Luận án Tiến sĩ Quản lý văn hóa: Quản lý di sản văn hóa dân tộc Sán Dìu ở huyện đảo Vân Đồn, tỉnh Quảng Ninh

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:230

Thêm vào BST

Báo xấu

57
lượt xem 16
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Mục tiêu của đề tài nghiên cứu nhằm vận dụng lý luận, các quan điểm của Tổ chức Giáo dục, Khoa học và Văn hóa Liên Hợp Quốc (UNESCO), của Đảng và Nhà nước vào giải quyết các vấn đề hoạt động quản lý di sản văn hóa dân tộc Sán Dìu ở huyện đảo Vân Đồn; từ đó, bàn luận giải pháp nhằm nâng cao hiệu quả QLNN về DSVH, phát huy vai trò quản lý của cộng đồng và tăng cường hợp tác của các bên liên quan khác trong giai đoạn hiện nay.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận án Tiến sĩ Quản lý văn hóa: Quản lý di sản văn hóa dân tộc Sán Dìu ở huyện đảo Vân Đồn, tỉnh Quảng Ninh

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ VĂN HÓA, THỂ THAO VÀ DU LỊCH VIỆN VĂN HÓA NGHỆ THUẬT QUỐC GIA VIỆT NAM Trần Quốc Hùng QUẢN LÝ DI SẢN VĂN HÓA DÂN TỘC SÁN DÌU Ở HUYỆN ĐẢO VÂN ĐỒN, TỈNH QUẢNG NINH LUẬN ÁN TIẾN SĨ QUẢN LÝ VĂN HÓA Hà Nội - 2021
BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ VĂN HÓA, THỂ THAO VÀ DU LỊCH VIỆN VĂN HÓA NGHỆ THUẬT QUỐC GIA VIỆT NAM Trần Quốc Hùng QUẢN LÝ DI SẢN VĂN HÓA DÂN TỘC SÁN DÌU Ở HUYỆN ĐẢO VÂN ĐỒN, TỈNH QUẢNG NINH LUẬN ÁN TIẾN SĨ QUẢN LÝ VĂN HÓA Chuyên ngành: Quản lý văn hoá Mã số: 9229042 NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: PGS.TS. Bùi Văn Tiến Hà Nội - 2021
i LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan, luận án tiến sĩ Quản lý di sản văn hóa dân tộc Sán Dìu ở huyện đảo Vân Đồn, tỉnh Quảng Ninh là công trình nghiên cứu của riêng tôi, các kết quả nghiên cứu được trình bày trong luận án là trung thực, khách quan và chưa từng bảo vệ ở bất kỳ học vị nào. Trong quá trình thực hiện luận án, tôi đã kế thừa nhiều nguồn tài liệu và có trích dẫn rõ ràng, đầy đủ. Tôi xin chịu trách nhiệm về lời cam đoan này. Hà Nội, ngày 19 tháng 7 năm 2021 Tác giả luận án Trần Quốc Hùng
ii MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN ....................................................................................................... i DANH MỤC BẢNG ...................................................................................................v DANH MỤC BIỂU ĐỒ, SƠ ĐỒ .............................................................................. vi DANH MỤC HỘP ................................................................................................... vii MỞ ĐẦU .....................................................................................................................1 Chương 1: TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU VÀ CƠ SỞ LÝ LUẬN ...12 1.1. Tổng quan tình hình nghiên cứu ........................................................................12 1.2. Cơ sở lý luận ......................................................................................................29 1.3. Mối quan hệ hữu cơ giữa quản lý Nhà nước, quản lý của cộng đồng và các bên liên quan khác ...........................................................................................................45 Tiểu kết ......................................................................................................................49 Chương 2: DI SẢN VĂN HÓA VÀ QUẢN LÝ DI SẢN VĂN HÓA DÂN TỘC SÁN DÌU Ở HUYỆN ĐẢO VÂN ĐỒN, TỈNH QUẢNG NINH .............................51 2.1. Di sản văn hóa dân tộc Sán Dìu ở huyện đảo Vân Đồn .....................................51 2.2. Thực trạng quản lý Nhà nước về di sản văn hóa ở huyện đảo Vân Đồn, tỉnh Quảng Ninh ...........................................................................................................................56 2.3. Thực trạng quản lý của cộng đồng đối với di sản văn hóa dân tộc Sán Dìu ở huyện đảo Vân Đồn, tỉnh Quảng Ninh ......................................................................76 2.4. Sự tham gia của các bên liên quan khác trong quản lý di sản văn hóa dân tộc Sán Dìu ở huyện đảo Vân Đồn, tỉnh Quảng Ninh.....................................................94 2.5. Thực trạng cơ chế phối hợp trong quản lý di sản văn hóa dân tộc Sán Dìu ở huyện đảo Vân Đồn, tỉnh Quảng Ninh ......................................................................97 2.6. Thực trạng các nguồn lực trong quản lý di sản văn hóa dân tộc Sán Dìu ở huyện đảo Vân Đồn, tỉnh Quảng Ninh...............................................................................101 2.7. Đánh giá thực trạng quản lý Nhà nước, quản lý của cộng đồng và các bên liên quan trong quản lý di sản văn hóa dân tộc Sán Dìu ở huyện đảo Vân Đồn, tỉnh Quảng Ninh .............................................................................................................103 2.8. Một số yếu tố tác động .....................................................................................109 Tiểu kết ....................................................................................................................114 Chương 3: BÀN LUẬN VỀ GIẢI PHÁP QUẢN LÝ DI SẢN VĂN HÓA DÂN TỘC SÁN DÌU Ở HUYỆN ĐẢO VÂN ĐỒN, TỈNH QUẢNG NINH..................116 3.1. Kinh nghiệm của một số quốc gia về quản lý di sản văn hóa ..........................116 3.2. Bàn luận về quản lý di sản văn hóa dân tộc Sán Dìu .......................................124
iii 3.3. Một số định hướng cơ bản về quản lý di sản văn hóa dân tộc Sán Dìu ở huyện đảo Vân Đồn ...........................................................................................................129 3.4. Giải pháp quản lý di sản văn hóa dân tộc Sán Dìu ở huyện đảo Vân Đồn ...............133 3.5. Đề xuất mô hình quản lý di sản văn hóa dân tộc Sán Dìu gắn với phát triển du lịch ...........................................................................................................................147 Tiểu kết ....................................................................................................................152 KẾT LUẬN .............................................................................................................153 DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH KHOA HỌC ..................................................156 TÀI LIỆU THAM KHẢO .......................................................................................157 PHỤ LỤC ................................................................................................................171
iv DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT Chữ viết tắt Chữ viết đầy đủ BV&PH Bảo vệ và phát huy CHXHCN Cộng hòa Xã hội chủ nghĩa CLB Câu lạc bộ CNH, HĐH Công nghiệp hóa, hiện đại hóa DSVH Di sản văn hóa DTTS Dân tộc thiểu số HĐND Hội đồng nhân dân KH Kế hoạch KH&CN Khoa học và công nghệ KKT Khu Kinh tế KT-XH Kinh tế - xã hội NCS Nghiên cứu sinh NNDG Nghệ nhân dân gian NNND Nghệ nhân nhân dân NNUT Nghệ nhân ưu tú Nxb Nhà xuất bản PL Phụ lục PVS Phỏng vấn sâu QH Quốc hội QL Quản lý QLNN Quản lý Nhà nước TP Thành phố Tr Trang TTg Thủ tướng Chính phủ UBND Ủy ban nhân dân UNESCO United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization (Tổ chức Giáo dục, Khoa học và Văn hóa Liên Hiệp quốc) VH,TT&DL Văn hóa, Thể thao và Du lịch VH&TT Văn hóa và Thể thao
v DANH MỤC BẢNG Bảng 1: Mẫu nghiên cứu định lượng dựa theo chỉ tiêu về giới tính và độ tuổi của chủ hộ người dân tộc Sán Dìu ở huyện Vân Đồn .......................................................8 Bảng 2: Tổng số mẫu nghiên cứu định lượng của dân tộc Sán Dìu ở xã Bình Dân, huyện Vân Đồn ...........................................................................................................9 Bảng 1.1: Hai phương diện để xây dựng cộng đồng và sự khác biệt giữa chúng .....47 Bảng 2.1: Nguồn kinh phí thực hiện Quy hoạch bảo tồn và phát triển văn hóa các dân tộc thiểu số tỉnh Quảng Ninh đến năm 2010 và định hướng đến năm 2020 ......63 Bảng 2.2. Tổng hợp từ Danh mục kiểm kê DSVH phi vật thể tỉnh Quảng Ninh của Sở Văn hóa và Thể thao ngày 22/9/2016 ..................................................................67 Bảng 2.3. Nhận diện các nguồn lực trong hoạt động QL DSVH người Sán Dìu ở huyện đảo Vân Đồn thông qua khung phân tích SWOT.........................................103 Bảng 3.1. Mục tiêu trong QL DSVH dân tộc Sán Dìu huyện đảo Vân Đồn ........148 Bảng 3.2. Nguyên tắc QL DSVH dân tộc Sán Dìu ở huyện đảo Vân Đồn gắn với phát triển du lịch .....................................................................................................150 Bảng 3.3. Sự tham gia của các bên liên quan trong QL DSVH dân tộc Sán Dìu ở huyện đảo Vân Đồn ................................................................................................152
vi DANH MỤC BIỂU ĐỒ, SƠ ĐỒ Trang Biểu đồ 2.1. Hiểu biết về lễ hội Đại phan .......................................................... 81 Biểu đồ 2.2. Hiểu biết về dân ca ..................................................................... 82 Biểu đồ 2.3. Giá trị văn hóa của dân tộc Sán Dìu còn lưu giữ hiện nay .............................. 89 Biểu đồ 2.4. Mong muốn tham gia hoạt động du lịch .......................................................... 95 Sơ đồ 1. Phân bổ chọn mẫu quả bóng tuyết ................................................................... 7 Sơ đồ 2.1. Khung lý thuyết nghiên cứu QL DSVH dân tộc Sán Dìu ở huyện đảo Vân Đồn .......................................................................................... 50
vii DANH MỤC HỘP Hộp 2.1. Lý giải về việc chậm trễ triển khai dự án bảo tồn và phát triển văn hóa dân tộc Sán Dìu ở xã Bình Dân, huyện Vân Đồn ............................................................63 Hộp 2.2. Hoạt động của cộng đồng dân tộc Sán Dìu ................................................79 Hộp 2.3. Sự khác biết biệt trong môi trường sinh hoạt văn hóa Sán Dìu .................81 Hộp 2.4. Các phẩm chất và kỹ năng cần có để làm thầy cúng và thầy thuốc ...........81 Hộp 2.5. Người tham gia thực hiện Dự án bảo tồn chữ viết Sán Dìu .......................82 Hộp 2.6. Sự tham gia của người trong thực hiện chính sách ...........................................86 Hộp 2.7. Hoạt động của CLB Soọng cô ....................................................................87 Hộp 2.8. Quá trình thực hành lễ Đại phan ................................................................87 Hộp 2.9. Vai trò người có uy tín trong cộng đồng ..........................................................87 Hộp 2.10. Trao truyền Soọng cô ...............................................................................89 Hộp 2.11. Cơ hội được giao lưu ................................................................................91 Hộp 2.12. Hoạt động lễ hội Tây Thiên gắn với văn hóa Sán Dìu .............................92 Hộp 2.13. Hạn chế trong QLNN về DSVH tại huyện Vân Đồn ...............................99 Hộp 2.14. Ý kiến trái chiều về BV&PH giá trị DSVH Sán Dìu ...............................99
1 MỞ ĐẦU 1. Lý do lựa chọn đề tài Huyện Vân Đồn là huyện vùng DTTS, miền núi và hải đảo, nơi đây không những thiên nhiên ban tặng danh thắng vịnh Bái Tử Long, mà còn có nhiều giá trị văn hóa lịch sử độc đáo như: thương cảng Vân Đồn phát triển cực thịnh dưới thời Lý - Trần, chứng tích lịch sử các trận đánh chống giặc Nguyên Mông, đình Quan Lạn… Đặc biệt, Vân Đồn là nơi sinh sống của cộng đồng DTTS: Sán Dìu, Dao, Tày,… trong đó, dân tộc Sán Dìu là DTTS chiếm tỷ lệ đông nhất (trên 10% dân số toàn huyện). Giá trị DSVH các DTTS nói chung và dân tộc Sán Dìu nói riêng rất độc đáo được thể hiện qua khối óc và bàn tay đầy sáng tạo của lớp lớp người đi trước tạo nên những giá trị văn hóa đặc trưng riêng có và được trao truyền qua nhiều thế hệ tạo nên kho tàng DSVH vật thể, phi vật thể phong phú và đặc sắc như: ẩm thực, trang phục, nhà cửa, nông cụ sản xuất, phong tục tập quán, tín ngưỡng, lễ hội, dân ca, trò chơi, tri thức dân gian… Tuy nhiên, thực tiễn cho thấy các quyết định, quy hoạch, chương trình, dự án, kế hoạch phát triển KT-XH của huyện đảo Vân Đồn vẫn chưa đề cập rõ ràng, chi tiết về vấn đề QL DSVH các DTTS, trong đó có dân tộc Sán Dìu. Các văn bản nêu trên chỉ đề cập chung chung “cần bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa các DTTS” và thực tiễn công tác QLNN về DSVH trên địa bàn huyện chưa được quan tâm đúng mức. Vân Đồn đang chuyển mình trở thành KKT biển đa ngành, đa lĩnh vực, trung tâm công nghiệp giải trí, du lịch biển - đảo cao cấp, dịch vụ thương mại quốc tế. Đây là cơ hội, cũng là thách thức lớn đối với người Sán Dìu trong quá trình BV&PH giá trị DSVH trong đời sống cộng đồng. Các vấn đề đặt ra như: QL DSVH dựa vào cộng đồng và vì lợi ích của cộng đồng; khai thác giá trị DSVH trở thành nguồn lực sinh kế mới; QL DSVH về chức năng, nhiệm vụ, phân cấp, phân quyền; trách nhiệm và quyền lợi của các bên liên quan… là những vấn đề lớn cần đặt ra trong quá trình QL, BV&PH giá trị DSVH dân tộc Sán Dìu ở huyện đảo Vân Đồn trong giai đoạn hiện nay.
2 Đặc biệt, UBND tỉnh Quảng Ninh chọn xã Bình Dân nơi có dân tộc Sán Dìu mật cư là địa điểm xây dựng Làng DTTS nhằm bảo tồn giá trị văn hóa truyền thống gắn với phát triển du lịch. Trong khi đó, những giá trị văn hóa truyền thống đang bị mai một và thất truyền. Vai trò cộng đồng bị giảm sút, thậm chí một bộ phận không nhỏ thờ ơ, quay lưng lại với DSVH của chính dân tộc mình. Vì thế, có nhiều vấn đề đặt ra đối với chức năng QLNN về DSVH, vai trò cộng đồng và các bên liên quan khác trong giải quyết hài hòa bài toán phát triển KT-XH với việc BV&PH giá trị DSVH của dân tộc Sán Dìu nơi đây. Trong bối cảnh hiện nay, nhằm hạn chế tình trạng mai một, thất truyền các giá trị DSVH và tạo khả năng khôi phục, phục dựng các nét đẹp văn hóa vốn có của dân tộc Sán Dìu trong đời sống cộng đồng là vô cùng quan trọng. Đây là một khoảng trống cần được nghiên cứu một cách đầy đủ. Vì vậy, có thể nói, việc phân tích thực trạng và đề xuất giải pháp nâng cao hiệu quả QLNN cũng như phát huy vai trò chủ động, tích cực của cộng đồng và các bên liên quan khác trong QL DSVH dân tộc Sán Dìu ở huyện đảo Vân Đồn là một việc làm cấp thiết hiện nay. Nghiên cứu về DSVH dân tộc Sán Dìu đã có nhiều công trình khoa học sưu tầm, nghiên cứu dưới cách tiếp cận của nhiều chuyên ngành: Văn hóa học, Dân tộc học, Sử học, Văn học… Tuy nhiên, với cách tiếp cận của chuyên ngành Quản lý văn hóa về QL DSVH dân tộc Sán Dìu ở huyện đảo Vân Đồn, tỉnh Quảng Ninh là vấn đề chưa được nghiên cứu giải quyết triệt để. Vì vậy, NCS dựa trên những cơ sở lý luận, các quan điểm, văn bản pháp lý của UNESCO, Đảng, Nhà nước và thực tiễn hoạt động QL DSVH dân tộc Sán Dìu, huyện đảo Vân Đồn, tỉnh Quảng Ninh nhằm phân tích, đánh giá thực tiễn và đề xuất giải pháp nâng cao hiệu quả QLNN về DSVH, phát huy vai trò cộng đồng và tăng cường sự tham gia, phối hợp, hỗ trợ của các bên liên quan khác trong quá trình QL, chỉ đạo, điều hành và thực hành DSVH. Với những lý do nêu trên, NCS đã chọn và thực hiện đề tài luận án về: Quản lý di sản văn hóa dân tộc Sán Dìu ở huyện đảo Vân Đồn, tỉnh Quảng Ninh với
3 mong muốn góp thêm cơ sở lý luận và thực tiễn trong công tác QL DSVH dân tộc Sán Dìu trong giai đoạn hiện nay. 2. Mục đích nghiên cứu Mục đích nghiên cứu của luận án là áp dụng lý luận, các quan điểm và chính sách của UNESCO, của Đảng và Nhà nước vào giải quyết các vấn đề thực tiễn hoạt động QL DSVH dân tộc Sán Dìu ở huyện đảo Vân Đồn. Từ đó, luận án bàn luận giải pháp nhằm nâng cao hiệu quả QLNN về DSVH, phát huy vai trò QL của cộng đồng và tăng cường hợp tác của các bên liên quan khác trong giai đoạn hiện nay. 3. Nhiệm vụ nghiên cứu - Nghiên cứu một số vấn đề lý luận, các quan điểm và chính sách của UNESCO, của Đảng, Nhà nước về QL, BV&PH giá trị DSVH; - Khảo sát và đánh giá thực trạng thông qua các hoạt động QLNN về DSVH cũng như QL của cộng đồng và các bên liên quan khác trong QL DSVH dân tộc Sán Dìu ở huyện đảo Vân Đồn; - Nghiên cứu kinh nghiệm của thế giới về QL DSVH và rút ra bài học kinh nghiệm. Các định hướng phát triển văn hóa của UNESCO, của Đảng và Nhà nước sẽ được sử dụng làm căn cứ để bàn luận các giải pháp QL DSVH dân tộc Sán Dìu ở tỉnh Quảng Ninh trong tìnhh hình hiện nay. 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 4.1. Đối tượng nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu của luận án là các hoạt động QL DSVH dân tộc Sán Dìu ở huyện đảo Vân Đồn, tỉnh Quảng Ninh. 4.2. Phạm vi nghiên cứu - Về nội dung: Luận án lựa chọn giá trị DSVH: Di tích lịch sử - văn hóa tại xã Bình Dân, huyện đảo Vân Đồn thuộc loại hình DSVH vật thể; nghệ thuật trình diễn dân gian (dân ca Soọng cô); lễ hội truyền thống (Lễ hội Đại phan) thuộc loại hình DSVH phi vật thể là những thành tố có mối quan hệ chặt chẽ, tương hỗ nhau trong QL DSVH dân tộc Sán Dìu ở huyện đảo Vân Đồn, tỉnh Quảng Ninh.
4 - Về không gian: Luận án lựa chọn xã Bình Dân, địa phương có số dân là dân tộc Sán Dìu đông nhất huyện đảo Vân Đồn, tỉnh Quảng Ninh. Bên cạnh đó, luận án so sánh một số địa phương có đông người Sán Dìu sinh sống ở trong và ngoài tỉnh để thấy rõ thực trạng QL DSVH dân tộc Sán Dìu trong giai đoạn hiện nay. - Về thời gian: Nghiên cứu thực trạng QL DSVH dân tộc Sán Dìu ở huyện đảo Vân Đồn, tỉnh Quảng Ninh từ năm 2007 đến năm 2020 (thời điểm UBND tỉnh Quảng Ninh ban hành Quyết định số 4071/QĐ-UBND ngày 01/11/2007). Những nội dung rút ra từ nghiên cứu thực trạng, đề xuất giải pháp QL DSVH dân tộc Sán Dìu ở huyện đảo Vân Đồn, có thể được áp dụng cho các năm tiếp theo. 5. Câu hỏi và giả thuyết nghiên cứu Câu hỏi nghiên cứu 1: Hoạt động QLNN về DSVH, vai trò QL của cộng đồng và các bên liên quan khác trong các hoạt động QL DSVH dân tộc Sán Dìu ở huyện đảo Vân Đồn, tỉnh Quảng Ninh hiện nay như thế nào? Giả thuyết nghiên cứu 1: QLNN về DSVH, vai trò QL của cộng đồng và các bên liên quan khác trong các hoạt động QL DSVH dân tộc Sán Dìu ở huyện đảo Vân Đồn hiện nay có những thuận lợi, cơ hội đồng thời phải đối diện với những khó khăn, thách thức nhất định. Câu hỏi nghiên cứu 2: Những yếu tố nào tác động đến các hoạt động QL DSVH dân tộc Sán Dìu ở huyện đảo Vân Đồn, tỉnh Quảng Ninh hiện nay? Giả thuyết nghiên cứu 2: Ngoài những yếu tố chung về phát triển KT-XH của địa phương, đời sống văn hóa của dân tộc Sán Dìu ở huyện đảo Vân Đồn, tỉnh Quảng Ninh có những yếu tố riêng giữa các địa bàn, vùng miền trong cộng đồng dân tộc Sán Dìu trong và ngoài tỉnh; giữa dân tộc Sán Dìu ở huyện đảo Vân Đồn với các DTTS khác trong tỉnh Quảng Ninh cần được nghiên cứu làm rõ. Câu hỏi nghiên cứu 3: Làm thế nào để nâng cao hiệu quả QLNN về DSVH, vai trò QL của cộng đồng và các bên liên quan khác trong QL DSVH dân tộc Sán Dìu ở huyện đảo Vân Đồn trong giai đoạn hiện nay?
5 Giả thuyết nghiên cứu 3: Giải pháp được tiếp cận theo hai hướng: QL DSVH dân tộc Sán Dìu phải gắn liền với sự phát triển hài hòa KT-XH, trong đó nền tảng phát triển bền vững là DSVH và cộng đồng nắm giữ DSVH. 6. Cách tiếp cận và phương pháp nghiên cứu 6.1. Cách tiếp cận Tiếp cận liên ngành giúp NCS phát hiện những vấn đề nghiên cứu. Vì vậy, NCS vận dụng cách tiếp cận liên ngành/đa ngành của các ngành khoa học như: Khoa học quản lý, Văn hóa học, Nhân học, Xã hội học,… Bên cạnh đó, luận án sử dụng lý thuyết về QL DSVH, lý thuyết các bên liên quan là những lý thuyết giúp cho vấn đề nghiên cứu được giải quyết hiệu quả và đúng hướng. 6.2. Phương pháp nghiên cứu Để trả lời câu hỏi nghiên cứu và chứng minh giả thuyết nghiên cứu, NCS sử dụng các kỹ thuật của phương pháp nghiên cứu định lượng và nghiên cứu định tính thuộc phương pháp liên ngành/đa ngành khác như: Văn hóa học; Nhân học, Xã hội học,… cụ thể, như sau: - Phương pháp nghiên cứu tài liệu thứ cấp Nghiên cứu các văn bản pháp quy của quốc tế, Việt Nam và địa phương như: công ước, hiến chương, luật, nghị định, quyết định… có liên quan đến quản lý DSVH. Phương pháp này giúp NCS có cách tiếp cận tổng thể về các quy định được cơ quan ban hành. Luận án tham khảo, kế thừa kết quả các công trình nghiên cứu đã được công bố, như: đề tài khoa học các cấp, sách, tạp chí, luận văn, luận án… có liên quan đến nội dung, đối tượng, phạm vi nghiên cứu về QL DSVH dân tộc Sán Dìu. - Phương pháp nghiên cứu định tính + Phương pháp phỏng vấn sâu NCS sử dụng phương pháp PVS cùng với các kỹ thuật của phương pháp này trong suốt quá trình nghiên cứu tại thực địa. Trong đó, kỹ thuật quan sát trực tiếp, quan sát tham dự, phỏng vấn nhanh thường xuyên được sử dụng linh hoạt trong các hoạt động nghiên cứu cụ thể. Quá trình thu thập thông tin, NCS đã thực hiện 3 cùng
6 (cùng ăn, cùng ở, cùng làm việc) với người dân chủ yếu ở xã Bình Dân, huyện Vân Đồn tỉnh Quảng Ninh và một số gia đình tại các huyện khác trong tỉnh và ngoài tỉnh nhằm mục đích tìm hiểu sinh hoạt cũng như các thực hành văn hóa mà họ đang giữ gìn và trao truyền trong gia đình và cộng đồng. Để thu thập được đầy đủ thông tin cần có cho việc viết luận án, NCS đã thực hiện nhiều đợt nghiên cứu điền dã trong 03 năm (từ năm 2018 đến năm 2020). Các đợt nghiên cứu tập trung diễn ra vào tháng 9/2018, tháng 5-6 năm 2019 và tháng 8 năm 2020. Trong suốt quá trình nghiên cứu, NCS đã thực hiện 25 cuộc PVS, trong đó 15 người Sán Dìu sinh sống tại 05 thôn thuộc xã Bình Dân, huyện Vân Đồn. Nhiều trường hợp NCS sử dụng phương pháp phỏng vấn theo “lịch sử cuộc đời” dành cho thầy cúng để hiểu hơn về cách thức tổ chức lễ hội Đại phan hay quá trình học hỏi và đi giao lưu Soọng cô theo lề lối thủa xưa, nhưng có những trường hợp lại sử dụng phương pháp phỏng vấn lặp lại trong 3 năm tiến hành nghiên cứu. Đối tượng PVS được chọn ưu tiên là thầy cúng theo các dòng họ lớn như họ Từ, Trương, Trần, Miêu, Tạ… những người này am hiểu cả về phong tục thờ cúng cũng như về lề lối Soọng cô, tiếp đến là các NNDG, người có uy tín, hưu trí… Trong suốt quá trình thực địa, NCS đã gặp phải không ít khó khăn khi khai thác thông tin của người được phỏng vấn, đặc biệt là những vấn đề liên quan đến không gian thiêng, vấn đề hiểu về chữ viết cổ, vấn đề nhận diện DSVH của cộng đồng và nhận thức, ý thức của chính cộng đồng về DSVH mình đang nắm giữ. Qua quá trình thu thập thông tin tại thực địa, NCS đã phác thảo được bức tranh tương đối đầy đủ về hoạt động QL DSVH dân tộc Sán Dìu ở xã Bình Dân, huyện Vân Đồn, tỉnh Quảng Ninh. Từ đó giúp NCS nhận định, phân tích, đánh giá được các yếu tố tác động đến hiệu quả quá trình QL DSVH của dân tộc Sán Dìu tại địa bàn nghiên cứu. Phạm vi phỏng vấn không chỉ riêng ở huyện đảo Vân Đồn mà còn được mở rộng đến các huyện, thành phố: Cẩm Phả, Hạ Long, Tiên Yên, Đầm Hà, Bình Liêu thuộc tỉnh Quảng Ninh. Ngoài ra, NCS thực hiện PVS tại các tỉnh: Bắc Giang, Vĩnh Phúc, Tuyên Quang, Thái Nguyên. Nội dung của các cuộc phỏng vấn được chuẩn bị sẵn bằng một bộ câu hỏi phù hợp với từng đối tượng nhằm thu được các thông tin cần thiết phục vụ nội dung nghiên cứu của luận án. Thông tin cá nhân của người
7 cung cấp thông tin được mã hóa, đảm bảo bí mật đối với người cung cấp thông tin [Phụ lục 8, tr.224]. + Phương pháp chuyên gia NCS đã tiến hành tham vấn ý kiến của các chuyên gia, đặc biệt là các chuyên gia nghiên cứu về Quản lý văn hóa, văn hóa học, nhân học, xã hội học. Qua đó, NCS đã nhận được những tư vấn học thuật bổ ích để có thêm cái nhìn tổng thể, toàn diện hơn về đối tượng nghiên cứu. NCS cũng đã kế thừa các nguồn tài liệu phong phú, đa dạng từ những tác giả đã từng thực hiện nghiên cứu về QL DSVH, điều này rất cần thiết để hiểu rõ hơn về hoạt động QL DSVH trong bối cảnh hiện nay. - Phương pháp nghiên cứu định lượng Điều tra bảng hỏi được tiến hành theo một quy trình khoa học từ thiết kế bảng hỏi, chọn mẫu, điều tra thử đến chỉnh sửa, hoàn thiện phiếu điều tra và tổ chức điều tra bảng hỏi và xử lý để ra kết quả thống kê mô tả. NCS sử dụng phương pháp chọn mẫu quả bóng tuyết (snowball sampling) trong nghiên cứu thực địa. Chọn mẫu quả bóng tuyết là phương pháp chọn một nhóm người trả lời thứ nhất được chọn theo phương pháp chọn mẫu ngẫu nhiên, nhưng những người trả lời sau là do nhóm thứ nhất giới thiệu và đảm bảo tính đại diện cho các thành phần về giới tính, lứa tuổi,… tiến hành điều tra với quy mô số mẫu là 213 phiếu hỏi. Đối tượng điều tra là người Sán Dìu từ 18 tuổi trở lên. NCS lựa chọn xã Bình Dân là xã có đông người Sán Dìu cư trú nhất trên địa bàn huyện [Phụ lục 5, tr.201]. F1 F2 F3 Chú thích: F1: Trưởng thôn; F2: Trưởng dòng họ; F3: Hộ gia đình Sơ đồ 1. Phân bổ chọn mẫu quả bóng tuyết (Nguồn: NCS tổng hợp)
8 NCS đã đến liên hệ UBND xã Bình Dân và được lãnh đạo xã cho phép tiến hành điều tra bảng hỏi đối với các hộ dân trong xã. Với cách chọn mẫu ngẫu nhiên không theo chủ đích mà người trả lời trước giới thiệu nhưng người phỏng vấn tiếp theo, cụ thể: Dưới sự giúp đỡ của 05 trưởng thôn của các thôn: Đồng Đá, Đồng Dọng, Đồng Cống, Đầm Tròn, Vòng Tre, sau khi hoàn thành cuộc phỏng vấn với trưởng thôn, tiếp theo trưởng thôn giới thiệu trong thôn có bao nhiêu dòng họ để NCS lập danh sách các hộ gia đình trong họ để chọn trả lời phiếu hỏi. Chọn mẫu điều tra: Tổng số hộ của xã Bình Dân có 387 hộ, trong đó: 369 hộ dân tộc Sán Dìu; 15 hộ dân tộc Kinh; 03 hộ dân tộc Dao. NCS chọn 213 hộ điều tra nằm trong số 369 hộ dân tộc Sán Dìu sinh sống tại xã Bình Dân đạt tỷ lệ trên 1/2 tổng cỡ mẫu tại địa bàn nghiên cứu. NCS lập danh sách các hộ người dân tộc Sán Dìu sinh sống tại xã Bình Dân, sau đó tiến hành chọn ngẫu nhiên 213 hộ để phỏng vấn phân theo tỷ lệ nam/nữ và độ tuổi. Như vậy, nghiên cứu đã đạt được tính đại diện cao trong quá trình thực hiện điều tra xã hội học. Qua đó nghiên cứu sinh có được bảng thống kê mẫu nghiên cứu với tỷ lệ giới tính và độ tuổi như sau: Giới tính người trả lời Nam Nữ Thấp Cao Trung Thấp Trung Cao nhất nhất nhất bình nhất bình Tuổi 18 86 34 18 78 30 Bảng 1: Mẫu nghiên cứu định lượng dựa theo chỉ tiêu về giới tính và độ tuổi của chủ hộ người dân tộc Sán Dìu ở huyện Vân Đồn (Nguồn: Kết quả nghiên cứu của NCS trong năm 2018) Cách thức thu thập dữ liệu: trực tiếp xuống các hộ dân để giải thích nội dung, mục đích và ý nghĩa của cuộc phỏng vấn. Khi người dân đã hiểu và đồng ý trả lời phỏng vấn, lúc này phỏng vấn viên bắt đầu thực hiện cuộc phỏng vấn. Kết quả của cuộc điều tra xã hội học, NCS đã tổng hợp được số hộ trả lời trong 05 thôn tại xã Bình Dân cụ thể như sau:
9 Vòng Đồng Đồng Đồng Đầm Địa chỉ Tổng Tre Đá Cống Dọng Tròn Số lượng 62 51 46 28 26 213 (Người) Tỷ lệ % 29,1 24,0 21,6 13,1 12,2 100 Bảng 2: Tổng số mẫu nghiên cứu định lượng của dân tộc Sán Dìu ở xã Bình Dân, huyện Vân Đồn (Nguồn: Kết quả nghiên cứu của NCS trong năm 2018) - Bố cục của bảng hỏi định lượng bao gồm ba phần: + Thông tin cá nhân người trả lời như: tuổi, giới tính, dân tộc, địa chỉ, trình độ học vấn, trình độ chuyên môn. + Đánh giá chung về sự hiểu biết, lòng tự hào và tầm quan trọng của việc QL DSVH dân tộc Sán Dìu ở xã Bình Dân, huyện đảo Vân Đồn, tỉnh Quảng Ninh. + Đánh giá hiệu quả của các hoạt động QL DSVH dân tộc Sán Dìu ở xã Bình Dân, huyện Vân Đồn gắn với phát triển du lịch tại địa phương. Cuối cùng, dựa vào phiếu điều tra xã hội học tại cơ sở, NCS nhập số liệu và thực hiện các lệnh thống kê mô tả để biết được mức độ ảnh hưởng của các chỉ tiêu thông tin do 213 đại diện hộ gia đình cung cấp. - Phương pháp so sánh Luận án sử dụng phương pháp này nhằm làm rõ những hoạt động cũng như kinh nghiệm QL DSVH dân tộc Sán Dìu ở các địa phương trong tỉnh Quảng Ninh. NCS đã trao đổi, phỏng vấn lãnh đạo Phòng Văn hóa - Thông tin huyện Tiên Yên và thành phố Cẩm Phả về công tác QL DSVH dân tộc Sán Dìu tại địa phương. Ngoài ra, NCS còn thực hiện 08 cuộc PVS (05 cuộc PVS tại huyện Tiên Yên và 05 cuộc PVS tại thành phố Cẩm Phả) những người am hiểu về DSVH dân tộc tộc Sán Dìu. Các DTTS khác trong địa bàn tỉnh Quảng Ninh như Dao, Tày, Sán Chay, Hoa tại các địa phương thuộc tỉnh như: Cẩm Phả, Vân Đồn, Tiên Yên, Bình Liêu cũng
10 được NCS nghiên cứu và so sánh các kết quả đạt trong công tác QL DSVH trên địa bàn toàn tỉnh. Một cách tiếp cận so sánh khác là NCS đã tiến hành đi thực địa thu thập thông tin và so sánh về công tác QL DSVH dân tộc Sán Dìu ở huyện đảo Vân Đồn, tỉnh Quảng Ninh tại các địa phương có đông đồng bào dân tộc Sán Dìu sinh sống như: 03 lần đi thực địa tại các xã Đại Đình, Hợp Châu, Đạo Trù thuộc huyện Tam Đảo, tỉnh Vĩnh Phúc; 02 lần đi thực địa các xã Linh Sơn, Nam Hòa huyện Đồng Hỷ, tỉnh Thái Nguyên, 01 lần đi thực địa tại xã Ninh Lai, huyện Sơn Dương, tỉnh Tuyên Quang và 02 đi thực địa tại các xã Nam Dương, Thanh Hải, Giáp Sơn thuộc huyện Lục Ngạn, tỉnh Bắc Giang. NCS tiến hành đi thực địa các địa phương nêu trên, nhằm so sánh những kết quả đạt được trong công tác QL DSVH dân tộc Sán Dìu, để rút ra những học hỏi kinh nghiệm quý có thể tham khảo trong quá trình đánh giá, phân tích cũng như đưa ra những bàn luận về giải pháp QL DSVH cho dân tộc Sán Dìu tại huyện đảo Vân Đồn. 7. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của đề tài 7.1. Ý nghĩa khoa học Luận án là công trình đầu tiên nghiên cứu về QL DSVH dân tộc Sán Dìu ở huyện đảo Vân Đồn, tỉnh Quảng Ninh từ góc độ tiếp cận của chuyên ngành quản lý văn hóa. Luận án góp phần hệ thống hóa lý luận về vấn đề QLNN về DSVH, lý thuyết QL DSVH, lý thuyết các bên liên quan và mối quan hệ hữu cơ giữa QLNN về DSVH, QL của cộng đồng và các bên liên quan khác trong QL DSVH là có tính mới, không trùng lặp với các nghiên cứu trước đó. Kết quả của luận án góp phần giải quyết vấn đề thực trạng và đề xuất giải pháp QL DSVH dân tộc Sán Dìu ở huyện đảo Vân Đồn, tỉnh Quảng Ninh trong bối cảnh hiện nay.
11 7.2. Ý nghĩa thực tiễn Luận án bước đầu cung cấp các thông tin, tư liệu về QL DSVH dân tộc Sán Dìu ở huyện đảo Vân Đồn thuộc tỉnh Quảng Ninh. Những kết quả thu được của luận án là tài liệu tham khảo mang tính ứng dụng đối với cơ quan QLNN về DSVH, các tổ chức, cá nhân liên quan đến lĩnh vực quản lý, QL DSVH. Đặc biệt, là tài liệu hữu ích cho chính quyền và cộng đồng dân tộc Sán Dìu tại các địa phương tương đồng với địa bàn nghiên cứu. Luận án là tài liệu tham khảo cho các nhà nghiên cứu, sinh viên chuyên ngành: Quản lý văn hóa, Xã hội học, Công tác xã hội, Nhân học…. Không những thế, luận án còn là tài liệu hữu dụng cho chính quyền và cộng đồng dân tộc Sán Dìu ở huyện đảo Vân Đồn trong hoạch định chính sách và xây dựng mô hình quản lý DSVH tại địa phương. 8. Cấu trúc của luận án Luận án gồm có Phần Mở đầu, Kết luận, Tài liệu tham khảo, Phụ lục, nội dung của luận án được cấu trúc thành 3 chương, cụ thể như sau: Chương 1: Tổng quan tình hình nghiên cứu và cơ sở lý luận (40 trang). Chương 2: Di sản văn hóa và quản lý di sản văn hóa dân tộc Sán Dìu ở huyện đảo Vân Đồn, tỉnh Quảng Ninh (65 trang). Chương 3: Bàn luận về giải pháp quản lý di sản văn hóa dân tộc Sán Dìu ở huyện đảo Vân Đồn, tỉnh Quảng Ninh (36 trang).