Luận án tiến sĩ Ngôn ngữ học: Đối chiếu tên riêng nữ giới người Anh và người Việt

Chia sẻ: Huc Ninh | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:173

Thêm vào BST

Báo xấu

82
lượt xem 16
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Mục tiêu của luận văn là khảo sát và đối chiếu tên riêng (chính danh) nữ giới người Anh và người Việt, mục đích của luận án là góp phần hệ thống những lí luận 2 về tên riêng nói chung, tên nữ giới nói riêng và làm rõ những điểm tương đồng và dị biệt về cấu tạo, ý nghĩa và văn hóa - xã hội được phản ánh qua tên nữ giới ở hai ngôn ngữ.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận án tiến sĩ Ngôn ngữ học: Đối chiếu tên riêng nữ giới người Anh và người Việt

VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI LÊ THỊ MINH THẢO ĐỐI CHIẾU TÊN RIÊNG NỮ GIỚI NGƢỜI ANH VÀ NGƢỜI VIỆT LUẬN ÁN TIẾN SĨ NGÔN NGỮ HỌC Hà Nội, 2018
VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI LÊ THỊ MINH THẢO ĐỐI CHIẾU TÊN RIÊNG NỮ GIỚI NGƢỜI ANH VÀ NGƢỜI VIỆT Chuyên ngành: Ngôn ngữ học so sánh đối chiếu Mã số: 9222024 LUẬN ÁN TIẾN SĨ NGÔN NGỮ HỌC Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: 1. GS.TS. Lê Quang Thiêm 2. PGS. TS. Hồ Ngọc Trung Hà Nội, 2018
LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Những tƣ liệu và số liệu trong luận án là trung thực. Đề tài nghiên cứu và các kết quả chƣa đƣợc ai công bố. Tác giả luận án Lê Thị Minh Thảo
DANH MỤC CÁC BẢNG STT Tên Bảng Trang Bảng 2.1. Chính tố trong tên nữ giới ngƣời Anh 41 Bảng 2.2. Tiền tố trong tên nữ giới ngƣời Anh 42 Bảng 2.3. Hậu tố trong tên nữ giới ngƣời Anh 42 Bảng 2.4. Mô hình tổ hợp định danh nữ giới ngƣời Anh 46 Bảng 2.5: Bảng tổng hợp phân bổ số lƣợng tên cá nhân nữ 48 giới ngƣời Anh theo hình thức cấu tạo Bảng 2.6: Bảng tổng hợp phân bổ số lƣợng tên đệm nữ giới 51 ngƣời Anh theo hình thức cấu tạo Bảng 2.7: Bảng tổng hợp phân bổ số lƣợng tên họ nữ giới 55 ngƣời Anh theo hình thức cấu tạo Bảng 2.8: Bảng tổng hợp phân bổ số lƣợng tên nữ giới ngƣời 66 Anh theo thành tố cấu tạo Bảng 2.9. Mô hình tên ngƣời Việt của Trần Ngọc Thêm 67 Bảng 2.10. Mô hình cấu trúc chính danh nữ giới ngƣời Việt 67 Bảng 2.11: Bảng tổng hợp phân bổ số lƣợng tên cá nhân nữ 71 giới ngƣời Việt theo mô hình cấu tạo Bảng 2.12: Bảng tổng hợp phân bổ số lƣợng tên đệm nữ giới 73 ngƣời Việt theo mô hình cấu tạo Bảng 2.13: Bảng tổng hợp phân bổ số lƣợng tên nữ giới 86 ngƣời Việt theo thành tố cấu tạo Bảng 3.1. Tên cá nhân nữ giới liên quan đến các con vật đẹp 97 và đáng yêu Bảng 3.2. Tên cá nhân nữ giới liên quan đến các loài cây, hoa 99 Bảng 3.3. Tên cá nhân nữ giới liên quan đến hiện tƣợng tự 98 nhiên Bảng 3.4. Tên cá nhân nữ giới liên quan đến màu sắc 99 a. 3.5. Tên cá nhân nữ giới liên quan đến vật có giá trị Bảng 99 b. 3.6. Tên cá nhân nữ giới liên quan đến Kinh thánh Bảng 101 Bảng 3.7. Tên cá nhân nữ giới liên quan đến nhân vật trong 102 tác phẩm nghệ thuật Bảng 3.8. Tên cá nhân nữ giới liên quan đến tên họ có sẵn 103 Bảng 3.9. Tên cá nhân nữ giới liên quan đến tƣớc hiệu 103 Bảng 3.10. Tên cá nhân nữ giới liên quan đến con số 104
Bảng 3.11. Tên họ liên quan đến tên gọi nghề nghiệp 108 Bảng 3.12. Tên họ liên quan đến tên địa danh 110 Bảng 3.13. Tên họ liên quan đến đặc điểm địa danh 110 Bảng 3.14. Tên họ đƣợc hình thành từ tên cá nhân của cha 111 thêm “s” Bảng 3.15. Tên họ đƣợc hình thành từ tên cá nhân của cha 112 thêm “son” Bảng 3.16. Tên họ đƣợc hình thành từ tên cá nhân của cha 112
DANH MỤC SƠ ĐỒ STT Tên sơ đồ Trang 1 Hình 2.1. Sơ đồ cấu tạo tổ hợp định danh nữ giới 39 ngƣời Anh và ngƣời Việt
DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT 1. R Căn tố 2. S Hậu tố 3. P Tiền tố 4. T Thành tố 5. Tr. Trang 6. Nxb Nhà xuất bản 7. A Tên cá nhân 8. B Tên đệm 9. C Tên họ
MỤC LỤC 1. Tính cấp thiết của đề tài ....................................................................................... 1 2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu ....................................................................... 1 3. Đối tƣợng, phạm vi và ngữ liệu nghiên cứu ........................................................ 2 4. Phƣơng pháp luận và phƣơng pháp nghiên cứu ................................................ 3 5. Đóng góp mới về khoa học của luận án ............................................................... 4 6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận án.............................................................4 7. Bố cục của luận án................................................................................................. 4 CHƢƠNG 1. TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU VÀ CƠ SỞ LÍ THUYẾT CỦA LUẬN ÁN ....................................................................................... 5 1.1. Tổng quan tình hình nghiên cứu ..................................................................5 1.1.1. Tình hình nghiên cứu tên người Anh .....................................................5 1.1.2. Tình hình nghiên cứu tên người Việt ...................................................11 1.2. Cơ sở lí thuyết ...............................................................................................18 1.2.1. Một số vấn đề lí thuyết về tên riêng .......................................................18 1.2.2. Vấn đề giới trong ngôn ngữ học ............................................................28 1.2.3. Nghiên cứu đối chiếu tên riêng nữ giới người Anh và người Việt......34 Tiểu kết chƣơng 1 ...............................................................................................37 CHƢƠNG 2. ĐỐI CHIẾU ĐẶC ĐIỂM CẤU TẠO TÊN NỮ GIỚI NGƢỜI ANH .VÀ NGƢỜI VIỆT ........................................................................................ 39 2.1. Đặt vấn đề .....................................................................................................39 2.2. Cơ sở phân tích đặc điểm cấu tạo tên nữ giới ngƣời Anh và ngƣời Việt 40 2.2.1. Một số lí luận về hình vị ........................................................................40 2.2.2. Cơ sở phân tích các thành phần cấu tạo trong tên nữ giới người Anh và người Việt ....................................................................................................44 Đặc điểm cấu tạo tên nữ giới ngƣời Anh .................................................45 2.3.1. Mô hình chung tên nữ giới người Anh .................................................45 2.3.2. Các thành phần cấu tạo tên nữ giới người Anh ...................................46 2.3.3. Các mô hình cấu tạo tên nữ giới người Anh ........................................56 2.4. Đặc điểm cấu tạo tên nữ giới ngƣời Việt ....................................................66 2.4.1. Mô hình chung tên nữ giới người Việt .................................................66 2.4.2. Các thành phần cấu tạo tên nữ giới người Việt ...................................67 2.4.3. Các mô hình cấu tạo tên nữ giới người Việt ........................................77
2.5. Những nét tƣơng đồng và khác biệt về cấu tạo trong tên nữ giới ngƣời Anh và ngƣời Việt ...............................................................................................85 2.5.1. Những nét tương đồng về cấu tạo trong tên nữ giới người Anh và người Việt .........................................................................................................86 2.5.2. Những khác biệt về cấu tạo trong tên nữ giới người Anh và người Việt ...........................................................................................................................87 Tiểu kết chƣơng 2 ................................................................................................93 CHƢƠNG 3. ĐỐI CHIẾU ĐẶC ĐIỂM NGỮ NGHĨA VÀ VĂN HÓA - XÃ HỘI PHẢN ÁNH QUA TÊN NỮ GIỚI NGƢỜI ANH VÀ NGƢỜI VIỆT ....... 95 3.1. Đặt vấn đề .....................................................................................................95 3.2. Đặc điểm nghĩa của tên nữ giới ngƣời Anh ...............................................96 3.2.1. Đặc điểm nghĩa của tên cá nhân nữ giới người Anh ...........................96 3.2.2. Đặc điểm nghĩa của tên đệm nữ giới người Anh ...............................104 3.2.3. Đặc điểm nghĩa của tên họ nữ giới người Anh ..................................105 3.3. Đặc điểm nghĩa của tên nữ giới ngƣời Việt..............................................112 3.3.1. Đặc điểm nghĩa của tên cá nhân nữ giới người Việt .........................112 3.3.2. Đặc điểm nghĩa của tên đệm nữ giới người Việt ................................119 3.3.3. Đặc điểm nghĩa của tên họ nữ giới người Việt ..................................122 3.4. Những nét tƣơng đồng và khác biệt về nghĩa và văn hóa - xã hội đƣợc phản ánh qua tên nữ giới ngƣời Anh và ngƣời Việt ......................................123 3.4.1. Những nét tương đồng về nghĩa và văn hóa - xã hội phản ánh qua tên nữ giới người Anh và người Việt ..................................................................123 3.4.2. Những khác biệt về nghĩa và văn hóa - xã hội phản ánh qua tên nữ giới người Anh và người Việt ........................................................................125 Tiểu kết chƣơng 3 ..............................................................................................145 KẾT LUẬN ............................................................................................................ 147 TÀI LIỆU THAM KHẢO VÀ TRÍCH DẪN...................................................... 151
MỞ ĐẦU 1. 1. Tính cấp thiết của đề tài 1.1. Trong mỗi cộng đồng, mỗi ngôn ngữ khác nhau, tên ngƣời (nhân danh) không chỉ đơn thuần là những kí hiệu dùng để định danh mà còn chứa đựng những dấu ấn về lịch sử, xã hội và truyền thống văn hoá đặc trƣng cho mỗi cộng đồng dân tộc đó. Tên nữ giới ngƣời Anh và Việt cũng vậy, vừa mang đặc trƣng của ngôn ngữ, vừa là ánh xạ phản chiếu đặc điểm văn hoá - xã hội. Do đó, thông qua việc nghiên cứu tên nữ giới, chúng tôi có thể tìm hiểu đƣợc những đặc trƣng về ngôn ngữ và văn hóa – xã hội thể hiện qua tên nữ giới ở mỗi quốc gia. 1.2. Tên ngƣời nói chung và tên nữ giới nói riêng chiếm một vị trí rất quan trọng trong hệ thống tên riêng. Trong mỗi ngôn ngữ, tên nữ giới có những đặc điểm riêng. Xét về số lƣợng, nữ giới là lực lƣợng chiếm phân nửa dân số nhân loại. Điều đó cũng có nghĩa là số lƣợng tên nữ giới chiếm phân nửa số lƣợng tên ngƣời trên thế giới. Với số lƣợng rất lớn nhƣ vậy, đây chính là một nguồn ngữ liệu hết sức phong phú để tìm hiểu và phân tích. Hơn nữa, việc nghiên cứu tên nữ giới góp phần làm phong phú thêm nội dung nghiên cứu trong ngôn ngữ học xã hội về giới cũng nhƣ trong ngôn ngữ và văn hoá - xã hội nói chung. 1.3. Theo nguồn tƣ liệu mà chúng tôi tiếp cận đƣợc, hiện vẫn còn thiếu vắng những công trình nghiên cứu so sánh đối chiếu về tên ngƣời Anh và ngƣời Việt nói chung và đặc biệt là tên nữ giới nói riêng. Từ những lí do nêu trên, để giúp ngƣời Anh và ngƣời Việt, đặc biệt là ngƣời học và nghiên cứu về hai ngôn ngữ này hiểu đƣợc những đặc điểm ngôn ngữ, văn hoá, xã hội hàm chứa trong tên nữ giới, chúng tôi chọn vấn đề “Đối chiếu tên riêng nữ giới người Anh và người Việt” làm đề tài luận án. 2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 2.1. Mục đích nghiên cứu Thông qua việc khảo sát và đối chiếu tên riêng (chính danh) nữ giới ngƣời Anh và ngƣời Việt, mục đích của luận án là góp phần hệ thống những lí luận 1
về tên riêng nói chung, tên nữ giới nói riêng và làm rõ những điểm tƣơng đồng và dị biệt về cấu tạo, ý nghĩa và văn hóa - xã hội đƣợc phản ánh qua tên nữ giới ở hai ngôn ngữ. 2.2. Nhiệm vụ nghiên cứu Với mục đích nhƣ trên, luận án đặt ra những nhiệm vụ chủ yếu nhƣ sau: - Xây dựng hệ thống cơ sở lí thuyết cho toàn bộ nghiên cứu thông qua điểm luận một số vấn đề lí thuyết quan trọng về danh xƣng học, tên riêng, tên ngƣời nói chung và tên nữ giới nói riêng và lí thuyết về so sánh đối chiếu. - Miêu tả, phân tích các đặc điểm cấu tạo tên riêng nữ giới ngƣời Anh và ngƣời Việt. Từ đó, phân tích đối chiếu để tìm ra những nét tƣơng đồng và dị biệt về cấu tạo trong tên riêng nữ giới ngƣời Anh và ngƣời Việt. - Miêu tả, phân tích đặc điểm ngữ nghĩa trong tên riêng nữ giới ngƣời Anh và ngƣời Việt. Từ đó, phân tích đối chiếu để tìm ra những tƣơng đồng và dị biệt về nghĩa, cũng nhƣ về văn hóa – xã hội phản ánh qua tên riêng nữ giới ngƣời Anh và ngƣời Việt. 2. 3. Đối tƣợng và phạm vi và ngữ liệu nghiên cứu 3.1. Đối tượng nghiên cứu Đối tƣợng nghiên cứu của luận án là tên chính danh của nữ giới ngƣời Anh và ngƣời Việt, trong đó bao gồm cả phần tên họ, tên đệm và tên cá nhân. 3.2. Phạm vi nghiên cứu Phạm vi nghiên cứu của luận án chỉ giới hạn ở việc phân tích tên (chính danh) của nữ giới ngƣời Anh tại Anh (England) mà không phải tên nữ giới ngƣời Anh trên toàn Liên hiệp Vƣơng quốc Anh và Bắc Ireland. Đối với tên nữ giới ngƣời Việt, luận án cũng chỉ giới hạn phân tích tên của nữ giới ngƣời Kinh tại Việt Nam. Cách tiếp cận vấn để nghiên cứu của luận án cơ bản là nghiên cứu so sánh đối chiếu đồng đại, để tìm ra sự giống và khác nhau giữa các bình diện đƣợc đƣa vào đối chiếu. Do đó, dù nguồn ngữ liệu để phân tích của luận án là nguồn ngữ liệu hiện đại (từ năm 1975 đến nay) nhƣng, luận án vẫn đƣa ra các hiện tƣợng về tên riêng trong lịch sử để có cơ sở phân tích và đƣa ra đƣợc cái nhìn tổng thể về tên nữ giới ngƣời Anh và Việt. Chúng tôi chọn phạm vi này bởi lẽ 2
năm 1975 là một dấu mốc về sự phát triển kinh tế, xã hội ở cả Anh và Việt Nam. 3.3. Ngữ liệu nghiên cứu Nguồn ngữ liệu đƣợc sử dụng để phân tích trong luận án đƣợc chúng tôi thu thập từ danh sách 12.879 tên nữ học viên, sinh viên ngƣời Anh của hai trƣờng đại học ở Anh là Đại học Miền Tây (University of the West of England) và Đại học Cranfied (Cranfied University). Nhờ có mối quan hệ hợp tác quốc tế giữa Viện Đại học Mở Hà Nội, cũng nhƣ sự giúp đỡ của Hội lƣu học sinh Việt Nam lại Anh nên chúng tôi mới có đƣợc danh sách tên sinh viên ở 2 trƣờng nói trên. Đối với nguồn ngữ liệu tiếng Việt, chúng tôi đã thu thập đƣợc danh sách 12.936 tên nữ học viên, sinh viên ngƣời Kinh của 3 trƣờng đại học ở Việt Nam là Viện đại học Mở Hà Nội, Đại học Tây Đô Cần Thơ và Đại học Mở bán công Thành phố Hồ Chí Minh. Lí do chúng tôi chọn 3 trƣờng đại học này vì các trƣờng thuộc các khu vực Bắc, Trung, Nam của Việt Nam. Nhƣ vậy, ngữ liệu thu thập đƣợc mang tính toàn diện về vùng miền của Việt Nam. Đây là những nguồn ngữ liệu đáng tin cậy do các trƣờng cung cấp. 3. 4. Phƣơng pháp luận và phƣơng pháp nghiên cứu Để đạt đƣợc mục đích nghiên cứu của luận án và thực hiện các nhiệm vụ đã đặt ra, luận án áp dụng tổng hợp các phƣơng pháp nghiên cứu sau: - Phương pháp điều tra để tổng hợp nguồn ngữ liệu tên nữ học viên, sinh viên tại các trƣờng đại học ở Anh và Việt Nam; - Phương pháp miêu tả để miêu tả các đặc điểm về cấu tạo và đặc điểm ngữ nghĩa của từng thành phần định danh (tên họ, tên đệm, tên cá nhân) trong tổ hợp định danh nữ giới ngƣời Anh và ngƣời Việt; - Phương pháp so sánh đối chiếu để tìm ra điểm tƣơng đồng và dị biệt về cấu tạo, ngữ nghĩa và văn hóa - xã hội đƣợc phản ánh qua tên nữ giới ngƣời Anh và ngƣời Việt; - Phương pháp nghiên cứu liên ngành đƣợc tận dụng để thấy đƣợc mối liên hệ giữa đặc trƣng ngôn ngữ với các thuộc tính văn hóa - xã hội đƣợc phản ánh. 3
Ngoài ra, để thực hiện luận án một cách khoa học và chính xác luận án còn áp dụng thủ pháp thống kê định lƣợng, kết hợp với phân tích định tính, mô hình hóa, lập bảng biểu để đƣa ra kết quả phân tích nghiên cứu. 4. 5. Đóng góp mới về khoa học của luận án Chúng tôi hi vọng luận án này sẽ giúp cho những ngƣời làm công tác nghiên cứu ngôn ngữ hiểu sâu hơn về đặc điểm ngôn ngữ thể hiện ở tên chính danh nữ giới ngƣời Anh và nữ giới ngƣời Việt cùng với những nét văn hoá - xã hội hàm chứa trong đó. Đồng thời, luận án cũng sẽ giúp cho những ngƣời làm công tác biên - phiên dịch, giảng viên và sinh viên học tiếng Anh đƣợc mở rộng hiểu biết hơn về vấn đề này. 6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận án Luận án dự kiến sẽ có những đóng góp cả về lý luận và thực tiễn nhƣ sau: Về lý luận, các kết quả nghiên cứu của luận án sẽ góp phần làm sáng tỏ những đặc trƣng của nhân danh học nữ giới cả về mặt ngôn ngữ lẫn văn hoá - xã hội. Về thực tiễn, các kết quả nghiên cứu của luận án sẽ có đóng góp nhất định cho công tác nghiên cứu ngôn ngữ, công tác dạy và học ngôn ngữ và văn hoá Anh, Việt của giảng viên, sinh viên, nghiên cứu viên của các viện nghiên cứu, các trƣờng đại học và những ngƣời yêu thích ngôn ngữ văn hoá Anh, Việt. 7. Bố cục của luận án Ngoài phần Mở đầu, Kết luận, Tài liệu tham khảo và trích dẫn, nội dung chính của luận án đƣợc cấu trúc thành ba chƣơng nhƣ sau: CHƢƠNG 1: Tổng quan tình hình nghiên cứu và cơ sở lí thuyết của luận án CHƢƠNG 2: Đối chiếu đặc điểm cấu tạo tên nữ giới ngƣời Anh và ngƣời Việt CHƢƠNG 3: Đối chiếu đặc điểm ngữ nghĩa và văn hóa - xã hội phản ánh qua tên nữ giới ngƣời Anh và ngƣời Việt. 4
CHƢƠNG 1 TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU VÀ CƠ SỞ LÍ THUYẾT CỦA LUẬN ÁN Ở chƣơng này, luận án tập trung vào việc tổng quan tình hình nghiên cứu tên ngƣời Anh, tên ngƣời Việt nói chung và tên nữ giới ngƣời Anh, tên nữ giới ngƣời Việt nói riêng. Chúng tôi cũng điểm luận một số vấn đề lí thuyết quan trọng về tên riêng, tên ngƣời, tên nữ giới và một số vấn đề liên quan đến so sánh đối chiếu tên nữ giới để làm tiền đề cho toàn bộ luận án. 1.1. Tổng quan tình hình nghiên cứu 1.1.1. Tình hình nghiên cứu tên người Anh Ở Anh, chuyên ngành khoa học nghiên cứu về tên ngƣời (nhân danh học) mới chính thức ra đời vào cuối thế kỷ XIX, là một nhánh thuộc ngành khoa học nghiên cứu về tên riêng (danh xƣng học). Tuy nhiên, nhân danh học Anh đã phát triển một cách nhanh chóng và rộng rãi trên nhiều phƣơng diện nhƣ lịch sử học, xã hội học, triết học, văn hóa học và ngôn ngữ học. 1.1.1.1. Lược sử nghiên cứu tên người Anh Sự ra đời của Tạp chí Nomina – Tạp chí về danh xƣng học vào năm 1977 đã đánh dấu sự phát triển mạnh mẽ của ngành nhân danh học ở Anh. Tạp chí là nơi công bố các công trình nghiên cứu tiêu biểu đƣợc chọn lọc từ các hội thảo khoa học thƣờng niên và hội thảo quốc tế về địa danh học và nhân danh học của Anh với các tác giả nổi tiếng nhƣ: Carole Hough, Cecily Clark, Patrick Hanks, Peter McClure, P.H. Reaney, R.M. Wison,… [203]. Mục lục tổng thể của 39 số đã phát hành từ năm 1977 đến nay cho thấy, các công trình đƣợc công bố trên tạp chí đã khai thác chủ đề về tên ngƣời trên nhiều bình diện, đặc biệt thiên về tìm hiểu nguồn gốc, ý nghĩa của tên họ ngƣời Anh (surname/family name/last name) – một thành phần định danh quan trọng trong cấu trúc tên ngƣời Anh (Tên cá nhân – Tên đệm – Tên họ). Cũng thiên về tìm hiểu tên họ ngƣời Anh, có nhiều tác giả đã công bố các công trình nổi bật và thu hút đƣợc giới nghiên cứu nhƣ Barber với cuốn British Family Names, Ewen với cuốn A History of Surnames of British Isles 5
hay Reaney với Origin of English Surnames [97] [127] [180]. Đây là những cuốn sách tiêu biểu cho hàng trăm công trình công bố về tên họ của ngƣời Anh. Các cuốn sách này đề cập một cách khá chi tiết các đặc điểm về nguồn gốc và lịch sử của tên họ ngƣời Anh. Các tên họ đƣợc liệt kê theo vần, kèm theo giải thích về nguồn gốc và phân tích ý nghĩa của các tên họ đó. Các công trình nghiên cứu về tên cá nhân ngƣời Anh (given name/first name) có số lƣợng ít hơn và thƣờng đƣợc đề cập đến trong các công trình nghiên cứu chung về tên ngƣời Anh, điển hình nhƣ A Short History of English Personal Names của McClure (2016). Trong cuốn sách này, tác giả đã giải thích về nguồn gốc, sự hình thành, phát triển và phân bố của tên ngƣời Anh [165]. Ngoài ra, cuốn sách còn giới thiệu nguồn gốc phát sinh của rất nhiều tên ngƣời Anh và đề cập khá nhiều đến thói quen đặt tên của ngƣời Anh. Cuốn Curiosities of Puritan Nomenclature của Bardsley cũng gây nhiều chú ý [99]. Nội dung cuốn sách này trình bày về cách đặt tên theo Kinh thánh và nguồn gốc, ý nghĩa của các tên thánh hay dùng để đặt tên của ngƣời Anh. Tuy nhiên, tên đệm (middle name) của ngƣời Anh lại là một mảng ít đƣợc các nhà nghiên cứu quan tâm. Trong số hàng trăm tài liệu chúng tôi tham khảo cũng nhƣ xét trong danh mục công trình công bố của các nhà nghiên cứu nổi tiếng về nhân danh học Anh, gần nhƣ không có sự xuất hiện của các công trình nghiên cứu về tên đệm ngƣời Anh. Sự thiếu quan tâm của các nhà nghiên cứu trong mảng này cũng nhƣ việc không sử dụng tên đệm (tên 2 thành phần: tên họ và tên cá nhân) hoặc sử dụng dƣới dạng viết tắt chữ cái đầu tiên của tên đệm cho thấy tên đệm chỉ đƣợc coi là thành phần phụ trong tên ngƣời Anh. 1.1.1.2. Các vấn đề nghiên cứu tên riêng người Anh Qua tìm hiểu sơ lƣợc về lịch sử nghiên cứu tên riêng ngƣời Anh, luận án rút ra một số vấn đề sau: i. Khoa học về tên riêng (danh xưng học) ở Anh - Thứ nhất, về định lượng Theo các danh sách, tài liệu tham khảo mà luận án thu thập đƣợc thì số lƣợng các bài báo, báo cáo khoa học, sách, tài liệu về tên riêng ở Anh rất 6
phong phú. Trong đó, phải kể đến các tác giả Carole Hough, Cecily Clark, Patrick Hanks, Peter McClure,… các tác giả đều có gần 100 công trình công bố về tên riêng, đặc biệt là tên ngƣời Anh. Các công trình nghiên cứu về tên họ ngƣời Anh có số lƣợng nhiều nhất, còn các công trình nghiên cứu về tên đệm rất ít hoặc gần nhƣ chƣa thấy. Việc đề cập đến tên đệm trong các công trình nghiên cứu về tên ngƣời nói chung cũng rất hạn chế. Trong các công trình nghiên cứu về tên ngƣời Anh (nói chung), các công trình chuyên nghiên cứu về tên nữ giới Anh chỉ chiếm một phần nhỏ. Có thể thấy số liệu này thể hiện rõ qua số lƣợng các công bố về nghiên cứu tên riêng (nhân danh) trong tạp chí Nomina từ năm 1977 đến nay. Trong tổng số 266 bài đƣợc liệt kê trong mục lục chỉ có 02 bài nghiên cứu về tên nữ giới [203]. - Thứ hai, về định tính Các ấn phẩm về tên riêng ngƣời Anh đa dạng ở các thể loại nhƣ sách, bài báo, bài đăng kỷ yếu hội thảo, từ điển, đề tài, dự án khoa học… Tiêu biểu là Tạp chí Nomina xuất bản thƣờng niên với các công bố về lĩnh vực danh xƣng học của các nhà khoa học nổi tiếng của Anh. Hiện nay, trong lĩnh vực nhân danh học ở Anh, có một hoạt động khoa học nổi bật đó là việc triển khai thực hiện dự án nghiên cứu về tên họ ngƣời Anh - Family Names of the UK: A New Research Project in British Anthroponomastics (Tên họ ngƣời Anh: một dự án nghiên cứu mới về nhân danh học) thu hút đƣợc những nhà nghiên cứu hàng đầu về nhân danh học nƣớc Anh [135]. Công trình nghiên cứu một cách toàn diện về nguồn gốc, đặc điểm, ý nghĩa và sự phân bố của tên họ trên toàn Liên hiệp Vƣơng quốc Anh và Bắc Ireland. Dự án có sự góp mặt của các nhà nghiên cứu về danh xƣng học nổi tiếng nhƣ Patrick Hanks, Peter McClure, Richard Coates. ii. Các phương diện/góc độ nghiên cứu tên người Anh Tên ngƣời Anh vừa là đối tƣợng nghiên cứu đơn ngành, vừa là đối tƣợng nghiên cứu liên ngành. Chẳng hạn, khi tên ngƣời chỉ là đối tƣợng nghiên cứu của ngôn ngữ (đơn ngành) thì sẽ đƣợc nghiên cứu trên các lĩnh 7
vực nhƣ từ vựng, ngữ âm, ngữ pháp. Những công trình nổi bật trong lĩnh vực này có thể kể đến nhƣ: The Grammar of the Names của John M. Anderson [96]. Cuốn sách chủ yếu trình bày về hình thái học và cú pháp của tên, trong đó chú trọng đến tên ngƣời. Anderson đã nhấn mạnh đến việc tìm hiểu mối quan hệ giữa cấu trúc tên ngƣời, sự phân bố của tên, ngữ nghĩa học và ngữ dụng học của tên ngƣời. Trên bình diện ngữ âm, công trình Elizabeth and John: Sound Patterns of Men‟s and Women Names hay Hough với công trình Toward an Explanation of Phonetic Differentiation in Masculine and Feminine Personal Names của nhóm tác giả Culter, McQueen và Robinson đã nghiên cứu chuyên sâu về ngữ âm trong tên nam giới và nữ giới Anh. Các tác giả đã tìm ra những quy luật về ngữ âm học và sự khác biệt về ngữ âm trong tên nam và tên nữ giới ngƣời Anh [120] [144]. Khi tên ngƣời Anh là đối tƣợng của nghiên cứu đa ngành, ngôn ngữ học có thể kết hợp với sử học để nghiên cứu, tìm hiểu về nguồn gốc của tên họ ngƣời Anh, các công trình tiêu biểu nhƣ: English Surnames Their Sources and Significations của Bardsley (1875), A History of British Surnames của McKinley (1990), Patterns of Migration in the Late Middle Ages: The Evidence of English Place-name Surnames của McClure (1979),… The Origin of English Surnames của Reaney (1980),…[98][167][160]. Ngôn ngữ học có thể kết hợp với xã hội học để nghiên cứu về tên riêng và các vấn đề xã hội liên quan mà đặc biệt là việc đổi tên của nữ giới sau khi kết hôn, các công trình tiêu biểu nhƣ: The Distinction of Gender? Women‟s Names in the Thirteenth Century của Postles (1996), A Name of One‟s Own: Identity, Choice and Performance in Marital Relationship của Wilson (2009) hay The Making of Selfhood: Naming Decisions on Marriage của Thwaites (2013)… [179] [191] [187]. Ngôn ngữ học có thể kết hợp với tôn giáo để nghiên cứu các tên riêng có nguồn gốc từ Kinh thánh, các công trình tiêu biểu nhƣ Curiosities of Puritan Nomenclature của Bardsley (1880), Names of Women of the Bible của Ieron (1998),... [99][150]. Từ góc độ so sánh đối chiếu, luận án tiến sĩ ngành ngôn ngữ nghiên cứu tại trƣờng Đại học Sussex Anh A Cross-cultural Approach to Personal Naming: Given Names in the Systems of 8
Vietnamese and English, Nguyễn Việt Khoa đã phân tích và so sánh các đặc điểm liên văn hóa giữa tên cá nhân ngƣời Anh và ngƣời Việt [170]. Đây là một công trình nghiên cứu công phu, có tính mới và giá trị khoa học cao. Luận án cũng là công trình đầu tiên về so sánh giữa tên ngƣời Anh và ngƣời Việt. Tuy nhiên, luận án mới chỉ giới hạn so sánh ở tên cá nhân (given name) mà không phải toàn bộ cấu trúc tên ngƣời Anh và ngƣời Việt (tên họ - tên đệm – tên cá nhân). Về cấu tạo tên ngƣời, đây là một chủ đề không hẳn đã thu hút đƣợc nhiều sự quan tâm của các nhà nghiên cứu nhƣ vấn đề ý nghĩa và nguồn gốc của tên. Có một số ít nhà nghiên cứu về vấn đề này điển hình nhƣ John M. Anderson (2007) với The Grammar of Names, trong cuốn sách này, tác giả chủ yếu đề cập đến cấu tạo đơn âm tiết (uncompounded name / monothematic) và đa âm tiết (compounded name / dithematic) của tên ngƣời [96, tr. 88]. Còn Nguyễn Việt Khoa (2002) cho rằng, tên ngƣời Anh là những tổ hợp định danh đƣợc cấu tạo bởi các danh tố (danh tố tên cá nhân, danh tố họ và danh tố đệm). Danh tố gồm hai loại là danh tố đơn âm tiết và đa âm tiết. Trong đó, danh tố đa âm tiết đƣợc chia thành hai loại là danh tố đa âm tiết một thành phần và danh tố đa âm tiết đa thành tố. Tác giả cũng đã tìm ra 12 kiểu cấu trúc với nhóm tên đơn âm tiết và 12 kiểu cấu trúc ở nhóm tên đa âm tiết [40, tr. 45-74]. Về ý nghĩa tên ngƣời Anh, Nguyễn Việt Khoa (2002) đã phân loại ý nghĩa các danh tố trong tổ hợp định danh tên ngƣời Anh. Cụ thể nhƣ sau: danh tố tên họ có 5 kiểu phân loại (tên họ đặt theo tên cha, tên họ hình thành từ địa danh và tên họ chỉ nghề nghiệp, tên họ chỉ đặc điểm cá nhân và tên họ có nguồn gốc từ tiếng Anh cổ); danh tố tên cá nhân đƣợc phân loại dựa trên các thành tố từ vựng (49 thành tố) và dựa trên đặc điểm nguồn gốc (9 đặc điểm nguồn gốc); danh tố tên đệm có 4 kiểu phân loại (tên đệm là tên cá nhân thứ hai, tên đệm là tên họ thời con gái của mẹ, tên đệm là tên đệm của cha và tên đệm là tên của những ngƣời mà ngƣời đặt yêu quý) [40, tr.92-136]. 9
1.1.1.3. Tình hình nghiên cứu tên nữ giới ở Anh Tuy các công trình nghiên cứu về tên ngƣời Anh nói chung có số lƣợng rất lớn và đa dạng, song các công trình nghiên cứu về tên riêng nữ giới thì còn hạn chế. Trong danh mục 38 số tạp chí Nomina kể từ năm 1977 đến nay, chỉ có 02 trong tổng số 266 công trình công bố về tên nữ giới ngƣời Anh nhƣ: The Name-type Maid(en)well của Hough, C. (2010) hay Naming Welsh Women của Margan, G. [145] [158]. Trƣớc đó phải kể đến Carter, với tƣ cách là một nhà văn, nhà thơ, bà đã cho ra đời cuốn sách Lexicon of Ladies Names: With Their Floral Emblems (1865) [106]. Cuốn sách này chủ yếu phân tích ý nghĩa của 162 tên nữ giới trong mối quan hệ với tên của 141 loài hoa và những ý nghĩa biểu trƣng cho sắc thái, tình cảm phản ánh qua cái tên đó. Cuốn sách cung cấp thêm thông tin về ngôn ngữ của hoa, từ vựng hoa và có cả những bài thơ xen lẫn trong nội dung cuốn sách. Tuy nhiên, công trình này mới chỉ nghiên cứu tên nữ trên bình diện ngữ nghĩa, đặc biệt là ý nghĩa liên quan đến các loài hoa mà chƣa phải là nghiên cứu có tính tổng quát về tên riêng nữ giới ngƣời Anh. Cũng về chủ đề nghiên cứu tên nữ giới ngƣời Anh, Elisabeth Okasha trong Women's Names in Old English (2011) đã nghiên cứu tên riêng nữ giới trong tiếng Anh cổ [173]. Đây là một nghiên cứu chuyên sâu về vấn đề tên riêng nữ giới thông qua ngữ liệu là tên nữ trong các tài liệu tiếng Anh cổ và cũng là công trình nghiên cứu đầu tiên đƣa ra quan điểm hoàn toàn khác so với những quan điểm đã đƣợc công nhận trƣớc đây rằng giới tính của mỗi cá thể đƣợc xác định một cách chính xác bởi giới ngữ pháp (grammatical gender) trong tên ngƣời đó. Bà phủ nhận chức năng ngữ pháp về giới trong tên ngƣời ở tiếng Anh cổ. Bà cho rằng rất khó phân biệt giới trong tên ngƣời ở tiếng Anh cổ. Trong khi đó, các nhà nghiên cứu về nhân danh học đƣơng đại cho rằng việc phân biệt giới tính nam và nữ qua tên ngƣời không mấy phức tạp. Tuy nhiên, công trình nghiên cứu này chỉ giới hạn nghiên cứu tên nữ giới ngƣời Anh trong tiếng Anh cổ nên cũng chƣa nói đƣợc đầy đủ về tên riêng nữ giới ngƣời Anh. 10
Một bình diện nổi bật trong nghiên cứu tên nữ giới ngƣời Anh đó là bình diện ngôn ngữ học xã hội với rất nhiều công trình nghiên cứu về tên nữ giới và tình trạng hôn nhân. Gốc rễ của vấn đề nằm ở phong tục đổi tên nữ sau khi kết hôn ở Anh cũng nhƣ nhiều quốc gia châu Âu khác trên thế giới. Có thể kể đến một số công trình nhƣ The Distinction of Gender? Women‟s Names in the Thirteenth Century của Postles (1996), A Name of One‟s Own: Identity, Choice and Performance in Marital Relationship của Wilson (2009) hay The Making of Selfhood: Naming Decisions on Marriage của Thwaites (2013) [179] [191] [187]. Các công trình đều xoay quanh vấn đề đổi tên của phụ nữ sau khi thay đổi tình trạng hôn nhân nhƣ đổi tên sau kết hôn, đổi tên sau li hôn, đổi tên sau khi chồng mất,… Đây là các nghiên cứu liên ngành ngôn ngữ học, triết học, xã hội học, tâm lý học…Các nghiên cứu đã nhấn mạnh đến quyền bình đẳng của phụ nữ đặc biệt là quyền đƣợc giữ lại tên sau kết hôn. Có thể khẳng định tên ngƣời Anh nói chung và tên nữ giới ngƣời Anh nói riêng là một vấn đề thú vị đƣợc các nhà nghiên cứu quan tâm. Tuy đã có rất nhiều công trình nghiên cứu về tên ngƣời Anh nói chung nhƣng những công trình nghiên cứu về tên nữ giới ngƣời Anh nói riêng từ góc độ đối chiếu còn rất hạn chế. Đặc biệt, hiện nay vẫn còn đang thiếu vắng những nghiên cứu về tên nữ giới ngƣời Anh mang tính so sánh đối chiếu với các cộng đồng văn hóa khác. 1.1.2. Tình hình nghiên cứu tên người Việt 1.1.2.1. Lược sử nghiên cứu tên người Việt Ở Việt Nam, tên ngƣời (nhân danh) là chủ đề đƣợc quan tâm khá sớm từ những năm 30 của thế kỷ XX với những công trình khảo cứu, biên soạn, tổng hợp về tên ngƣời trên bình diện dân tộc học hay xã hội học. Theo Phạm Tất Thắng, “những năm 60-70 của thế kỉ XX đến nay, tình hình nghiên cứu tên riêng chỉ ngƣời trong Việt ngữ học xuất phát từ nhiều mục đích khác nhau đã phát triển rầm rộ…” [66]. Các công trình nghiên cứu chung về tên ngƣời Việt trong đó có đề cập đến tên nữ giới tƣơng đối phong phú, chẳng hạn, trong bài viết Tên người Việt Nam (1954), Nguyễn Bạt Tụy đã liệt kê đƣợc 308 họ và khảo cứu về cách đặt 11