên kết trường đại học – doanh nghiệp, bao gồm các yếu tố động cơ thúc đẩy liên kết trường đại học – doanh nghiệp và những rào cản liên kết giữa các trường đại học kỹ thuật và doanh nghiệp tại Việt Nam. Bộ thang đo phát triển mới được kiểm định đạt tính tin cậy, mô hình nghiên cứu với đề xuất về khung cấu trúc khái niệm nghiên cứu được xem là thích hợp cho các nghiên cứu tại Việt Nam. Bởi vậy, mô hình nghiên cứu đề xuất và các công cụ đo lường có thể được sử dụng để đánh giá các hoạt động liên kết trường đại học – doanh nghiệp tại các trường đại học Việt Nam, đặc biệt là khối các trường đại học kỹ thuật. Về mặt thực tiễn: Một là, luận án dựa trên kết quả nghiên cứu và tổng hợp các mô hình liên kết đại học – doanh nghiệp hiện đại đã đề xuất một khung phân tích cho hoạt động liên kết đại học – doanh nghiệp tại các trường đại học kỹ thuật của Việt Nam. Hai là, luận án cũng đưa ra một số gợi ý giải pháp nhằm thúc đẩy hoạt động liên kết đại học – doanh nghiệp tại các trường đại học Việt Nam bao gồm: (1) xây dựng cơ chế tự chủ trong trường và các đơn vị trực thuộc trường đối với hoạt động liên kết đại học – doanh nghiệp; (2) phá vỡ các rào cản liên kết giữa trường đại học và doanh nghiệp; (3) thúc đẩy động cơ liên kết đại học – doanh nghiệp gắn với chia sẻ lợi ích giữa trường đại học và doanh nghiệp; (4) đổi mới hình thức, mô hình liên kết đại học – doanh nghiệp; (5) thúc đẩy các giải pháp chủ động liên kết từ doanh nghiệp trong hoạt động liên kết của nhà trường; và (6) thúc đẩy các giải pháp từ các nỗ lực của các cơ quan chính phủ. Những kết quả này đã bổ sung vào hệ thống cơ sở lý luận và thực tiễn về hoạt động liên kết trường đại học – doanh nghiệp đang còn khá thiếu vắng tại Việt Nam, đặc biệt liên quan đến khối các trường đại học kỹ thuật. 7. Bố cục của luận án Luận án gồm 150 trang, 7 phụ lục và 142 tài liệu tham khảo. Ngoài phần mở đầu, luận án được thiết kế gồm 4 chương như sau: Chương 1: Tổng quan cơ sở lý luận về liên kết trường đại học – doanh nghiệp Chương 2: Mô hình và phương pháp nghiên cứu Chương 3: Nghiên cứu thực nghiệm tại các trường đại học kỹ thuật của Việt Nam Chương 4: Thảo luận và đề xuất 8
CHƯƠNG 1: TỔNG QUAN CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ LIÊN KẾT TRƯỜNG ĐẠI HỌC – DOANH NGHIỆP Trong chương 1, luận án sẽ tổng quan các cơ sở lý luận về hoạt động liên kết trường đại học – doanh nghiệp về hướng tiếp cận, cơ sở lý thuyết về hoạt động liên kết bao gồm: Hệ thống đổi mới quốc gia (National System of Innovation), Phương thức thứ 2 của sáng tạo tri thức (Mode 2 of Knowledge Production), và Mô hình Triple Helix về mối quan hệ giữa trường đại học – doanh nghiệp – chính phủ (Triple Helix of University – Industry – Government Relations); tiến trình phát triển khái niệm liên kết trường đại học – doanh nghiệp, các hình thức liên kết, các yếu tố thúc đẩy và rào cản đối với việc xây dựng, phát triển hợp tác giữa trường đại học và doanh nghiệp. Từ những nội dung trên, luận án xác định các khoảng trống trong cơ sở lý luận và hình thành các căn cứ đề xuất khung phân tích các yếu tố ảnh hưởng tới liên kết trường đại học – doanh nghiệp. 1.1. Các hướng tiếp cận nghiên cứu liên kết trường đại học – doanh nghiệp Hoạt động liên kết đại học – doanh nghiệp có vai trò quan trọng đối với việc phát triển và ứng dụng khoa học công nghệ. Nghiên cứu liên kết trường đại học – doanh nghiệp có nhiều cách tiếp cận khác nhau. Trong phạm vi luận án này, tác giả giới thiệu ba hướng tiếp cận cơ bản bao gồm (1) hệ thống đổi mới quốc gia; (2) mô hình thứ 2 về sáng tạo tri thức và (3) mô hình Triple Helix. 1.1.1. Hệ thống đổi mới quốc gia 1.1.1.1. Khái niệm Hệ thống đổi mới quốc gia (national innovation systems) thường được xem như một hệ thống thể chế phức tạp bao gồm các nhân tố thể chế và hành vi, vừa bao gồm các trường đại học, các quỹ và quy hoạch của nhà nước tập trung vào việc phát triển tri thức và khoa học công nghệ (Nelson, 1987). Hệ thống đổi mới quốc gia cũng được xem như một mạng lưới cấu trúc gồm cả khu vực công và khu vực tư, các hoạt động tương tác giữa chúng thúc đẩy sự hình thành, tiếp nhận và ứng dụng khoa học công nghệ mới (Freeman, 1987). Nghiên cứu về hệ thống đổi mới quốc gia có nhiều định nghĩa khác nhau nhưng đều thống nhất ở khía cạnh nó là một hệ thống hay mạng lưới bao gồm các tổ chức kinh tế, trường đại học và chính phủ liên kết hoạt động nhằm phát triển tri thức và khoa học công nghệ. Dưới đây tác giả giới thiệu một số khái niệm phổ biến về hệ thống đổi mới quốc gia. Bảng 1.1: Các định nghĩa “Hệ thống đổi mới quốc gia” Tác giả Định nghĩa Hệ thống đổi mới quốc gia là một mạng lưới các tổ chức, thể chế trong Freeman (1987, các khu vực công và tư nhân, mà các hoạt động chức năng và mối quan 1988) hệ hợp tác giữa chúng nhằm tạo ra, sử dụng, sửa đổi và phổ biến các công nghệ mới. Hệ thống đổi mới quốc gia đề cập tới các tổ chức, các đơn vị kinh tế và Lundvall (1988, mối quan hệ tương tác giữa chúng trong việc tạo ra, phổ biến và sử dụng 1992) tri thức kinh tế mới. Hệ thống đổi mới quốc gia đề cập tới thể chế của một nền kinh tế quốc Nelson (1993) dân tập trung vào cơ cấu các ngành và tổ chức hệ thống nghiên cứu và triển khai. Patel & Pavitt Hệ thống đổi mới quốc gia đề cập tới các định chế của một quốc gia, cơ (1994) chế khuyến khích và năng lực của các tổ chức trong việc quyết định tốc 9