Luận văn Thạc sĩ Luật hiến pháp và Luật hành chính: Bảo đảm quyền bất khả xâm phạm về thân thể trong hoạt động điều tra vụ án hình sự từ thực tiễn quận Hồng Bàng, thành phố Hải Phòng

Chia sẻ: Ocxaodua999 Ocxaodua999 | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:89

Thêm vào BST

Báo xấu

49
lượt xem 12
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Mục đích tổng quát của luận văn là xây dựng luận cứ khoa học cho các giải pháp tang cường bảo đảm quyền bất khả xâm phạm về thân thể trong giai đoạn điều tra vụ án hình sự từ thực tiễn quận Hồng Bàng, thành phố Hải Phòng trong thời gian tới.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Luật hiến pháp và Luật hành chính: Bảo đảm quyền bất khả xâm phạm về thân thể trong hoạt động điều tra vụ án hình sự từ thực tiễn quận Hồng Bàng, thành phố Hải Phòng

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ NỘI VỤ …………/………… ……/…… HỌC VIỆN HÀNH CHÍNH QUỐC GIA NGUYỄN BÌNH ĐỊNH BẢO ĐẢM QUYỀN BẤT KHẢ XÂM PHẠM VỀ THÂN THỂ TRONG GIAI ĐOẠN ĐIỀU TRA VỤ ÁN HÌNH SỰ - TỪ THỰC TIỄN QUẬN HỒNG BÀNG, THÀNH PHỐ HẢI PHÒNG LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HIẾN PHÁP VÀ LUẬT HÀNH CHÍNH HÀ NỘI - NĂM 2019
BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ NỘI VỤ …………/………… ……/…… HỌC VIỆN HÀNH CHÍNH QUỐC GIA NGUYỄN BÌNH ĐỊNH BẢO ĐẢM QUYỀN BẤT KHẢ XÂM PHẠM VỀ THÂN THỂ TRONG GIAI ĐOẠN ĐIỀU TRA VỤ ÁN HÌNH SỰ - TỪ THỰC TIỄN QUẬN HỒNG BÀNG, THÀNH PHỐ HẢI PHÒNG LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HIẾN PHÁP VÀ LUẬT HÀNH CHÍNH Chuyên ngành: Luật Hiến pháp và Luật Hành chính Mã số: 8 38 01 02 NGƢỜI HƢỚNG DẪN KHOA HỌC: GS.TSKH. ĐÀO TRÍ ÚC HÀ NỘI - NĂM 2019
LỜI CAM ĐOAN Đây là công trình nghiên cứu độc lập của riêng tôi. Các thông tin, số liệu và kết quả trong đề tài này hoàn toàn trung thực, nguồn gốc rõ ràng và xuất phát từ thực tế nghiên cứu. Tên luận văn không trùng lặp với bất cứ công trình nghiên cứu nào đã được công bố. Hà Nội, ngày 10 tháng 12 năm 2019 Học viên Nguyễn Bình Định
LỜI CẢM ƠN Để hoàn thành luận văn này, ngoài sự nỗ lực cố gắng của bản thân, tôi đã nhận được sự giúp đỡ nhiệt tình của các thầy, cô giáo, đồng nghiệp, bạn bè, gia đình và người thân. Lời đầu tiên, tôi xin chân thành cảm ơn Ban Giám đốc Học viện Hành chính Quốc gia, các thầy, cô giáo đã tận tình hướng dẫn, giúp đỡ tôi về mọi mặt trong suốt thời gian học tập và nghiên cứu. Đặc biệt, tôi xin bày tỏ lời cảm ơn chân thành nhất đến GS.TSKH. Đào Trí Úc đã dành nhiều thời gian, công sức và sự tâm huyết hướng dẫn và giúp đỡ tôi hoàn thành luận văn này. Và cuối cùng, tôi cảm ơn gia đình, bạn bè những người đã luôn bên cạnh, tạo mọi điều kiện tốt nhất về tinh thần, vật chất, thời gian để tôi hoàn thành khóa học này. Trân trọng cảm ơn! Học viên Nguyễn Bình Định
DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT - NNPQ : Nhà nước pháp quyền - ĐTVAHS : Điều tra vụ án hình sự - TTHS : Tố tụng hình sự - CQĐT : Cơ quan điều tra - CAND : Công an nhân dân - BLTTHS : Bộ luật tố tụng hình sự - XHCN : Xã hội chủ nghĩa - QCN : Quyền con người
MỤC LỤC MỞ ĐẦU ........................................................................................................... 1 Chương 1. NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ BẢO ĐẢM QUYỀN BẤT KHẢ XÂM PHẠM VỀ THÂN THỂ TRONG GIAI ĐOẠN ĐIỀU TRA VỤ ÁN HÌNH SỰ .................................................................................................... 7 1.1. Quan niệm về quyền bất khả xâm phạm thân thể trong giai đoạn điều tra vụ án hình sự ..................................................................................................... 7 1.1.1. Khái niệm giai đoạn điều tra vụ án hình sự ............................................ 7 1.1.2. Khái niệm quyền bất khả xâm phạm thân thể trong giai đoạn điều tra vụ án hình sự ........................................................................................................ 10 1.1.3. Đặc điểm quyền bất khả xâm phạm thân thể trong giai đoạn điều tra vụ án hình sự ........................................................................................................ 11 1.2. Quan niệm về bảo đảm quyền bất khả xâm phạm về thân thể trong giai đoạn điều tra vụ án hình sự ............................................................................. 13 1.2.1. Khái niệm và đặc điểm bảo đảm quyền quyền bất khả xâm phạm về thân thể trong giai đoạn điều tra vụ án hình sự ............................................... 13 1.2.2. Vai trò của bảo đảm quyền bất khả xâm phạm về thân thể trong giai đoạn điều tra vụ án hình sự ............................................................................. 17 1.2.3. Nội dung bảo đảm quyền bất khả xâm phạm về thân thể trong giai đoạn điều tra vụ án hình sự ...................................................................................... 20 1.3. Các yếu tố ảnh hưởng và các điều kiện bảo đảm quyền bất khả xâm phạm về thân thể trong giai đoạn điều tra vụ án hình sự .......................................... 25 1.3.1. Các yếu tố ảnh hưởng đến bảo đảm quyền bất khả xâm phạm về thân thể trong giai đoạn điều tra vụ án hình sự ....................................................... 25 1.3.2. Các điều kiện bảo đảm quyền bất khả xâm phạm về thân thể trong giai đoạn điều tra vụ án hình sự ............................................................................. 28 Tiểu kết chương 1............................................................................................ 34
Chương 2. ĐIỀU CHỈNH PHÁP LUẬT VỀ BẢO ĐẢM QUYỀN BẤT KHẢ XÂM PHẠM VỀ THÂN THỂ TRONG GIAI ĐOẠN ĐIỀU TRA VỤ ÁN HÌNH SỰ VÀ THỰC TIỄN THỰC HIỆN TẠI QUẬN HỒNG BÀNG, THÀNH PHỐ HẢI PHÒNG ........................................................................... 35 2.1. Điều chỉnh pháp luật về bảo đảm quyền bất khả xâm phạm về thân thể trong giai đoạn điều tra vụ án hình sự ............................................................. 35 2.1.1. Quyền bất khả xâm phạm về thân thể trong điều tra vụ án hình sự trước khi ban hành Hiến pháp năm 2013.................................................................. 35 2.1.2. Quyền bất khả xâm phạm về thân thể trong điều tra vụ án hình sự theo Hiến pháp năm 2013 và các văn bản pháp luật hiện hành .............................. 38 2.2. Thực trạng bảo đảm quyền bất khả xâm phạm về thân thể trong giai đoạn điều tra vụ án hình sự tại quận hồng bàng, thành phố hải phòng ................... 46 2.2.1. Bảo đảm quyền bất khả xâm phạm về thân thể đối với người bị bắt, tạm giữ tại quận Hồng Bàng .................................................................................. 46 2.2.2. Bảo đảm quyền không bị tra tấn, đối xử hoặc trừng phạt tàn bạo, vô nhân đạo hoặc hạ nhục trong giai đoạn điều tra.............................................. 49 2.3. Đánh giá thực trạng bảo đảm quyền bất khả xâm phạm về thân thể trong giai đoạn điều tra vụ án hình sự tại quận hồng bàng ...................................... 52 2.3.1. Ưu điểm ................................................................................................. 52 2.3.2. Hạn chế.................................................................................................. 53 2.2.3. Nguyên nhân của ưu điểm và hạn chế .................................................. 54 Tiểu kết Chương 2 ........................................................................................... 59 Chương 3. TĂNG CƯỜNG BẢO ĐẢM QUYỀN BẤT KHẢ XÂM PHẠM THÂN THỂ TRONG GIAI ĐOẠN ĐIỀU TRA VỤ ÁN HÌNH SỰ TỪ THỰC TIỄN QUẬN HỒNG BÀNG, THÀNH PHỐ HẢI PHÒNG ............................ 60 3.1. Quan điểm tăng cường bảo đảm quyền bất khả xâm phạm thân thể trong giai đoạn điều tra vụ án hình sự ...................................................................... 60
3.1.1. Tăng cường bảo đảm quyền bất khả xâm phạm về thân thể trong điều tra vụ án hình sự phải gắn với việc thực hiện mục tiêu xây dựng và hoàn thiện nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa của Nhân dân, do Nhân dân, vì Nhân dân ................................................................................................................... 60 3.1.2. Tăng cường bảo đảm quyền bất khả xâm phạm về thân thể trong điều tra vụ án hình sự phải gắn với công tác đấu tranh phòng, chống tội phạm và cải cách tư pháp ............................................................................................... 61 3.1.3. Tăng cường bảo đảm quyền bất khả xâm phạm về thân thể trong điều tra vụ án hình sự phải phù hợp với yêu cầu của quá trình hội nhập quốc tế .. 62 3.2. Giải pháp tăng cường bảo đảm quyền bất khả xâm phạm về thân thể trong giai đoạn điều tra vụ án hình sự ...................................................................... 64 3.2.1. Nhóm giải pháp chung .......................................................................... 64 3.2.4. Bảo đảm quyền khiếu nại, tố cáo của công dân trong trong điều tra vụ án hình sự ........................................................................................................ 72 3.2.5. Xử lý đối với hành vi vi phạm quyền bất khả xâm phạm về thân thể trong điều tra vụ án hình sự............................................................................. 73 3.2.6. Bảo đảm các điều kiện vật chất, phương tiện cho các cơ quan tiến hành điều tra vụ án hình sự ...................................................................................... 76 Tiểu kết Chương 3 ........................................................................................... 77 KẾT LUẬN ..................................................................................................... 78 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ........................................................ 79
MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Quyền con người là những giá trị cao quý, kết tinh từ nền văn hóa của tất cả các dân tộc trên thế giới, là tiếng nói chung của toàn nhân loại với mục đích bảo vệ nhân phẩm và hạnh phúc của con người. Quyền con người mang tính phổ quát, thuộc về bản chất, gắn liền với các hoạt động xã hội, các mối quan hệ xã hội và các phương thức sống của cá nhân. Quyền con người là biểu hiện của các tiêu chí tác động qua lại, củng cố các mối liên hệ, phối hợp hành động và hoạt động giữa con người và con người, ngăn ngừa các mâu thuẫn đối đầu và xung đột giữa họ trên cơ sở kết hợp tự do cá nhân với tự do của những người khác, với hoạt động bình thường của nhà nước và xã hội. Những quyền như quyền được sống, quyền được tôn trọng danh dự, nhân phẩm, được bất khả xâm phạm về thân thể, được tự do ngôn luận, tự do chính kiến, tự do tín ngưỡng, được tham gia vào các quá trình chính trị là những điều kiện cần thiết để con người tổ chức đời sống trong xã hội văn minh và cần phải được Nhà nước thừa nhận và bảo vệ một cách vô điều kiện. Quyền bất khả xâm phạm về thân thể là một trong các quyền cơ bản của con người, được ghi nhận tại Tuyên ngôn nhân quyền của Liên Hợp Quốc năm 1948 (Universal Declaration of Human Rights - UDHR), Công ước quốc tế về các quyền dân sự và chính trị 1966 (International Covenant on Civil and Political Rights - ICCPR) và được Việt Nam cam kết thực hiện thông qua sự kiện gia nhập Công ước quốc tế về các quyền dân sự và chính trị ngày 24/9/1982. Hiến pháp năm 2013 đã quy định theo hướng: Quyền bất khả xâm phạm về thân thể là quyền tự nhiên, quyền bẩm sinh của con người; đồng thời quy định rõ nội hàm và các yêu cầu của quyền này. Việc Hiến định rõ ràng, cụ thể nguyên tắc này có ý nghĩa đặc biệt quan trọng, nhằm ngăn chặn mọi 1
hành vi tùy tiện xâm phạm về thân thể, sức khỏe, danh dự, nhân phẩm con người, có cơ chế để bảo vệ tốt hơn quyền con người nhất là trong hoạt động điều tra các vụ án hình sự. Hoạt động điều tra là quá trình tố tụng hình sự nhằm xác định sự thật của vụ án một cách khách quan, toàn diện và đầy đủ. Hoạt động điều tra các vụ án hình sự giúp tăng cường pháp chế, bảo vệ các quyền và tự do của công dân, cùng với các hoạt động tố tụng hình sự khác góp phần có hiệu quả vào cuộc đấu tranh phòng và chống tội phạm trong toàn xã hội. Bảo vệ quyền con người nói chung và quyền bất khả xâm phạm về thân thể trong hoạt động điều tra các vụ án hình sự là một bộ phận của bảo đảm quyền con người nói chung được ghi nhận trong các đạo luật của hệ thống pháp luật Việt Nam. Bảo vệ quyền con người là Nhà nước bằng sức mạnh và ý chí của mình để các quyền con người không bị xâm phạm và được thực thi trong đời sống chính trị, dân sự, kinh tế - xã hội. Để bảo đảm bất khả xâm phạm về thân thể trong hoạt động điều tra các vụ án hình sự đã đặt ra nhiều vấn đề lý luận, pháp lý cần phải được giải đáp thấu đáo, có căn cứ khoa học và thực tiễn. Vì vậy, việc nghiên cứu đề tài “Bảo đảm quyền bất khả xâm phạm về thân thể trong hoạt động điều tra vụ án hình sự từ thực tiễn quận Hồng Bàng, thành phố Hải Phòng” là yêu cầu khách quan và tất yếu, cấp thiết cả về lý luận, pháp lý và thực tiễn. 2. Tình hình nghiên cứu liên quan đến đề tài luận văn Trong khoa học pháp lý nước ta, vấn đề bảo đảm quyền con người nói chung, quyền bất khả xâm phạm về thân thể trong điều tra vụ án hình sự nói riêng được nhiều tác giả nghiên cứu trong các công trình với các góc độ khác nhau, chẳng hạn: Từ góc độ nghiên cứu về bảo đảm quyền con người nói chung trong NNPQ có các công trình của các tác giả sau: Tường Duy Kiên "Nhà nước 2
pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam với việc bảo đảm quyền con người", Nhà xuất bản Tư pháp năm [18]; GS.TS. Trần Ngọc Đường với "Quyền con người, quyền công dân trong Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam", Nhà xuất bản Chính trị quốc gia [13]… Các công trình này đã phân tích yêu cầu của nhà nước pháp quyền trong bảo đảm quyền con người, đánh giá thực trạng và chỉ ra những ưu điểm cũng như hạn chế cần khắc phục. Từ góc độ khoa học luật chuyên ngành, cũng đã có nhiều công trình về bảo vệ quyền con người trong lĩnh vực tư pháp hoặc tư pháp hình sự được công bố như: Sách chuyên khảo “Quyền con người” [39]và “Cơ chế bảo đảm và bảo vệ quyền con người” [38] do GS.TS. Võ Khánh Vinh chủ biên, NXB khoa học xã hội; "Luật tố tụng hình sự Việt Nam với việc bảo vệ quyền con người" đề tài nghiên cứu khoa học của Nguyễn Ngọc Chí - Khoa Luật, Đại học Quốc gia Hà Nội [6]; "Bảo vệ quyền con người trong tố tụng hình sự Việt Nam" của Nguyễn Quang Hiền, Luận án tiến sĩ Luật học [15]; "Những vấn đề lý luận về bảo vệ quyền con người bằng pháp luật hình sự và pháp luật tố tụng hình sự trong giai đoạn xây dựng nhà nước pháp quyền Việt Nam" do Lê Cảm, Nguyễn Ngọc Chí, Trịnh Quốc Toản đồng chủ biên, Đề tài khoa học cấp Đại học Quốc gia Hà Nội [5]; "Bảo đảm quyền con người trong hoạt động tư pháp ở Việt Nam hiện nay", của Nguyễn Huy Hoàng, Luận án tiến sĩ Luật học [16]; “Bảo đảm quyền con người trong hoạt động xét xử vụ án hình sự” của Ngô Thị Thanh, Luận văn thạc sĩ Luật học Khoa Luật - Đại học quốc gia Hà Nội [33]; “Bảo đảm quyền con người của người bị tạm giữ, bị can, bị cáo trong tố tụng hình sự Việt Nam”, Luận án Tiến sĩ Luật học của Lại Văn Trình, Đại học Luật TP. Hồ Chí Minh [35]... Trong các công trình này, các tác giả nghiên cứu việc bảo vệ quyền con người trong hoạt động tư pháp nói chung, kể cả hình sự, tố tụng hình sự và dân sự. Phạm vi nghiên cứu chủ yếu xuất phát từ phân tích quyền và nghĩa vụ tố tụng của người tham gia tố tụng 3
mà chưa đi sâu nghiên cứu các chế định liên quan khác nhau như các nguyên tắc tố tụng hình sự, các thủ tục tố tụng hình sự, các biện pháp cưỡng chế tố tụng liên quan đến quyền con người của người bị tạm giữ, tạm giam. Qua khảo cứu các công trình trên đây cho thấy, các công trình khoa học, các bài báo, luận văn, luận án, sách chuyên khảo trong chừng mực nhất định đã góp phần làm sáng tỏ một số vấn đề lý luận và thực tiễn quan trọng về bảo đảm quyền con người trong tố tụng hình sự. Tuy vậy, cho đến nay chưa có công trình nào nghiên cứu một cách toàn diện, chuyên biệt về bảo đảm quyền bất khả xâm phạm về thân thể trong điều tra vụ án hình sự dưới góc độ Luật Hiến pháp và Luật Hành chính. 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 3.1. Mục đích nghiên cứu Mục đích tổng quát của luận văn là xây dựng luận cứ khoa học cho các giải pháp tang cường bảo đảm quyền bất khả xâm phạm về thân thể trong giai đoạn điều tra vụ án hình sự từ thực tiễn quận Hồng Bàng, thành phố Hải Phòng trong thời gian tới. 3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu Để thực hiện mục đích nghiên cứu trên, luận văn đặt ra các nhiệm vụ nghiên cứu sau: - Làm rõ cơ sở lý luận về bảo đảm quyền bất khả xâm phạm về thân thể trong giai đoạn điều tra các vụ án hình sự thông qua việc nêu và phân tích khái niệm, nội dung, các yếu tố ảnh hưởng cũng như điều kiện bảo đảm thực hiện. - Phân tích, đánh giá thực trạng quy định pháp luật về bảo đảm quyền bất khả xâm phạm về thân thể trong giai đoạn điều tra các vụ án hình sự theo quy định hiện hành và thực tiễn thực hiện tại quận Hồng Bàng, thành phố Hải Phòng. 4
- Đề xuất các giải pháp nhằm tang cường bảo đảm quyền bất khả xâm phạm về thân thể trong điều tra vụ án hình sự trong thời gian tới. 4. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu 4.1. Đối tượng nghiên cứu Những vấn đề lý luận và pháp lý liên quan đến bảo đảm quyền bất khả xâm phạm về thân thể trong giai đoạn điều tra vụ án hình sự. 4.2. Phạm vi nghiên cứu - Về nội dung: Các quy định về bảo đảm quyền bất khả xâm phạm về thân thể theo Hiến pháp năm 2013 và các văn bản pháp luật liên quan trong giai đoạn điều tra vụ án hình sự. - Về không gian: Các số liệu minh chứng liên quan đến đề tài được tập hợp theo báo cáo của Công an quận Hồng Bàng, thành phố Hải Phòng. - Về thời gian: Từ năm 2015 đến tháng 6 năm 2019. 5. Phƣơng pháp luận và phƣơng pháp nghiên cứu của luận văn Lấy lý luận của chủ nghĩa Mác – Lê nin, tư tưởng Hồ Chí Minh cũng như quan điểm của Đảng và pháp luật của Nhà nước Việt Nam về bảo đảm quyền con người nói chung và bảo đảm quyền bất khả xâm phạm về thân thể trong giai đoạn điều tra vụ án hình sự nói riêng. Các phương pháp nghiên cứu cụ thể được sử dụng là phân tích, tổng hợp, lịch sử, so sánh, thống kê... 6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận văn Kết quả nghiên cứu đề tài có những đóng góp về mặt lý luận và thực tiễn sau: Về lý luận, những kết quả nghiên cứu của luận văn sẽ là những bổ sung quan trọng cho khoa học Luật Hiến pháp và Luật Hành chính; góp phần hoàn thiện hệ thống lý luận về quyền con người và bảo đảm quyền bảo đảm quyền bất khả xâm phạm về thân thể trong giai đoạn điều tra vụ án hình sự. 5
Về thực tiễn, những kết quả nghiên cứu của đề tài luận văn có thể giúp các nhà quản lý trong tham mưu, đề xuất hoàn thiện chính sách, pháp luật về bảo đảm quyền bất khả xâm phạm về thân thể trong giai đoạn điều tra vụ án hình sự. 7. Kết cấu của luận văn Ngoài phần mở đầu và kết luận, nội dung chính của luận văn gồm 3 chương: Chương 1: Những vấn đề lý luận về bảo đảm quyền bất khả xâm phạm thân thể trong giai đoạn điều tra vụ án hình sự. Chương 2: Điều chỉnh pháp luật về bảo đảm quyền bất khả xâm phạm thân thể trong giai đoạn điều tra vụ án hình sự và thực trạng thực hiện tại quận Hồng Bàng, thành phố Hải Phòng. Chương 3: Quan điểm và giải pháp tăng cường bảo đảm quyền bất khả xâm phạm về thân thể trong giai đoạn điều tra vụ án hình sự từ thực tiễn tại quận Hồng Bàng, thành phố Hải Phòng. . 6
Chƣơng 1 NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ BẢO ĐẢM QUYỀN BẤT KHẢ XÂM PHẠM VỀ THÂN THỂ TRONG GIAI ĐOẠN ĐIỀU TRA VỤ ÁN HÌNH SỰ 1.1. Quan niệm về quyền bất khả xâm phạm thân thể trong giai đoạn điều tra vụ án hình sự 1.1.1. Khái niệm giai đoạn điều tra vụ án hình sự Điều tra là hoạt động có mục đích khám phá sự thật khách quan phục vụ nhu cầu của con người. Trong lĩnh vực phòng, chống tội phạm, điều tra là hoạt động khám phá, phát hiện tội phạm. Hoạt động điều tra được nhìn nhận và quy định khác nhau ở các quốc gia phụ thuộc vào quan điểm chính trị, chính sách hình sự, trình độ và cách thức tổ chức bộ máy phòng, chống tội phạm ở từng nước. Trong khoa học pháp lý Việt Nam tồn tại các quan điểm khác nhau về hoạt động điều tra: Từ điển Luật học giải thích: “Điều tra là công tác trong tố tụng hình sự được tiến hành nhằm xác định sự thật của vụ án một cách khách quan, toàn diện và đầy đủ” [36]. Theo Từ điển Bách khoa CAND Việt Nam (2005) thì “ĐTVAHS là hoạt động điều tra theo pháp luật TTHS của CQĐT và các cơ quan khác được giao nhiệm vụ tiến hành một số hoạt động điều tra, nhằm xác định sự thật của vụ án, lập hồ sơ đề nghị xử lý, tìm ra nguyên nhân và điều kiện phạm tội, yêu cầu cơ quan, tổ chức hữu quan áp dụng các biện pháp khắc phục và ngăn ngừa” [37]. Trong cuốn Tìm hiểu Luật Tố tụng hình sự, một nhóm tác giả cùng thống nhất giải thích: “Điều tra là một giai đoạn của quá trình tố tụng hình sự, trong đó cơ quan điều tra áp dụng các biện pháp do Luật tố tụng hình sự 7
quy định để xác định tội phạm và người thực hiện hành vi phạm tội, Viện kiểm sát kiểm sát hoạt động điều tra, quyết định truy tố bị can làm cơ sở cho việc xét xử của Tòa án” [10] hoặc “Điều tra vụ án hình sự là một giai đoạn tố tụng hình sự, trong giai đoạn này cơ quan điều tra áp dụng mọi biện pháp do Bộ luật tố tụng hình sự quy định để xác định tội phạm và người phạm tội” [12] hoặc “Điều tra tội phạm là giai đoạn đầu, giữ vai trò rất quan trọng trong tố tụng hình sự (TTHS). Giai đoạn này kéo dài, rất phức tạp và có ý nghĩa chi phối cả tiến trình tố tụng” [21]. Từ những phân tích trên đây có thể hiểu: Điều tra vụ án hình sự là giai đoạn TTHS thứ hai, trong đó cơ quan Điều tra căn cứ vào các quy định của pháp luật TTHS và dưới sự kiểm sát của Viện kiểm sát tiến hành các biện pháp cần thiết nhằm thu thập và củng cố các chứng cứ, nghiên cứu các tình tiết của vụ án hình sự, phát hiện nhanh chóng và đầy đủ tội phạm, cũng như người có lỗi trong việc thực hiện tội phạm tội để truy cứu trách nhiệm hình sự, đồng thời bảo đảm cho việc bồi thường thiệt hại về vật chất do tội phạm gây nên và trên cơ sở đó quyết định: Đình chỉ điều tra vụ án hình sự hoặc chuyển toàn bộ các tài liệu của vụ án đó cho Viện kiểm sát kèm theo kết luận điều tra và đề nghị truy tố bị can. Điều tra vụ án hình sự là một quá trình áp dụng pháp luật rất phức tạp, được tiến hành với mục đích làm rõ sự thật khách quan toàn diện về vụ án hình sự. Trong giai đoạn điều tra, CQĐT được tiến hành các hoạt động điều tra theo qui định của Bộ luật TTHS để thu thập chứng cứ, bao gồm chứng cứ xác định có tội, chứng cứ xác định vô tội, chứng cứ xác định tình tiết tăng nặng và chứng cứ xác định tình tiết giảm nhẹ trách nhiệm hình sự của bị can cũng như những chứng cứ xác định các tình tiết khác của vụ án. Trong quá trình điều tra, CQĐT có quyền sử dụng những biện pháp được quy định trong BLTTHS: tiếp nhận và xử lý tố giác, tin báo về tội phạm và 8
kiến nghị khởi tố; áp dụng những biện pháp ngăn chặn; tiến hành các biện pháp điều tra cụ thể; yêu cầu các cơ quan, tổ chức và cá nhân cung cấp tài liệu và trình bày những tình tiết làm sáng tỏ vụ án; có thể sử dụng các phương tiện kỹ thuật để phát hiện, ghi nhận, mô tả, thu lượm, bảo quản dấu vết, tài liệu; phương tiện giao thông, thông tin liên lạc, các loại vũ khí… Đồng thời được phép huy động các lực lượng (các cơ quan, tổ chức, đoàn thể quần chúng, công dân) tham gia vào hoạt động điều tra, giúp CQĐT giải quyết các yêu cầu cụ thể trong điều tra vụ án, như: truy bắt thủ phạm theo dấu vết nóng; bảo vệ hiện trường, cấp cứu người bị nạn, bảo vệ tài sản, hạn chế tới mức thấp nhất thiệt hại do tội phạm gây ra; truy tìm những người làm chứng, người bị hại, vật chứng của vụ án; phát hiện thu thập những tài liệu, chứng cứ của vụ án; giúp đỡ Cơ quan điều tra về địa điểm, phương tiện vật chất tạo điều kiện cho quá trình tổ chức và tiến hành các hoạt động điều tra… Với tính chất là một giai đoạn độc lập của tố tụng hình sự, giai đoạn điều tra vụ án hình sự có chức năng thực hiện các nhiệm vụ cụ thể nhằm áp dụng các biện pháp cần thiết do luật định để chứng minh việc thực hiện tội phạm và người phạm tội, xác định rõ những nguyên nhân và điều kiện phạm tội, đồng thời kiến nghị các cơ quan và tổ chức hữu quan áp dụng đầy đủ các biện pháp khắc phục và phòng ngừa tội phạm; Thời điểm của giai đoạn này được bắt đầu từ khi cơ quan (người) tiến hành tố tụng hình sự có thẩm quyền ra quyết định khởi tố vụ án hình sự và kết thúc bằng bản kết luận điều tra và quyết định của Cơ quan Điều tra về việc đề nghị Viện kiểm sát truy tố bị can trước Tòa án hoặc đình chỉ vụ án hình sự tương ứng. Nhiệm vụ của giai đoạn điều tra là xác định tội phạm và người thực hiện tội phạm; xác định thiệt hại do tội phạm gây ra; xác định nguyên nhân và điều kiện phạm tội, yêu cầu cơ quan, tổ chức hữu quan áp dụng biện pháp khắc phục và ngăn ngừa. 9
1.1.2. Khái niệm quyền bất khả xâm phạm thân thể trong giai đoạn điều tra vụ án hình sự Quyền bất khả xâm phạm về thân thể là một trong những quyền con người cơ bản được ghi nhận trong các văn bản pháp lý quốc tế và pháp luật trong nước. Tại Điều 5 của Tuyên ngôn toàn thế giới về nhân quyền năm 1948 quy định: “Không ai bị tra tấn hay bị đối xử, trừng phạt tàn bạo, vô nhân đạo hoặc hạ thấp nhân phẩm” [20]; Điều 7 Công ước quốc tế về các quyền dân sự, chính trị năm 1966 nêu rõ: “Không ai có thể bị tra tấn, đối xử hoặc trừng phạt tàn ác, vô nhân đạo hoặc hạ thấp phẩm giá; không ai có thể bị sử dụng để làm thí nghiệm y học hoặc khoa học mà không có sự đồng ý tự nguyện của người đó” [9]. Bên cạnh đó, vấn đề tra tấn còn được đề cập trong một số điều ước quốc tế về quyền con người, đặc biệt là Công ước về Chống tra tấn và các hình thức đối xử, trừng phạt tàn bạo, vô nhân đạo hoặc hạ thấp nhân phẩm năm 1984 (Việt Nam gia nhập công ước này từ ngày 28 tháng 11 năm 2014). Bất khả xâm phạm về thân thể là một trong những quyền cơ bản của con người được quy định trong Hiến pháp và các văn bản pháp luật khác của nước ta. Đặc biệt, trong tố tụng hình sự pháp luật cho phép trong những trường hợp nhất định các biện pháp cưỡng chế hình sự nói chung, biện pháp hạn chế quyền bất khả xâm phạm về thân thể có thể được áp dụng nhằm phát hiện nhanh chóng, xử lý kịp thời, công minh tội phạm và người phạm tội thì việc bảo đảm quyền này càng có ý nghĩa quan trọng trong việc bảo đảm quyền con người. Từ khái niệm về điều tra vụ án hình sự và các quy định về quyền bất khả xâm phạm về thân thể trong các văn bản pháp lý quốc tế, có thể hiểu: Quyền bất khả xâm phạm về thân thể trong điều tra vụ án hình sự là quyền được pháp luật bảo hộ về tự do thân thể, không bị tra tấn, bạo lực, truy bức, nhục 10
hình hay bất kỳ hình thức đối xử nào khác xâm phạm trái pháp luật thân thể của người bị điều tra trong quá trình cơ quan có thẩm quyền tiến hành hoạt động điều tra các vụ án hình sự. 1.1.3. Đặc điểm quyền bất khả xâm phạm thân thể trong giai đoạn điều tra vụ án hình sự Thứ nhất, quyền bất khả xâm phạm về thân thể trong điều tra vụ án hình sự là quyền tự nhiên của con người. Kể từ khi thế giới loài người được hình thành, quyền con người đã được bảo vệ, biểu hiện dưới nhiều hình thái khác nhau. Quyền con người là những giá trị cao quý, kết tinh từ nền văn hóa của tất cả các dân tộc trên thế giới. Đây là tiếng nói chung, mục tiêu chung và phương tiện chung của toàn nhân loại để bảo vệ và thúc đẩy nhân phẩm, hạnh phúc của mọi con người [19, tr. 19]. Quyền con người là một phạm trù đa diện, do đó có nhiều định nghĩa khác nhau. Tính phù hợp của các định nghĩa hiện có về quyền con người phụ thuộc vào sự nhìn nhận chủ quan của mỗi cá nhân. Tuy nhiên, ở cấp độ quốc tế có một định nghĩa của Văn phòng cao ủy Liên hiệp quốc về quyền con người thường được các nhà nghiên cứu trích dẫn. Theo định nghĩa này, quyền con người là những đảm bảo pháp lý toàn cầu có tác dụng bảo vệ các cá nhân và các nhóm chống lại những hành động hoặc sự bỏ mặc mà làm tổn hại đến nhân phẩm, những sự được phép và tự do cơ bản của con người [40]. Quyền con người là một phạm trù lịch sử cụ thể, là giá trị xã hội cao quý nhất được thừa nhận chung của nền văn minh nhân loại và là đặc trưng tự nhiên vốn có cần được tôn trọng và không thể bị tước đoạt của bất kỳ cá nhân nào sinh ra trên trái đất, đồng thời phải được bảo vệ bằng pháp luật bởi các quốc gia thành viên Liên hiệp quốc, cũng như bởi cộng đồng quốc tế. Quyền bất khả xâm phạm về thân thể trong điều tra vụ án hình sự là quyền bẩm sinh, vốn có của con người và được áp dụng bình đẳng, không 11
phân biệt đối xử vì bất cứ lý do gì cho tất cả các chủ thể tham gia vào họat động điều tra các vụ án hình sự. Các cơ quan tiến hành tố tụng có nghĩa vụ tôn trọng và đảm bảo quyền bất khả xâm phạm về thân thể của các chủ thể có liên quan trong quá trình điều tra các vụ án hình sự. Quyền bất khả xâm phạm về thân thể trong hoạt động điều tra các vụ án hình sự là một trong những quyền con người được Hiến pháp nước ta ghi nhận, bảo vệ và được cụ thể hóa trong các luật có liên quan nhất là Bộ luật tố tụng hình sự. Do đó, quyền bất khả xâm phạm về thân thể trong hoạt động điều tra các vụ án hình sự chịu sự điều chỉnh của Bộ luật Tố tụng hình sự. Thứ hai, quyền bất khả xâm phạm về thân thể trong điều tra vụ án hình sự có thể bị hạn chế trong một số trường hợp theo quy định của pháp luật tố tụng hình sự. Tố tụng hình sự là hoạt động phát hiện và xử lý hành vi nguy hiểm cao cho xã hội mà Bộ luật Hình sự quy định là tội phạm nhằm bảo vệ trật tự pháp luật, lợi ích Nhà nước, quyền và lợi ích hợp pháp của công dân. Vì vậy, hoạt động tố tụng hình sự gắn liền chặt chẽ với quyền con người. Để đạt được mục đích phát hiện, điều tra, xử lý chính xác, khách quan tội phạm và người phạm tội, Nhà nước phải ban hành một số quy định hạn chế quyền con người của công dân nói chung, người tham gia tố tụng nói riêng trong một số trường hợp. Thứ ba, quyền bất khả xâm phạm về thân thể trong điều tra vụ án hình sự xác định trách nhiệm của cơ quan, người tiến hành điều tra trong việc tôn trọng các quyền, nghĩa vụ cơ bản của con người. Về cơ bản, các quy định của pháp luật Việt Nam đã thể hiện rõ những tư tưởng bảo vệ quyền bất khả xâm phạm về thân thể, sức khỏe, danh dự, nhân phẩm của con người. Nhà nước Việt Nam chủ trương bảo vệ quyền con người, song cũng sẵn sàng nghiêm trị những hành vi vi phạm pháp luật nhằm đảm bảo môi trường lành mạnh cho toàn xã hội, vì lợi ích của mỗi người dân. Theo đó, 12