Luận án Tiến sĩ Ngôn ngữ học: Từ ngữ Công giáo trong các bản kinh nguyện của các Giáo phận Dòng tại Việt Nam

Chia sẻ: Gaocaolon6 Gaocaolon6 | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:294

Thêm vào BST

Báo xấu

108
lượt xem 16
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Luận án khảo sát các đơn vị ngôn ngữ trong các bản kinh nguyện của các Giáo phận Dòng tại Việt Nam và xác định các đơn vị từ vựng Công giáo; phân loại và mô tả các đặc điểm ngôn ngữ của các đơn vị từ ngữ Công giáo trong các bản kinh nguyện của các Giáo phận Dòng tại Việt Nam. Tìm hiểu khả năng hoạt động của lớp từ ngữ Công giáo trong các bản kinh nguyện của các Giáo phận Dòng tại Việt Nam trong một số sáng tác văn học dân gian và một số tác phẩm văn chương Việt Nam.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận án Tiến sĩ Ngôn ngữ học: Từ ngữ Công giáo trong các bản kinh nguyện của các Giáo phận Dòng tại Việt Nam

VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI VŨ VĂN KHƯƠNG TỪ NGỮ CÔNG GIÁO TRONG CÁC BẢN KINH NGUYỆN CỦA CÁC GIÁO PHẬN DÒNG TẠI VIỆT NAM LUẬN ÁN TIẾN SĨ NGÔN NGỮ HỌC HÀ NỘI, 2020
VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI VŨ VĂN KHƯƠNG TỪ NGỮ CÔNG GIÁO TRONG CÁC BẢN KINH NGUYỆN CỦA CÁC GIÁO PHẬN DÒNG TẠI VIỆT NAM Ngành: Ngôn ngữ Việt Nam Mã số: 9.22.01.02 LUẬN ÁN TIẾN SĨ NGÔN NGỮ HỌC Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS. Nguyễn Công Đức HÀ NỘI, 2020
MỤC LỤC MỞ ĐẦU .............................................................................................................. 1 1. Tính cấp thiết của đề tài .............................................................................. 1 2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu của đề tài ............................................ 2 2.1. Mục đích nghiên cứu ................................................................................. 2 2.2. Nhiệm vụ nghiên cứu ................................................................................ 3 3. Đối tượng, phạm vi và ngữ liệu nghiên cứu ............................................... 3 3.1. Đối tượng nghiên cứu ................................................................................ 3 3.2. Phạm vi nghiên cứu ................................................................................... 4 3.3. Ngữ liệu nghiên cứu .................................................................................. 4 4. Phương pháp nghiên cứu của đề tài .............................................................. 8 5. Đóng góp mới về khoa học của luận án ......................................................... 9 6. Ý nghĩa lí luận và thực tiễn của luận án ..................................................... 10 6.1. Ý nghĩa lí luận: ............................................................................................ 10 6.2. Ý nghĩa thực tiễn: ........................................................................................ 10 7. Cấu trúc luận án ............................................................................................ 11 Chương 1 TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU VÀ CƠ SỞ LÝ THUYẾT LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI NGHIÊN CỨU ................................. 12 1.1. Đặt vấn đề ................................................................................................ 12 1.2. Tổng quan tình hình nghiên cứu ........................................................... 12 1.2.1. Các nghiên cứu từ ngữ Công giáo trên thế giới ..................................... 13 1.2.2. Các nghiên cứu từ ngữ Công giáo trong nước....................................... 20 1.3. Cơ sở lí thuyết của việc nghiên cứu các từ ngữ Công giáo trong các bản kinh nguyện của các Giáo phận Dòng tại Việt Nam ...................................... 24 1.3.1. Mối quan hệ hữu cơ giữa ngôn ngữ và tôn giáo .................................... 24 1.3.2. Định vị lớp từ vựng Công giáo trong từ vựng tiếng Việt ....................... 26
1.3.3. Quan niệm về con đường hình thành và phát triển từ vựng tiếng Việt 28 1.3.4. Quan niệm về tiếp xúc ngôn ngữ và vay mượn trong ngôn ngữ ................ 32 1.3.5. Quan niệm về từ và ngữ ........................................................................... 33 1.3.6. Quan niệm về nghĩa của từ và sự phát triển nghĩa của từ .................... 37 1.3.7. Lí thuyết định danh................................................................................. 38 1.3.8. Sơ lược về Công giáo và Công giáo tại Việt Nam................................... 39 1.3.9. Công giáo với văn hóa Việt .................................................................. 40 1.4. Tiểu kết ...................................................................................................... 42 Chương 2 CON ĐƯỜNG HÌNH THÀNH TỪ NGỮ CÔNG GIÁO TRONG CÁC BẢN KINH NGUYỆN CỦA CÁC GIÁO PHẬN DÒNG TẠI VIỆT NAM ................................................................................................................... 44 2.1. Đặt vấn đề ................................................................................................... 44 2.2. Con đường vay mượn từ ngữ Công giáo nước ngoài ............................. 45 2.2.1. Lí do của việc vay mượn từ vựng Công giáo nước ngoài ...................... 45 2.2.2. Nguồn gốc các từ ngữ Công giáo vay mượn ......................................... 46 2.2.3. Cách thức tiếp nhận từ ngữ Công giáo vay mượn ................................. 60 2.3. Con đường tự tạo các từ ngữ mới ............................................................. 66 2.3.1. Cách dùng hình thức mới để diễn đạt một nghĩa mới............................ 66 2.3.2. Cách dùng hình thức có sẵn để diễn đạt một nghĩa mới ...................... 70 2.4. Tiểu kết ....................................................................................................... 73 Chương 3 ĐẶC ĐIỂM CẤU TRÚC VÀ NGỮ NGHĨA CỦA CÁC TỪ NGỮ CÔNG GIÁO TRONG CÁC BẢN KINH NGUYỆN CỦA CÁC GIÁO PHẬN DÒNG TẠI VIỆT NAM ...................................................................... 75 3.1. Đặt vấn đề ................................................................................................... 75 3.2. Đặc điểm cấu trúc của các từ ngữ Công giáo trong các bản kinh nguyện của các Giáo phận Dòng tại Việt Nam ........................................................... 75 3.2.1. Đặc điểm từ đơn Công giáo ..................................................................... 77
3.2.2. Đặc điểm từ ghép Công giáo.................................................................... 82 3.2.3. Đặc điểm các tổ hợp định danh Công giáo ............................................. 88 3.3. Đặc điểm ngữ nghĩa của các từ ngữ Công giáo trong các bản kinh nguyện của các Giáo phận Dòng tại Việt Nam ............................................... 93 3.3.1. Các đặc trưng cơ bản làm cơ sở định danh của từ ngữ Công giáo ....... 94 3.3.2. Đặc điểm phân loại theo phạm trù ngữ nghĩa của từ ngữ Công giáo. 103 3.4. Tiểu kết ...................................................................................................... 114 Chương 4 TỪ NGỮ CÔNG GIÁO TRONG ĐỜI SỐNG TIẾNG VIỆT .. 116 4.1. Đặt vấn đề ................................................................................................. 116 4.2. Các tác động Việt hóa lớp từ ngữ Công giáo vay mượn ....................... 116 4.2.1. Ảnh hưởng của cấu trúc tiếng Việt đến các từ ngữ Công giáo vay mượn về mặt ngữ âm và chữ viết ............................................................................... 117 4.2.2. Ảnh hưởng của cấu trúc tiếng Việt đến các từ ngữ Công giáo vay mượn về mặt ngữ nghĩa ............................................................................................. 119 4.3. Sự tham gia vào tiếng Việt toàn dân của các từ ngữ Công giáo thể hiện qua văn học Việt Nam ..................................................................................... 121 4.3.1. Sự tham gia vào tiếng Việt toàn dân của các từ ngữ Công giáo thể hiện qua tục ngữ, ca dao tiếng Việt ......................................................................... 121 4.3.2. Sự tham gia vào tiếng Việt toàn dân của các từ ngữ Công giáo thể hiện qua văn học viết ................................................................................................ 128 4.4. Tiểu kết ...................................................................................................... 141 KẾT LUẬN ...................................................................................................... 143 DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH CỦA TÁC GIẢ ĐÃ CÔNG BỐ ......... 151 TÀI LIỆU THAM KHẢO .............................................................................. 152 PHỤ LỤC ......................................................................................................... 164
DANH MỤC NGUỒN NGỮ LIỆU NGHIÊN CỨU (Các bản kinh nguyện của các Giáo phận Dòng tại Việt Nam) KÍ HIỆU SỐ LAMÃ STT TÊN BẢN KINH (trong các trích dẫn của luận án) 1 Bản kinh tụng đọc toàn niên, 1865, tái bản 2007 I Toàn Niên Kinh Nguyện Địa Phận Dòng Thánh 2 II Đaminh, Nhà Thiện bản Đaminh, 1953 3 Toàn Niên Kinh Nguyện, Giáo phận Bùi Chu, 1956 III 4 Sách Kinh Địa Phận Hải Phòng, Hòn Gai, 1958 IV Sách Kinh Địa Phận Hải Phòng, Bùi Chu, Thái Bình, 5 V Mẫu Tâm thư quán, 1970 6 Sách Kinh Giáo Phận Bùi Chu, Bùi Chu, 1983 VI Kinh Bản Công Giáo Giáo Phận Bắc Ninh, Toà 7 VII Giám mục Bắc Ninh, 1992 Toàn Niên Kinh Nguyện Giáo Phận Hải Phòng, Hải 8 VIII Phòng, 2010 Sách Kinh, Giáo phận Lạng Sơn (không có năm xuất 9 IX bản)
DANH MỤC CÁC TÁC PHẨM VĂN CHƯƠNG (Ngữ liệu nghiên cứu trong chương 4) STT TÊN TÁC PHẨM TÊN TÁC GIẢ VIẾT TẮT 1 Dì Hảo Nam Cao DH 2 Đời Thừa Nam Cao ĐT Nỗi truân chuyên của Nam Cao 3 NTC khách má hồng 4 Tư cách mõ Nam Cao TCM 5 Bỉ Vỏ Nguyên Hồng BV 6 Một tuổi thơ văn Nguyên Hồng MTTV 7 Những ngày thơ ấu Nguyên Hồng NNTA 8 Cha và con và… Nguyễn Khải CVC 9 Đi tìm cái tôi đã mất Nguyễn Khải ĐTCT 10 Nằm vạ Nguyễn Khải NV 11 Thời gian của người Nguyễn Khải TGCN 12 Xung đột Nguyễn Khải XĐ
DANH MỤC BẢNG BIỂU CỦA LUẬN ÁN STT BẢNG SỐ TÊN BẢNG BIỂU SỐ TRANG Tỉ lệ các tương đương dịch từ ngữ Công giáo 1 Bảng 2.1 65 La Tinh – Việt Tỉ lệ từ ngữ theo cấu tạo 2 Bảng 3.1 76 Số lượng từ đơn một âm tiết và từ đơn đa âm 3 Bảng 3.2 79 tiết Từ loại của từ đơn Công giáo trong các bản 4 Bảng 3.3 kinh nguyện của các Giáo phận Dòng tại 80 Việt Nam Phân loại từ đơn Công giáo trong các bản kinh nguyện của các Giáo phận Dòng tại 5 Bảng 3.4. 81 Việt Nam dưới góc độ nguồn gốc thành phần cấu tạo Đặc điểm chung của các từ ghép Công giáo 6 Bảng 3.5. trong các bản kinh nguyện của các Giáo 82 phận Dòng tại Việt Nam Số lượng và tỉ lệ từ ngữ Công giáo theo 7 Bảng 3.6 104 phạm trù ngữ nghĩa
MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Ngôn ngữ và tôn giáo là hai tính chất đặc trưng của xã hội loài người, có mối liên hệ hữu cơ mật thiết với nhau. Tôn giáo nào cũng cần phải truyền bá các giáo thuyết, tư tưởng, nên ngôn ngữ trở thành công cụ không thể thiếu. Ngược lại, nhờ tham gia vào công tác truyền bá giáo nghĩa mà ngôn ngữ được bảo tồn, phong phú và phát triển. Sự ảnh hưởng qua lại giữa ngôn ngữ và tôn giáo sâu đậm đến nỗi giới Ngôn ngữ học phương Tây cho rằng: “Nếu lựa chọn một nhân tố xã hội có thể làm nảy sinh ra những ảnh hưởng sâu sắc nhất đối với lịch sử ngôn ngữ, và ngược lại cũng chịu ảnh hưởng nhất định của ngôn ngữ thì đó chính là tôn giáo.” [126, tr.303] Cho nên, việc nghiên cứu ngôn ngữ tôn giáo là cần thiết và luôn hứa hẹn những khám phá hữu ích. Theo số liệu của Tổng cục thống kê năm 2009, Phật giáo và Công giáo là hai tôn giáo lớn nhất nước với số tín đồ lần lượt là 6.802.318 và 5.677.086 người [5, tr.281]. Mỗi tôn giáo, theo cách thế của mình, đều có những đóng góp mang dấu ấn riêng cho văn hóa–xã hội Việt Nam. Phật giáo phát sinh từ Ấn Độ rồi truyền vào Việt Nam theo hai ngả: Nam Tông qua Thái Lan, Bắc Tông qua Trung Quốc, nên mang nhiều nét đặc trưng Á Đông. Công giáo khởi phát từ Trung Á, phát triển mạnh ở châu Âu rồi sau đó trở lại Á châu và vào Việt Nam, nên mang nhiều màu sắc của văn minh phương Tây. Bên cạnh sự ảnh hưởng của Khổng giáo và Lão giáo trong một quá trình lịch sử lâu dài, Phật giáo và Công giáo là hai tôn giáo tác động vào xã hội-văn hóa Việt Nam đến tận thời hiện đại. Sự tác động này góp phần làm giàu nền văn hóa bản địa và làm nên bộ mặt văn hóa-xã hội Việt Nam ngày nay vừa có những giá trị Á Đông bền vững, vừa có khả năng dễ dàng tiếp cận, tiếp thu các giá trị văn hóa-văn minh phương Tây. Hiện trạng này làm nên lí do quan trọng cho các nghiên cứu về tôn giáo tại Việt Nam nói chung, các giá trị ảnh hưởng đến văn hóa-xã hội của tôn giáo nói riêng, mà trong đó không thể không đề cập đến lĩnh vực 1
ngôn ngữ tôn giáo. Tuy nhiên, tình hình chung cho thấy, lĩnh vực nghiên cứu này tại Việt Nam chưa được chú ý thỏa đáng, nhất là với Công giáo. Trong khi đó, tôn giáo này có những đóng góp khả dĩ cho tiếng Việt, đặc biệt được coi là có công lớn trong việc tạo ra chữ Quốc ngữ. Cho nên, việc nghiên cứu từ ngữ Công giáo tại Việt Nam chắc chắn sẽ mang lại những khám phá hữu ích, không chỉ để hiểu tôn giáo này hơn, nhưng còn thấy được sự phát triển của một bộ phận tiếng Việt, vì từ ngữ Công giáo tại Việt Nam cũng là một phần của từ ngữ Việt Nam. Tuy nhiên, từ ngữ Công giáo tại Việt Nam là một phạm trù lớn. Chúng tôi lựa chọn phạm trù nhỏ hơn nhưng quan trọng trong đời sống tôn giáo, là từ ngữ trong kinh nguyện, cụ thể là trong các bản kinh nguyện của các Giáo phận Dòng tại Việt Nam. Qua khảo sát sơ bộ trước khi lựa chọn đề tài, chúng tôi nhận thấy các từ ngữ Công giáo trong kinh nguyện vừa là các khái niệm giáo lí, thần học…có thể có vai trò như các thuật ngữ, vừa có những đơn vị từ ngữ sử dụng trong đời sống thông thường; vừa có những từ ngữ mang dấu vết lịch sử thời kì đầu chữ Quốc ngữ, vừa có những từ ngữ hiện đại… Lớp từ ngữ này, có thể nói, là hình ảnh khá đầy đủ các đặc trưng của từ ngữ Công giáo tại Việt Nam. Trong bối cảnh các nghiên cứu về từ ngữ Công giáo tại Việt Nam còn rất ít ỏi, đề tài Từ ngữ Công giáo trong các bản kinh nguyện của các Giáo phận Dòng tại Việt Nam, không chỉ cho các kết quả nghiên cứu về đặc điểm từ ngữ Công giáo trong kinh nguyện giúp cho việc hiểu biết và sử dụng kinh nguyện Công giáo; nhưng đồng thời có thể đạt được các kết quả nghiên cứu về đặc điểm của từ ngữ Công giáo tại Việt Nam nói chung, góp phần hướng tới việc chuẩn hóa từ ngữ Công giáo tiếng Việt, đáp ứng nhu cầu tìm hiểu, phát triển các tôn giáo phù hợp với chính sách tôn giáo tại Việt Nam. 2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu của đề tài 2.1. Mục đích nghiên cứu Đề tài Từ ngữ Công giáo trong các bản kinh nguyện của các Giáo phận Dòng tại Việt Nam có mục đích xác định và làm rõ các từ ngữ Công giáo trong các bản kinh nguyện của các Giáo phận Dòng tại Việt Nam với các mục tiêu cụ thể như: 2
- Tìm hiểu con đường hình thành các từ ngữ Công giáo nghiên cứu, từ đó góp phần xác lập con đường hình thành lớp từ ngữ Công giáo nói chung tại Việt Nam. - Mô tả các đặc điểm ngôn ngữ học của các từ ngữ Công giáo trong các bản kinh nguyện của các Giáo phận Dòng tại Việt Nam. - Tìm hiểu khả năng hội nhập vào tiếng Việt toàn dân của lớp từ ngữ Công giáo tại Việt Nam thông qua việc nghiên cứu hoạt động của các từ ngữ Công giáo trong các bản kinh nguyện của các Giáo phận Dòng tại Việt Nam trong một số tác phẩm văn học Việt Nam. 2.2. Nhiệm vụ nghiên cứu Để đạt được mục đích trên, luận án có những nhiệm vụ sau: - Tổng quan tình hình nghiên cứu từ ngữ Công giáo trong và ngoài nước nói chung, tình hình nghiên cứu từ ngữ Công giáo trong kinh nguyện, nhất là trong kinh nguyện của các Giáo phận Dòng tại Việt Nam nói riêng. - Xác lập cơ sở lý luận cho luận án, gồm những vấn đề như: Mối quan hệ giữa ngôn ngữ và tôn giáo, từ ngữ và các đặc điểm về từ ngữ vay mượn ,… - Khảo sát các đơn vị ngôn ngữ trong các bản kinh nguyện của các Giáo phận Dòng tại Việt Nam và xác định các đơn vị từ vựng Công giáo. - Phân loại và mô tả các đặc điểm ngôn ngữ của các đơn vị từ ngữ Công giáo trong các bản kinh nguyện của các Giáo phận Dòng tại Việt Nam. - Tìm hiểu khả năng hoạt động của lớp từ ngữ Công giáo trong các bản kinh nguyện của các Giáo phận Dòng tại Việt Nam trong một số sáng tác văn học dân gian và một số tác phẩm văn chương Việt Nam. 3. Đối tượng, phạm vi và ngữ liệu nghiên cứu 3.1. Đối tượng nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu của luận án là các từ ngữ Công giáo trong các bản kinh nguyện của các Giáo phận Dòng tại Việt Nam. 3
3.2. Phạm vi nghiên cứu Xuất phất từ quan điểm của ngành Từ vựng học truyền thống, luận án nghiên cứu các từ ngữ Công giáo trong các bản kinh nguyện của các Giáo phận Dòng tại Việt Nam dưới các phương diện chính như: Sự hình thành và tiếp nhận, các đặc điểm cấu trúc, ngữ nghĩa và hoạt động của các từ ngữ Công giáo trong đời sống tiếng Việt… Cụ thể, luận án nghiên cứu con đường hình thành các từ ngữ Công giáo trong các bản kinh nguyện của các Giáo phận Dòng tại Việt Nam. Việc tiếp nhận các từ ngữ Công giáo gốc Ấn Âu diễn ra như thế nào, chịu những tác động biến đổi gì. Nghiên cứu đặc điểm cấu trúc và ngữ nghĩa của các từ ngữ Công giáo không chỉ cho thấy những đặc điểm chung của từ ngữ tiếng Việt, nhưng còn có những đặc trưng riêng của lớp từ này, qua đó làm nỗi bật sự khác biệt trong mối tương quan với tiếng Việt nói chung và với các biệt ngữ khác, cụ thể là biệt ngữ Phật giáo nói riêng. Dưới cái quan điểm về mối quan hệ hữu cơ giữa ngôn ngữ và tôn giáo, nghiên cứu hoạt động của từ ngữ Công giáo trong đời sống tiếng Việt thông qua các bản kinh nguyện Dòng tại Việt Nam, biểu thị qua một số sáng tác dân gian và văn chương Việt Nam, cho thấy mối tương quan qua lại giữa của nhóm biệt ngữ Công giáo với tiếng Việt toàn dân trong đời sống tiếng Việt. 3.3. Ngữ liệu nghiên cứu Để có nhận xét cách đầy đủ tình hình ngôn ngữ trong một tôn giáo, người ta cần nghiên cứu ngôn ngữ trong nhiều phạm vi khác nhau. Cụ thể với Công giáo, người ta phải nghiên cứu ngôn ngữ của Thánh Kinh, ngôn ngữ của Thần học, ngôn ngữ của Phụng vụ, ngôn ngữ của kinh nguyện, ngôn ngữ của Triết học Công giáo… với khối tư liệu rất lớn. Chúng tôi nhận thấy kinh nguyện chiếm vị trí quan trọng trong các tư liệu trên. Kinh nguyện Công giáo không chỉ đơn thuần thực hiện chức năng cầu nguyện vốn có, nhưng thường hàm chứa nội dung Kinh Thánh, Giáo lý, Giáo luật nên còn mang giá trị giáo dục đức tin và đời sống tôn giáo. Vì thế, kinh nguyện Công giáo vừa mang tính chất thánh thiêng khi khi thực hành chức năng cầu nguyện, vừa mang tính chất thực tiễn khi thực hiện chức năng giáo dục. Do đó, 4
chúng rất gần gũi và thiết yếu trong đời sống tín hữu. Xét về mặt ngôn ngữ, từ ngữ trong kinh nguyện Công giáo có thể phản ánh tương đối đầy đủ khuôn mặt ngôn ngữ của cộng đồng tôn giáo này. Hiện nay, năm 2020, Việt Nam có 27 giáo phận Công giáo. Do đặt dưới sự coi sóc của các linh mục dòng thánh Đa Minh từ năm 1757, nên các giáo phận: Hải Phòng, Bùi Chu, Bắc Ninh, Thái Bình, Lạng Sơn được gọi là các giáo phận thuộc dòng thánh Đa Minh và gọi tắt là các Giáo phận Dòng. Mảnh đất của các giáo phận này được coi là nôi khai sinh của Công giáo tại Việt Nam, phát triển rất mạnh trong những năm trước biến cố di cứ 1954, tạo nên những nét văn hoá Công giáo phong phú. Các bản kinh nguyện hiện nay tại Việt Nam thường được hình thành trong cộng đồng Công giáo các giáo phận này. Chính vì thế, luận án lựa chọn các bản kinh nguyện của các giáo phận kể trên làm tư liệu nghiên cứu. Thuật ngữ “bản kinh” được sử dụng theo cách gọi của cuốn kinh nguyện xuất bản đầu tiên (năm 1865) với tên gọi “Bản kinh tụng đọc toàn niên” tương đương với cách gọi thuần Việt “Sách kinh đọc quanh năm” sau này. Như thế, “bản kinh” được hiểu là “sách kinh” như từ ngữ các xuất bản sau đó sử dụng. Đặc điểm tư liệu các bản kinh nguyện được chọn nghiên cứu như sau: - Bản Kinh Tụng Đọc Toàn Niên xuất bản năm 1865, là cuốn sách kinh in bản gỗ cổ nhất, dày 413 trang, được Linh mục Nguyễn Hưng phục nguyên năm 2007, mất vài trang không đáng kể. Bản kinh này rất quan trọng cho việc nghiên cứu các kinh cũ trước khi có sự thống nhất và hiệu chỉnh kinh của Hội Đồng Kinh năm 1924. Đây cũng là bản kinh có giá trị cho việc nghiên cứu các từ ngữ lịch sử của lớp từ vựng Công giáo tại Việt Nam nói riêng và tiếng Việt nói chung. 5
- Bản Toàn Niên Kinh Nguyện Địa Phận Dòng Thánh Đaminh, Nhà Thiện bản Đaminh xuất bản năm 1953 tại Hà Nội. Sách dày 442 trang. - Cuốn Toàn Niên Kinh Nguyện của Giáo phận Bùi Chu xuất bản năm 1956, dày 451 trang có ba phần, gồm: các kinh Hội Đồng Kinh năm 1924 đã sửa chữa và những những kinh giáo dân Địa phận Bùi Chu quen đọc. - Sách Kinh Địa Phận Hải Phòng, in tại Hòn Gai năm 1958, dày 335 trang. - Sách Kinh Địa Phận Hải Phòng, Bùi Chu, Thái Bình, in năm 1970 tại Gia Định,dày 384 trang. - Sách Kinh Giáo Phận Bùi Chu, dày 200 trang, được Đức giám 6
mục J.M Vũ Duy Nhất chuẩn in (imprimatur) năm 1983, do Tòa giám mục Bùi Chu phát hành nội bộ. - Cuốn Kinh Bản Công Giáo Giáo Phận Bắc Ninh in năm 1992 dày 279 trang, do Tòa giám mục Bắc Ninh xuất bản theo giấy phép xuất bản số 54/CXB cấp ngày 23/3/1992. - Bản Toàn Niên Kinh Nguyện Giáo Phận Hải Phòng, dày 308 trang, do Tòa giám mục Hải Phòng in năm 2010. - Sách Kinh của Giáo phận Lạng Sơn – Cao Bằng dày 32 trang, là bản phôtô lưu hành nội bộ, không có năm xuất bản. Tiêu chí lựa chọn những bản kinh làm tư liệu nghiên cứu là vừa phản ánh sự phát triển của từ ngữ Công giáo trong kinh nguyện về mặt lịch đại: Từ Bản kinh tụng đọc toàn niên in năm 1865 là bản kinh được in đầu tiên sau khi có tên gọi Giáo phận Dòng (năm 1757) mà chúng tôi hiện sưu tập được, cho đến bản Toàn niên kinh nguyện xuất bản năm 2010 là bản mới nhất; vừa phản ánh cục diện từ ngữ Công giáo trong kinh nguyện hiện nay của đủ các Giáo phận Dòng mà nay đã chia tách độc lập. Để nghiên cứu hoạt động của từ ngữ Công giáo trong đời sống tiếng Việt, (thông qua nghiên cứu các từ ngữ Công giáo trong các bản kinh nguyện của các Giáo phận Dòng tại Việt Nam), tác giả lựa chọn các cứ liệu tục ngữ, ca dao và văn 7
học viết để chứng minh luận điểm của luận án. Về tư liệu văn học viết, đề cao tính “phi biệt ngữ hoá” các từ ngữ Công giáo, tác giả cố gắng lựa chọn các sáng tác mà từ ngữ Công giáo phải được sử dụng trong ngữ cảnh giao tiếp đời thường, không trực tiếp nói đến đề tài Công giáo hoặc được viết dành riêng cho người Công giáo. Trong khi các tác phẩm viết liên quan đến bối cảnh Công giáo tại Việt Nam không nhiều, chúng tôi chọn lựa được 12 sáng tác đáp ứng các tiêu chí đặt ra. Số tác phẩm này chưa phải là nhiều nhưng có nội dung phản ánh trải dài từ trước Cách mạng tháng Tám đến thời kỳ Đổi mới; từ bối cảnh đời sống nông thôn ra đến thành thị; từ pham vi giao tiếp của người nông dân đến phạm vi giao tiếp của giới trí thức…Đó là các tác phẩm Dì Hảo, Đời thừa, Nỗi truân chuyên của khách mà hồng, Tư cách mõ của Nam Cao; Tiểu thuyết Bỉ vỏ, truyện ngắn Một tuổi thơ văn, Những ngày thơ ấu của Nguyên Hồng; Truyện ngắn Cha và con và…, Thời gian của người, Xung đột, Nằm vạ, tuỳ bút Đi tìm cái tôi đã mất của Nguyễn Khải. 4. Phương pháp nghiên cứu của đề tài Với đối tượng, giới hạn, phạm vi và mục đích như trên, công việc nghiên cứu của đề tài Từ ngữ Công giáo trong các bản kinh nguyện của các Giáo phận Dòng tại Việt Nam được triển khai như sau: Trước tiên, chúng tôi khảo sát, xác định các đơn vị từ vựng là từ ngữ Công giáo phân biệt với các lớp từ ngữ khác. Sau đó, tác giả phân loại và mô tả các đặc điểm ngôn ngữ học của các đơn vị này. Cuối cùng, luận án nghiên cứu sự hoạt động của lớp từ ngữ này trong tiếng Việt nói chung. Để thực hiện được nhiệm vụ nghiên cứu, luận án sử dụng các phương pháp và thủ pháp nghiên cứu chuyên biệt chủ yếu sau: 1) Phương pháp khảo sát văn bản: Phương pháp này có mục đích thu thập các từ ngữ Công giáo được sử dụng trong các văn bản tư liệu, làm đối tượng nghiên cứu của luận án. 8
2) Phương pháp miêu tả ngôn ngữ học để tìm hiểu, phân loại và miêu tả các từ ngữ Công giáo trong các bản kinh nguyện. Trong đó, chúng tôi chủ yếu sử dụng các thủ pháp sau: + Thủ pháp phân tích chức năng: Để xác định nghĩa của các đơn vị từ vựng trong bối cảnh / ngữ cảnh cụ thể. + Thủ pháp phân tích cấu trúc: Để làm rõ vấn đề cấu tạo của các đơn vị từ ngữ Công giáo được nghiên cứu. + Thủ pháp phân tích thành tố nghĩa: Để khảo sát ngữ nghĩa của các nhóm từtrong lớp từ ngữ Công giáo. + Thủ pháp thống kê và phân loại: Nhằm phân loại các đơn vị có chung đặc điểm để nghiên cứu thành đặc điểm chung của từng nhóm từ ngữ, sau đó đưa ra tỉ lệ thống kê để đánh giá khả năng tạo sinh từ ngữ Công giáo trong mối tương quan với từ ngữ toàn dân.thống kê các đơn vị từ ngữ Công giáo và phân loại các đơn vị này theo các tiêu chí ngôn ngữ học. + Thủ pháp phân tích quy chiếu: Để kết nối các biểu thức từ ngữ khác nhau cùng quy chiếu một thực thể. 5. Đóng góp mới về khoa học của luận án - Thông qua việc nghiên cứu các từ ngữ mang nội dung ý nghĩa có tính hệ thống, được sử dụng trong cộng đồng Công giáo tại Việt Nam, luận án xác định có tồn tại lớp từ ngữ Công giáo trong tiếng Việt; đồng thời, làm rõ hệ thống từ ngữ Công giáo so với từ ngữ tôn giáo khác. - Khảo sát, miêu tả và phân tích các đơn vị từ vựng được xác định là các từ ngữ Công giáo, luận án tìm ra các con đường hình thành, chỉ ra cơ chế tạo sinh (đặc điểm cấu trúc) của lớp từ ngữ Công giáo trong các bản kinh nguyện của các Giáo phận Dòng tại Việt Nam nói riêng và lớp từ ngữ Công giáo trong tiếng Việt nói chung. Luận án cũng góp phần làm rõ các đặc điểm Việt hóa các từ ngữ Công giáo vay mượn trong tiếng Việt. 9
- Qua việc nghiên cứu hoạt động của từ ngữ Công giáo trong đời sống tiếng Việt thông qua một số sáng tác dân gian và văn chương, luận án đánh giá mối tương quan hữu cơ giữa Công giáo với nền văn hóa – xã hội tại Việt Nam được biểu hiện qua ngôn ngữ. - Cuối cùng, luận án đóng góp thêm một nghiên cứu cụ thể cho ngành Việt ngữ học, theo như chuyên ngành của luận án. 6. Ý nghĩa lí luận và thực tiễn của luận án 6.1. Ý nghĩa lí luận: - Nghiên cứu đặc điểm từ ngữ Công giáo trong các bản kinh nguyện của các Giáo phận Dòng tại Việt Nam góp phần bổ sung những vấn đề mang tính lý luận của Ngôn ngữ học qua một ngữ liệu cụ thể; góp phần làm rõ các đặc điểm về con đường hình thành, cấu trúc, ngữ nghĩa của lớp từ ngữ Công giáo, cùng sự vận động của chúng trong hệ thống từ vựng tiếng Việt. 6.2. Ý nghĩa thực tiễn: - Luận án là một nghiên cứu chuyên ngành về mặt ngôn ngữ trong lãnh vực tôn giáo, cụ thể là Công giáo tại Việt Nam. - Trên cơ sở khảo sát, miêu tả và phân tích lớp từ ngữ Công giáo trong tư cách là biệt ngữ, luận án đóng góp thêm một nghiên cứu cụ thể về biệt ngữ nói chung và biệt ngữ Công giáo nói riêng cho Việt ngữ học. - Các kết quả nghiên cứu của luận án có thể phục vụ cho công tác nghiên cứu tôn giáo nói chung và ngôn ngữ Công giáo nói riêng. - Dựa trên các kết quả nghiên cứu đạt được, luận án có thể hướng tới hình thành một tập ngữ vựng Công giáo góp phần phục vụ cho những ai có nhu cầu tìm hiểu tôn giáo này. Tập ngữ vựng cũng giúp các tín hữu Công giáo hiểu chính xác hơn các từ ngữ trong kinh nguyện, hầu việc cầu nguyện và thực hành tôn giáo tích cực hơn và có chiều sâu hơn. 10
7. Cấu trúc luận án Ngoài phần Mở đầu, Kết luận, Phụ lục và Tài liệu tham khảo, luận án gồm 4 chương: Chương 1: Tổng quan tình hình nghiên cứu và cơ sở lí thuyết liên quan đến đề tài nghiên cứu Chương 2: Con đường hình thành các từ ngữ Công giáo trong các bản kinh nguyện của các Giáo phận Dòng tại Việt Nam Chương 3: Đặc điểm cấu trúc và ngữ nghĩa của các từ ngữ Công giáo trong các bản kinh nguyện của các Giáo phận Dòng tại Việt Nam Chương 4: Từ ngữ Công giáo trong đời sống tiếng Việt 11
Chương 1 TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU VÀ CƠ SỞ LÝ THUYẾT LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI NGHIÊN CỨU 1.1. Đặt vấn đề Lí thuyết là cơ sở lí luận cho các nghiên cứu khoa học. Đề tài: Từ ngữ Công giáo trong các bản kinh nguyện của các Giáo phận Dòng tại Việt Nam được xác định thuộc vào lĩnh vực Từ vựng học của chuyên ngành Ngôn ngữ Việt Nam. Vậy nên, chương đầu tiên của luận án sẽ đề cập đến những vấn đề lí luận cần thiết như: các đặc điểm của từ vựng – ngữ nghĩa tiếng Việt và những vấn đề chung về từ ngữ và tôn giáo. Tuy nhiên, trước khi trình bày vấn đề lí thuyết chính yếu nêu trên, chương thứ nhất này của luận án sẽ khảo cứu tổng quan tình hình nghiên cứu về ngôn ngữ và tôn giáo nói chung, cùng phạm vi hẹp và hầu như chưa được nghiên cứu kỹ liên quan trực tiếp đến đề tài là lớp từ ngữ Công giáo trong kinh nguyện tại Việt Nam. Cuối cùng, để cung cấp một cái nhìn tổng quát về đối tượng nghiên cứu, tác giả sẽ giới thiệu sơ lược về Công giáo và lịch sử truyền giáo của Công giáo tại Việt Nam; mối tương quan giữa Công giáo với nền văn hóa Việt…như là bối cảnh của vấn đề nghiên cứu. 1.2. Tổng quan tình hình nghiên cứu Việc nghiên cứu các vấn đề về ngôn ngữ và tôn giáo có lịch sử lâu đời, phạm vi rộng và chuyên sâu, vì hai lĩnh vực này có mối quan hệ gắn bó mật thiết với nhau. Đề tài nghiên cứu các từ ngữ Công giáo trong các bản kinh nguyện của các Giáo phận Dòng tại Việt Nam là một phạm vi hẹp của việc nghiên cứu từ ngữ Công giáo. Do đó, chúng tôi sẽ tổng quan trực tiếp tình hình nghiên cứu từ ngữ Công giáo để xác lập vị trí của đề tài nghiên cứu và kế thừa các kết quả nghiên cứu đi trước, giúp ích cho việc triển khai đề tài nghiên cứu. 12