LUẬN ÁN TIẾN SĨ KINH TẾ-ĐỀ TÀI "CHÍNH SÁCH TRỢ GIÚP XÃ HỘI THƯỜNG XUYÊN CỘNG ĐỒNG Ở VIỆT NAM"

Chia sẻ: Pham Linh Dan | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:0

Thêm vào BST

Báo xấu

228
lượt xem 80
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Tham khảo luận văn - đề án 'luận án tiến sĩ kinh tế-đề tài "chính sách trợ giúp xã hội thường xuyên cộng đồng ở việt nam"', luận văn - báo cáo phục vụ nhu cầu học tập, nghiên cứu và làm việc hiệu quả

Chủ đề:

Bình luận(1) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: LUẬN ÁN TIẾN SĨ KINH TẾ-ĐỀ TÀI "CHÍNH SÁCH TRỢ GIÚP XÃ HỘI THƯỜNG XUYÊN CỘNG ĐỒNG Ở VIỆT NAM"

i Bé Bé gi¸o dôc vµ ®µo t¹o NguyÔn NguyÔn NGäC to¶n chÝnh chÝnh s¸ch trî gióp x· héi th−êng xuyªn céng ®ång ë viÖt nam luËn luËn ¸n tiÕn sÜ kinh tÕ Hµ Néi - 2010 Hµ
ii Bé Bé gi¸o dôc vµ ®µo t¹o nguyÔn nguyÔn ngäc to¶n chÝnh chÝnh s¸ch trî gióp x· héi th−êng xuyªn céng ®ång ë viÖt nam Chuyªn Chuyªn ng nh: Khoa häc Qu¶n lý Khoa 62.34.01.01 62.34.01.01 M· M· sè: luËn luËn ¸n tiÕn sÜ kinh tÕ Ng−êi h−íng dÉn khoa häc: 1. 1. pgs.ts. ®oµn thÞ thu hµ 2. ts. nguyÔn h¶i h÷u Hµ Néi - 2010 Hµ
i L I CAM ðOAN Tôi xin cam ñoan ñây là công trình nghiên c u khoa h c c a riêng tôi. Các s li u và trích d n trong Lu n án là trung th c. Các k t q a nghiên c u c a lu n án ñã ñư c tác gi công b trên t p chí, không trùng v i công trình nghiên c u khác./. Tác gi lu n án Nguy n Ng c To n Nguy n Ng c To n
ii M CL C TRANG PH BÌA L I CAM ðOAN ............................................................................................. i VI T T T .......................................................................v DANH M C CH DANH M C B NG BI U, BI U ð , HÌNH V , H P ........................... vi ð U...............................................................................................1 PH N M CHƯƠNG 1: CƠ S LÝ LU N V CHÍNH SÁCH TR GIÚP XÃ H I THƯ NG XUYÊN C NG ð NG ............................................................. 11 1.1. TR GIÚP XÃ H I ................................................................................... 11 1.1.1. Khái ni m ......................................................................................... 11 1.1.2. Quan ñi m ti p c n TGXH............................................................... 13 1.1.3. Phân lo i tr giúp xã h i................................................................... 17 1.1.4. Vai trò tr giúp xã h i ...................................................................... 18 1.2. CHÍNH SÁCH TGXH THƯ NG XUYÊN C NG ð NG .......................... 21 1.2.1. B n ch t chính sách .......................................................................... 21 1.2.2. M c tiêu chính sách.......................................................................... 21 1.2.3. Nguyên t c chính sách...................................................................... 22 1.2.4. Nhân t nh hư ng chính sách ......................................................... 23 1.2.5. ð i tư ng chính sách........................................................................ 26 1.2.6. N i dung chính sách ......................................................................... 29 1.2.7. Công c chính sách........................................................................... 31 1.2.8. Tiêu chí, ch tiêu ñánh giá chính sách .............................................. 36 M T S NƯ C .................. 43 1.3. KINH NGHI M V CHÍNH SÁCH TGXH 1.3.1. Kinh nghi m Pháp ......................................................................... 43 1.3.2. Kinh nghi m Trung Qu c.............................................................. 44 1.3.3. Kinh nghi m Nh t B n.................................................................. 47
iii 1.3.4. Kinh nghi m Nam Phi................................................................... 50 1.3.5. Kinh nghi m Malaysia .................................................................. 51 1.3.6. Kh năng v n d ng kinh nghi m m t s nư c vào Vi t Nam ......... 53 CHƯƠNG 2: TH C TR NG CHÍNH SÁCH TR GIÚP XÃ H I THƯ NG XUYÊN C NG ð NG .................................................................................. 56 2.1. GI I THI U NGHIÊN C U ...................................................................... 56 2.2. TH C TR NG ð I TƯ NG BTXH VÀ TGXH THƯ NG XUYÊN C NG ð NG.................................................................................................. 57 2.2.1. Quy mô, cơ c u ñ i tư ng ................................................................ 57 2.2.2. Th c tr ng và nhu c u TGXH c a t ng nhóm ñ i tư ng ................ 58 2.2.3. K t lu n t th c tr ng ñ i tư ng ...................................................... 85 2.3. TH C TR NG CHÍNH SÁCH TGXH THƯ NG XUYÊN C NG ð NG .......... 86 2.3.1. Quan ñi m, ch trương v chính sách TGXH thư ng xuyên c ng ñ ng .87 2.3.2. Th c tr ng chính sách TGXH thư ng xuyên c ng ñ ng ................. 89 2.4. ðÁNH GIÁ K T QU VÀ H N CH CHÍNH SÁCH ............................... 96 2.4.1. K t qu ñ t ñư c c a chính sách trong giai ño n v a qua...................96 2.4.2. H n ch c a chính sách và nguyên nhân ........................................ 124 CHƯƠNG 3: GI I PHÁP HOÀN THI N CHÍNH SÁCH TGXH THƯ NG XUYÊN C NG ð NG ............................................................................... 135 3.1. B I C NH ð T RA ð I V I CHÍNH SÁCH TGXH THƯ NG XUYÊN C NG ð NG ................................................................................................ 135 3.2. ð NH HƯ NG HOÀN THI N CHÍNH SÁCH TRONG GIAI ðO N T I 137 3.2.1. ð nh hư ng v m c tiêu chính sách chính sách ............................. 137 3.2.2. ð nh hư ng hoàn thi n chính sách.................................................... 137 3.3. GI I PHÁP HOÀN THI N CHÍNH SÁCH TGXH THƯ NG XUYÊN C NG ð NG ................................................................................................ 141
iv 3.3.1. T ng bư c m r ng ñ i tư ng hư ng l i nh m bao ph toàn b dân cư khó khăn ..................................................................................... 141 3.3.2. Nghiên c u xây d ng m c chu n tr và h s TCXH phù h p..... 143 3.3.3. ða d ng các hình th c chăm sóc, trong ñó ưu tiên tr giúp t i c ng ñ ng, t i gia ñình ............................................................................. 152 3.3.4. Chuy n ñ i cơ ch mi n gi m trong vi c th c hi n m t s chính sách hi n nay sang cung c p ti n m t ñ ñ i tư ng t chi tr khi s d ng d ch v ............................................................................................. 153 3.3.5. Xây d ng khung pháp lu t và k ho ch qu c gia v chính sách TGXH thư ng xuyên c ng ñ ng..................................................... 156 3.3.6. ð i m i cơ ch qu n lý, huy ñ ng ngu n l c cho th c thi chính sách TGXH thư ng xuyên c ng ñ ng..................................................... 159 3.3.7. Nâng cao hi u qu công c giáo d c nh m nâng cao nh n th c và thúc ñ y t ch c th c thi chính sách ............................................... 161 3.3.8. Nâng cao năng l c h th ng t ch c th c hi n chính sách ............ 163 3.3.9. M t s gi i pháp khác..................................................................... 170 K T LU N .................................................................................................. 172 DANH M C CÁC CÔNG TRÌNH KHOA H C LIÊN QUAN ð N C A TÁC GI .............................................. 174 LU N ÁN ðÃ CÔNG B DANH M C TÀI LI U THAM KH O .................................................. 175 PH L C..................................................................................................... 182
v DANH M C CH VI T T T Ch vi t t t N i dung ñ y ñ BHXH B o hi m xã h i BHYT B o hi m y t BTXH B o tr xã h i ðBKK ð c bi t khó khăn LðTBXH Lao ñ ng – Thương binh và Xã h i LTTP Lương th c th c ph m NCT Ngư i cao tu i NSNN Ngân sách nhà nư c NTT Ngư i tàn t t/Ngư i khuy t t t TCXH Tr c p xã h i TEMC Tr em m côi TGXH Tr giúp xã h i
vi DANH M C B NG BI U, BI U ð , HÌNH V , H P B NG BI U B ng 1.1. M c chu n thu nh p th p Trung Qu c năm 2004 ...................... 46 B ng 1.2. T l b t bu c nh n NTT làm vi c t i Nh t B n ........................... 49 B ng 2.1. T ng ñ i tư ng BTXH năm 2009 .................................................. 57 B ng 2.2. Mong mu n ñư c TGXH ............................................................. 63 B ng 2.3. Cơ c u TEMC theo tu i và gi i tính............................................. 66 B ng 2.4. Trình ñ văn hoá c a TEMC.......................................................... 67 B ng 2.5. Chi tiêu bình quân c a TEMC ....................................................... 69 B ng 2.6. Khó khăn c a TEMC...................................................................... 70 B ng 2.7. S lư ng và kinh phí th c hi n TCXH ñ i v i TEMC.................. 72 B ng 2.8. Cơ c u CMKT c a NTT theo tu i, d ng t t................................... 76 B ng 2.9. Thu nh p bình quân NTT ............................................................... 77 B ng 2.10. Ngư i ñơn thân nuôi con nh và nhu c u kinh phí tr c p.......... 84 B ng 2.11. T l ñ i tư ng thu c di n TGXH thư ng xuyên c ng ñ ng..... 98 B ng 2.12. ð i tư ng và kinh phí th c hi n chính sách năm 2009 ............. 103 B ng 2.13. ðóng góp chính sách vào thu nh p c a ñ i tư ng ..................... 104 B ng 2.14. Tác ñ ng bình quân c a chính sách ñ n ñ i s ng c a NCT ...... 105 B ng 2.15. M c tr c p tr c ti p cho ñ i tư ng .......................................... 107 B ng 2.16. M c tr c p cho ngư i chăm sóc ............................................... 108 B ng 2.17. ð nh m c phân b chi s nghi p b o ñ m xã h i...................... 119 B ng 2.18. Trách nhi m và th i gian ra quy t ñ nh chính sách ................... 132 B ng 3.1. ð xu t v phương án m r ng ñ i tư ng hư ng chính sách..... 143 B ng 3.2. So sánh m c các phương án chu n tr c p áp d ng năm 2011 v i thu nh p, chi tiêu và các ch ñ chính sách an sinh xã h i ......... 147 B ng 3.3. Ư c tính ngân sách b o ñ m theo các phương án chu n TCXH . 148
vii B ng 3.4. K t qu xin ý ki n v phương án xác ñ nh m c chu n tr c p xã h i thư ng xuyên c ng ñ ng.............................................................. 149 B ng 3.5. Tính toán h s tăng thêm do nhu c u LTTP............................... 150 B ng 3.6. H s tính m c tr c p xã h i ...................................................... 151 BI U ð Bi u ñ 2.1. Tình tr ng s c kho c a NCT .................................................... 60 Bi u ñ 2.2. Ngu n s ng chính c a NCT...................................................... 62 Bi u ñ 2.3. M c ñ quan tr ng c a nhu c u h tr ...................................... 63 Bi u ñ 2.4. T l NCT c n tr giúp tài chính so v i dân s ........................ 64 Bi u ñ 2.5. Mong mu n nơi s ng c a TEMC............................................... 71 Bi u ñ 2.6. Nguyên nhân d n ñ n tàn t t...................................................... 73 Bi u ñ 2.7. Cơ c u ñ tu i c a NTT............................................................. 74 Bi u ñ 2.8. Trình ñ văn hoá c a NTT........................................................ 75 Bi u ñ 2.9. Nhu c u TCXH c a NTT ........................................................... 80 Bi u ñ 2.10. Tích lu s các trư ng h p HIV Vi t Nam .......................... 83 Bi u ñ 2.11. Ngư i thu c di n hư ng TCXH giai ño n 2000- 2009 ........... 97 Bi u ñ 2.12. S lư ng ngư i ñư c TCXH và c p th BHYT ..................... 99 Bi u ñ 2.13. T l ñ i tư ng thu c di n hư ng, nhưng chưa ñư c hư ng 101 Bi u ñ 2.14. T c ñ tăng kinh phí th c hi n TCXH .................................. 110 Bi u ñ 2.15. T l kinh phí TGXH so v i GDP và t ng chi NSNN .......... 110 Bi u ñ 2.16. M c ñ hài lòng v i m c TCXH hàng tháng ........................ 126 Bi u ñ 2.17. Chu n TCXH, chu n nghèo, thu nh p nhóm nghèo .............. 127 Bi u ñ 3.1. T c ñ tăng GDP t 1994 ñ n 2009 ........................................ 135
viii HÌNH V Hình 1.1. Tháp thang b c nhu c u c a Maslow.............................................. 14 Hình 1.2. TGXH v i phát tri n kinh t - xã h i ............................................. 20 Hình 1.3. Quy trình ñánh giá chính sách TGXH ............................................ 42 Hình 1.4. Sơ ñ chính sách TGXH c a Nh t B n .......................................... 47 Hình 2.1. Sơ ñ quy trình l p d toán ngân sách nhà nư c.......................... 120 Hình 3.1. Sơ ñ khung chính sách TGXH thư ng xuyên c ng ñ ng........... 138 Hình 3.2. Sơ ñ k ho ch chính sách TGXH thư ng xuyên c ng ñ ng ...... 158 Hình 3.3. Sơ ñ quy trình xác ñ nh ñ i tư ng TGXH .................................. 166 Hình 3.4. Sơ ñ quy trình ra quy t ñ nh chính sách TGXH ......................... 168 HP H p 2.1. H sơ hư ng chính sách TGXH c ng ñ ng g m .......................... 123
1 PH N M ðU 1. S c n thi t Vi t Nam là nư c nghèo, ñi u ki n t nhiên kh c nghi t và tr i qua th i gian dài chi n tranh ñã d n ñ n có m t b ph n không nh dân cư c n tr giúp xã h i. Theo B Lao ñ ng - Thương binh và Xã h i, năm 2008 c nư c có 13,6 tri u ngư i thu c thu c ñ i tư ng b o tr xã h i (BTXH), chi m 16,22% dân s [35]. B ph n dân cư này luôn c n ñ n s h tr v ñ i s ng, giáo d c, y t , nhà , nư c s ch... Chính sách tr giúp xã h i (TGXH) cho ñ i tư ng BTXH Vi t Nam ñư c hình thành t khi Cách m ng Tháng 8 năm 1945, v i m c ñích là c u ñói cho nh ng ngư i ch u h u qu chi n tranh, h u qu thiên tai, tr em m côi, ngư i tàn t t. Cùng v i quá trình phát tri n kinh t - xã h i, chính sách TGXH ñã ñư c s a ñ i, b sung phù h p v i yêu c u c a xã h i, ñ n nay chính sách TGXH là m t trong nh ng chính sách b ph n quan tr ng c a chính sách an sinh xã h i. TGXH không ch là c u ñói, h tr lương th c cho cá nhân, h gia ñình ch u h u qu thiên tai, chi n tranh, mà ñã m r ng thành các h p ph n chính sách là tr giúp ñ t xu t, tr giúp thư ng xuyên (tr giúp thư ng xuyên c ng ñ ng, nuôi dư ng trong các cơ s b o tr xã h i)... M i h p ph n chính sách l i bao g m các chính sách b ph n, ñ c bi t như chính sách TGXH thư ng xuyên c ng ñ ng g m có các chính sách b ph n là: tr c p xã h i hàng tháng, tr giúp y t , tr giúp giáo d c, tr giúp vi c làm, tr giúp h c ngh .... Cùng v i quá trình phát tri n, chính sách TGXH thư ng xuyên c ng ñ ng ñã ñư c quy ñ nh trong h th ng các lu t và văn b n hư ng d n lu t. ð i tư ng th hư ng chính sách cũng ñư c m r ng, phương th c th c hi n ña d ng hơn. Tuy v y, chính sách TGXH thư ng xuyên c ng ñ ng v n chưa ñáp ng ñ y ñ và toàn di n ñòi h i c a xã h i. Chưa bao ph h t b ph n dân cư c n tr giúp, hi u l c, hi u qu c a chính sách chưa cao... Nguyên nhân h n ch c t các y u t khác quan, nh ng cũng có y u t ch quan t khi nghiên c u xây d ng chính sách, ñ n t ch c th c thi. ði u này ñòi h i c n ti p t c nghiên c u hoàn thi n chính sách trong th i gian t i.
2 Th i gian qua, TGXH thư ng xuyên c ng ñ ng ñã ñư c quan tâm nghiên c u, tuy nhiên h u h t các nghiên c u m i ch d ng l i vi c t ng k t th c ti n, ñánh giá th c tr ng ñ i tư ng, ñ xu t gi i pháp hoàn thi n m t, ho c m t vài chính sách b ph n, ho c c i ti n công c chính sách, chưa nghiên c u m t cách toàn di n, ñ y ñ v cơ s lý lu n, cơ s th c ti n v chính sách TGXH thư ng xuyên c ng ñ ng. ð có ñư c cơ s lý lu n và th c ti n cho vi c hoàn thi n chính sách TGXH thư ng xuyên c ng ñ ng ñ t trong b i c nh phát tri n kinh t th trư ng, c n thi t nghiên c u ñ tài "Chính sách Vi t Nam". tr giúp xã h i thư ng xuyên c ng ñ ng 2. T ng quan tình hình nghiên c u 2.1. Nghiên c u v cơ s lý lu n TGXH thư ng xuyên c ng ñ ng Trong nh ng năm qua, v i các phương pháp ti p c n khác nhau ñã có nhi u nghiên c u liên quan ñ n cơ s lý lu n v TGXH thư ng xuyên c ng ñ ng Vi t Nam. C th như: Năm 1993, Hoàng Chí B o ñã nghiên c u “M t s v n ñ v chính sách xã h i nư c ta hi n nay” [3]. Năm 1996, Tr n ðình Hoan nghiên c u v “Chính sách xã h i và ñ i m i cơ ch qu n lý vi c th c hi n”[49], ð Minh Cương và M c Văn Ti n nghiên c u ñ tài “Góp ph n ñ i m i và hoàn thi n chính sách an sinh xã h i nư c ta hi n nay” [2]. Năm 2001, Ph m Xuân Nam biên so n cu n “Qu n lý s phát tri n xã h i trên nguyên t c ti n b và công b ng” [54] và cu n “Tri t lý v m i quan h gi a c i cách kinh t và xã h i trong phát tri n” [55]. Năm 2003, Tr n Th Thanh Thanh, Ch nhi m ñ tài c p nhà nư c v : “B o v , chăm sóc và giáo d c tr em trong th i kỳ ñ i m i, m t s v n ñ lý lu n và th c ti n” [63]. Năm 2004, Lê B ch Dương và các tác gi ñã xu t b n cu n “B o tr xã h i cho nh ng nhóm thi t thòi Vi t Nam” [38]. Năm 2006, ðoàn Th Thu Hà và Nguy n Th Ng c Huy n biên so n cu n “Giáo trình chính sách kinh t xã h i” [48]. Năm 2007, ðàm H u ð c có bài vi t v i ch ñ “Vi t Nam ñang hư ng t i h th ng an sinh xã h i năng ñ ng, hi u qu ” [39] và Nguy n H i H u ch biên cu n “Giáo trình nh p môn an sinh xã h i” [50], tác gi
3 cũng ti n hành nghiên c u v “Th c tr ng TGXH và ưu ñãi xã h i nư c ta năm 2001-2007 và khuy n ngh t i năm 2015” [51] và ñ tài “H tr th c hi n chính sách gi m nghèo và BTXH” [52]. Nguy n Th Vân ch biên cu n “C u tr xã h i - Giáo trình dùng cho sinh viên h cao ñ ng chuyên ngành công tác xã h i” [77]. Năm 2007, Nguy n Tr ng An bàn v “Tr em b nh hư ng b i HIV/AIDS: Thách th c và ki n ngh ” [1]. Năm 2008, Nguy n Văn ð nh biên so n cu n “Giáo trình an sinh xã h i” [45], Nguy n H u Dũng ñã có bài vi t bàn v “M i quan h gi a phát tri n kinh t th trư ng ñ nh hư ng xã h i ch nghĩa và th c hi n chính sách an sinh xã h i nư c ta trong quá trình h i nh p” [37]. Năm 2009, Mai Ng c Cư ng ch nhi m ñ tài nhà nư c “Xây d ng và hoàn thi n h th ng chính sách an sinh xã h i” [33]. Nh ng tài li u nghiên c u trên ñã ñánh giá, phân tích v TGXH thư ng xuyên c ng ñ ng c a Vi t Nam dư i các góc ñ khoa h c và th c ti n khác nhau: - Nhìn nh n ch c năng TGXH thư ng xuyên c ng ñ ng như h th ng BTXH, Lê B ch Dương và các tác gi (2005) [38] cho r ng, TGXH thư ng xuyên c ng ñ ng bao g m ba ch c năng chính là: (i) Các bi n pháp nh m nâng cao năng l c, bao g m ch y u là nh ng chính sách vĩ mô, chi n lư c phát tri n và các bi n pháp th ch h tr ; (ii) Các bi n pháp phòng ng a, bao g m các d ch v b o hi m xã h i (BHXH) và các d ch v khác ñ giúp cho ngư i dân kh i rơi vào tình tr ng kh ng ho ng và c n ñ n s c u tr và (iii) Các bi n pháp b o v , bao g m lư i an toàn theo nghĩa h p dành cho nh ng ñ i tư ng b t n thương thông qua các kho n khuyên góp b ng ti n m t, hi n v t ho c b ng s h tr ng n h n khác. V i phương pháp ti p c n này các tác gi cho r ng TGXH thư ng xuyên c ng ñ ng g m: (i) chính sách BTXH cho nông dân nghèo, (ii) chính sách xã h i như m t m ng lư i b o v , (iii) chính sách xã h i như m t bàn ñ p; (iv) chính sách cho lao ñ ng di cư t nông thôn ra thành th , (v) chính sác TGXH cho ngư i khuy t t t, (vi) chính sách TGXH cho ngư i b nhi m HIV/AIDS. ð ng th i các tác gi cũng ñưa ra nh ng d n ch ng v s li u, văn b n, ngu n l c, k t qu th c hi n, ñi m m nh, ñi m h n
4 ch c a h th ng BTXH c a Vi t Nam ñ i v i các nhóm ñ i tư ng y u th c n tr giúp. ði m h n ch c a quan ñi m ti p c n này là khó có th phân bi t m t cách rõ ràng h th ng BTXH g m các h p ph n nào, nh t là ch c năng c a Nhà nư c, th trư ng và c ng ñ ng, ñ t ñó có ñư c các gi i pháp chính sách phù h p. - Ti p c n theo quan ñi m ho ch ñ nh chính sách Nguy n H i H u (2007) [50,51,52] và m t s tác gi khác có cùng quan ñi m cho r ng, “TGXH là tr c p xã h i hàng tháng cho ñ i tư ng BTXH g m: Tr em m côi; ngư i già cô ñơn; ngư i t 90 tu i tr lên; ngư i tàn t t n ng; gia ñình có t hai ngư i tàn t t tr lên là ngư i tàn t t n ng không có kh năng t ph c v ; ngư i nhi m HIV/AIDS; gia ñình, ngư i thân nuôi dư ng tr em m côi, tr em có hoàn c nh ñ c bi t khó khăn; tr giúp v y t ; giáo d c; d y ngh , t o vi c làm; ti p c n các công trình công c ng; ho t ñ ng văn hoá th thao và tr giúp kh n c p’’[51]. T ñó ki n ngh gi i pháp ti p t c hoàn thi n chính sách tr c p xã h i, khám ch a b nh, giáo d c và các chính sách b ph n khác c a chính sách TGXH thư ng xuyên c ng ñ ng. - Ti p c n theo quan ñi m ch c năng c a ch th cung c p d ch v , Nguy n Văn ð nh (2008) và m t s tác gi ñ ng quan ñi m cho r ng, TGXH là s giúp ñ thêm c a c ng ñ ng xã h i, b ng ti n ho c b ng các phương ti n thích h p ñ ngư i ñư c tr giúp có th phát huy ñư c kh năng t lo li u cu c s ng cho b n thân và cho gia ñình, s m hoà nh p tr l i v i cu c s ng c ng ñ ng [45]. ð ng th i tác gi cũng ñưa ra hai khái ni m khác g n v i khái ni m tr giúp xã h i là: “C u t xã h i là s giúp ñ c a c ng ñ ng xã h i b ng ti n ho c hi n v t, có tính t c th i, kh n c p và m cñ t icn thi t cho ngư i ñư c tr c p khi h b rơi vào hoàn c nh b n cùng, không còn kh năng t lo li u cu c s ng thư ng ngày cho b n thân và gia ñình.” và “C u tr xã h i là s giúp ñ c a xã h i b ng ngu n tài chính c a Nhà nư c và c a c ng ñ ng ñ i v i thành viên g p khó khăn, b t h nh và r i ro trong cu c s ng như thiên tai, ho ho n, b tàn t t, già y u…d n ñ n m c s ng quá
5 th p, lâm vào c nh neo ñơn túng qu n, nh m giúp h ñ m b o ñư c ñi u ki n s ng t i thi u, vư t qua cơn nghèo kh n và vươn lên cu c s ng bình thư ng”. V i cách gi i thích này thì c u t xã h i có vai trò quan tr ng nh t, sau ñó ñ n c u tr xã h i, r i m i ñ n tr giúp xã h i. Trong ñó, TGXH ch là các ho t ñ ng c a c ng ñ ng, không có vai trò c a nhà nư c. Nhưng th c ti n Vi t Nam, cũng như m t s nư c trên th gi i thì Nhà nư c luôn gi vai trò chính cung c p ngu n l c và các d ch v TGXH, bao g m c bi n pháp kh n c p (tr giúp ñ t xu t), bi n pháp lâu dài (tr giúp thư ng xuyên) và các bi n pháp phát tri n d ch v tr giúp xã h i c ng ñ ng. - Ti p c n theo quan ñi m h th ng, Nguy n H u Dũng (2008) [37] và các tác gi cùng quan ñi m cho r ng, TGXH là h p ph n c a h th ng an sinh xã h i và ph i ñư c xây d ng trên cơ s quan ñi m phát tri n kinh t và phát tri n h th ng an sinh xã h i qu c gia. D a vào kinh nghi m c a Hoa Kỳ, Thu ði n, ð c và th c tr ng chính sách an sinh xã h i (ASXH) Vi t Nam tác gi ñã ki n ngh c n xây d ng m c chu n tr c p chung. M c chu n này ñư c xác ñ nh trên cơ s m c chi tiêu bình quân ñ b o ñ m m c s ng t i thi u. T m c chu n tr c p này, xác ñ nh m c cho m i lo i chính sách b ph n c a chính sách ASXH [37]. 2.2. Nghiên c u ñánh giá th c tr ng ñ i tư ng và cơ s th c ti n c a chính sách TGXH thư ng xuyên c ng ñ ng Cùng v i nh ng nghiên c u v cơ s lý lu n, trong th i gian qua, các cơ quan, t ch c cũng ñã th c hi n các nghiên c u th c tr ng ñ i tư ng BTXH, tình hình th c hi n chính sách TGXH thư ng xuyên c ng ñ ng nh m ph c v cho công tác qu n lý, t ch c th c thi chính sách cũng như ñ xu t gi i pháp ñ i m i, hoàn thi n chính sách và h th ng th c thi. Năm 2005, VNAH và USAID ñã tài tr B LðTBXH kh o sát NTT [11]; B LðTBXH công b “S Li u 5 năm v TGXH và xóa ñói gi m nghèo” [13], nghiên c u “Tình hình các gia ñình và tr em b nh hư ng b i HIV/AIDS Vi t Nam” [14]. Năm 2006, UNFPA ñã công b nghiên c u
6 “Population Ageing in East and South –East Asia: Current Situation and Emerging Challenges” 15 nư c ðông- ðông Nam Á v v n ñ già hoá dân s [84]; U ban các v n ñ xã h i c a Qu c h i “Báo cáo k t qu giám sát th c hi n chính sách, pháp lu t v NCT, NTT, dân s ” [73]. Năm 2007, B LðTBXH nghiên c u ñ tài c p b hoàn thi n cơ ch , chính sách, gi i pháp v BTXH theo hư ng b o ñ m hài hoà công b ng xã h i và tăng trư ng kinh t [17]; U ban qu c gia v ngư i cao tu i Vi t Nam công b k t qu kh o sát thu th p, x lý thông tin v ngư i cao tu i Vi t Nam” [74]. Năm 2008, Vi n xã h i h c – ISDS th c hi n ñi u tra NTT Thái Bình, Qu ng Nam, ðà N ng và ð ng Nai và công b k t qu v nh ng phát hi n t ñi u tra; B LðTBXH th c hi n “Kh o sát ñánh giá tình hình th c hi n pháp lu t NTT ”. Năm 2009, B LðTBXH th c hi n “Kh o sát tình hình th c hi n pháp l nh NCT và chương tình hành ñ ng q c gia NCT Vi t Nam giai ño n 2005-2010”[236] và “Báo cáo qu c gia l n th ba và th tư Vi t Nam th c hi n Công ư c qu c t quy n tr em giai ño n 2002-2007” [20], ñ ng th i xây d ng và trình Chính ph “K ho ch hành ñ ng qu c gia vì tr em b nh hư ng b i HIV/AIDS ñ n năm 2010 và t m nhìn ñ n năm 2020” [25]. B ng các phương pháp nghiên c u khác nhau (kh o sát, ñi u tra, ñi u tra, t a ñàm, nghiên c u tài li u th c p, chuyên gia...), các nghiên c u ñã cho th y m t b c tranh v th c tr ng ñ i s ng, hoàn c nh, nguy n v ng, khó khăn c a ngư i tàn t t/khuy t t t (NTT), ngư i cao tu i (NCT), tr em HIV/AIDS, k t qu th c hi n chính sách TGXH, ki n ngh chính sách ñ i v i ñ i tư ng BTXH. T ng quan nghiên c u cơ s lý lu n, th c ti n v chính sách TGXH thư ng xuyên c ng ñ ng Vi t Nam cho th y, bư c ñ u ñã có ñư c cơ s lý lu n v TGXH thư ng xuyên c ng ñ ng Vi t Nam, ñánh giá th c tr ng ñ i s ng ñ i tư ng và các nhu c u TGXH làm cơ s cho xây d ng, hoàn thi n chính sách. Các nghiên c u v cơ s lý lu n ñã xây d ng phương pháp ti p c n, xác ñ nh ñ i tư ng, ph m vi các chính sách b ph n, h th ng t ch c
7 th c thi, ñi m m nh, ñi m h n ch c a các quan ñi m ti p c n và ñ xu t ñ i v i Vi t Nam. Các kh o sát, ñi u tra cho b c tranh v ñ i tư ng, k t qu th c hi n chính sách và ñ xu t, ki n ngh các gi i pháp tăng cư ng năng l c h th ng th c thi. Tuy nhiên, ph n l n các nghiên c u chưa ñ c p m t cách toàn di n cơ s lý lu n c a chính sách TGXH thư ng xuyên c ng ñ ng, cũng như phân tích ñánh giá k t qu , hi u qu chính sách nhìn t góc ñ khoa h c qu n lý, ñ ñ xu t ch trương phát tri n TGXH thư ng xuyên c ng ñ ng, gi i pháp và công c chính sách phù h p v i ñi u ki n kinh t - xã h i c a Vi t Nam.. T nh ng v n ñ nêu trên cho th y, c n ti p c n trên góc ñ khoa h c qu n lý ñ lý gi i v cơ s lý lu n, cơ s th c ti n c a chính sách TGXH thư ng xuyên c ng ñ ng m t cách toàn di n, t ñó ñ xu t v ñ nh hư ng hoàn thi n, gi i pháp, công c chính sách phù h p v i quá trình chuy n ñ i và phát tri n kinh t c a ñ t nư c. 3. M c ñích và nhi m v nghiên c u 3.1. M c ñích nghiên c u Nghiên c u làm rõ cơ s lý lu n và th c ti n v chính sách TGXH thư ng xuyên c ng ñ ng, kh ng ñ nh tính t t y u, khách quan c a chính sách TGXH thư ng xuyên c ng ñ ng trong b i c nh phát tri n kinh t th trư ng Vi t Nam; ñánh giá th c tr ng ñ i tư ng BTXH và nhu c u tr giúp thư ng xuyên, th c tr ng chính sách TGXH thư ng xuyên c ng ñ ng; ki n ngh gi i pháp hoàn thi n chính sách và công c trong th i gian t i. 3.2. Nhi m v nghiên c u - H th ng, lu n gi i v cơ s lý lu n chính sách TGXH thư ng xuyên c ng ñ ng Vi t Nam. - ðánh giá th c tr ng và nhu c u tr giúp c a ñ i tư ng BTXH nh m xác ñ nh nhu c u tr giúp thư ng xuyên c ng ñ ng và ñánh giá th c tr ng chính sách TGXH thư ng xuyên c ng ñ ng Vi t Nam giai ño n hi n nay, t ñó rút ra nh ng v n ñ c n ñ i m i, hoàn thi n trong giai ño n t i.
8 - ð xu t gi i pháp ñ i m i, hoàn thi n chính sách TGXH thương xuyên c ng ñ ng Vi t Nam giai ño n t i. 4. Ph m vi và ñ i tư ng nghiên c u 4.1. Ph m vi nghiên c u Chính sách TGXH thư ng xuyên c ng ñ ng bao g m nhi u chính sách b ph n và nhi u lo i ñ i tư ng hư ng l i, do v y Lu n án gi i h n ph m vi ch nghiên c u g m: - V ph m vi chính sách: Ch nghiên c u v (i) Chính sách tr c p xã h i hàng tháng, (ii) chính sách tr giúp y t và (iii) chính sách tr giúp giáo d c, ñào t o cho các ñ i tư ng BTXH Vi t Nam. - V không gian: Nghiên c u trên ph m vi c nư c. - V th i gian: T năm 1986 ñ n nay, ngu n s li u t năm 2000 ñ n nay. 4.2. ð i tư ng nghiên c u - Các báo cáo, s li u, tài li u nghiên c u c a cơ quan, t ch c chuyên gia trong nư c và nư c ngoài có liên quan v TGXH thư ng xuyên c ng ñ ng. - H th ng văn b n pháp lu t, văn ki n các chương trình, d án v TGXH thư ng xuyên c ng ñ ng Vi t Nam. - Các ñ i tư ng BTXH s ng t i c ng ñ ng. - Cán b , cơ quan, t ch c có làm công tác liên quan ñ n chính sách TGXH thư ng xuyên c ng ñ ng. 5. Phương pháp nghiên c u Ngoài vi c s d ng các phương các phương pháp nghiên c u khoa h c - xã h i bao g m phương pháp duy v t bi n ch ng và duy v t l ch s , phương pháp th ng kê, phương pháp so sánh; phương pháp t ng h p... Lu n án ñã ti n hành ñi u tra tr em mô côi và ñi u tra cán b làm chính sách TGXH thư ng xuyên c ng ñ ng.
9 ð ng th i, Lu n án s d ng cơ s d li u th c p trong quá trình phân tích thưc tr ng ñ i tư ng BTXH và th c tr ng chính sách (Kh o sát tình hình thi hành pháp lu t v NTT [35], kh o sát tình hình th c hi n Pháp l nh NCT và Chương trình hành ñ ng qu c gia v NCT giai ño n 2005-2010 [36]; t ng h p kinh nghi m m t s nư c, t ñó rút ra bài h c kinh nghi m v n d ng cho Vi t Nam. 6. ðóng góp c a Lu n án Lu n án ñã có nh ng ñóng góp chính sau ñây: 6.1.Nh ng ñóng góp m i v m t h c thu t, lý lu n: Lu n án ñã b sung lý lu n v chính sách TGXH thư ng xuyên c ng ñ ng Vi t Nam, trong ñó ñưa ra khái ni m TGXH toàn di n bao g m c vai trò c a Nhà nư c và xã h i. Quan ñi m này khác so v i quan ni m trư c v n cho r ng TGXH là s giúp ñ c a xã h i, chưa ñ c p ñ n vai trò c a Nhà nư c. Lu n án ñưa ra 7 nguyên t c chính sách, trong ñó b sung 4 nguyên t c m i (b o ñ m tính hi u l c, b o ñ m tính hi u qu , b o ñ m tính công b ng, b o ñ m s n ñ nh b n v ng); 3 nhóm nhân t nh hư ng chính sách (liên quan t i ñ i tư ng hư ng l i, cơ ch , công c chính sách, và nhân t chính tr , kinh t , văn hóa và xã h i); b sung 6 ch tiêu ñánh giá chính sách (i) t l bao ph so v i dân s , (ii) t l bao ph so v i ñ i tư ng BTXH, (iii) t l ñ i tư ng chưa ñư c hư ng chính sách, (iv) t l ñ i tư ng thay ñ i cu c s ng sau hư ng chính sách, (v) kho ng cách bình quân m c TGXH, (vi) m c ñ tương quan v i các chính sách khác ñ ñánh giá v hi u l c, hi u qu , công b ng, b n v ng, tính kinh t c a chính sách. Các ñóng góp này góp ph n hoàn thi n cơ s chính sách và kh c ph c nh ng h n ch trong quan ni m TGXH, làm cơ s phân tích ñánh giá h th ng chính sách TGXH Vi t Nam giai ño n hi n nay, ñ xu t gi i phát hoàn thi n giai ño n t i. 6.2. Nh ng phát hi n, ñ xu t m i rút ra ñư c t k t qu nghiên c u, kh o sát c a lu n án: K t qu nghiên c u phát hi n nhu c u tr giúp xã h i tương ñ i ñông, tính chung 16,22% dân s c n TGXH. Các nhu c u ñư c tr giúp (ñ i s ng,
10 s c kho , giáo d c...) là khác nhau, tuỳ thu c vào m i nhóm ñ i tư ng c th . Các công c chính sách ñư c quy ñ nh ñ ng b (bao g m tr c p xã h i, tr giúp giáo d c, y t ), và tính hi u qu c a chính sách ngày càng cao theo th i gian. Tuy nhiên, tính hi u l c, hi u qu , tính công b ng và b n v ng c a chính sách còn chưa ñ m b o (m i bao ph 1,45% dân s , 12,2% thu c di n chưa ñư c hư ng chính sách, 32% ñ i tư ng, 55% cán b chưa th t s hài lòng v i chính sách). T k t qu này, lu n án ñưa ra m t s ñ nh hư ng và gi i pháp hoàn thi n chính sách TGXH thư ng xuyên c ng ñ ng Vi t Nam, bao g m: - ð nh hư ng ñ i m i chính sách: Chuy n t quan ñi m chính sách nhân ñ o sang chính sách b o ñ m th c hi n quy n cho ñ i tư ng hư ng l i, ñ ng th i ph i b o ñ m s tương ñ ng v i các chính sách xã h i khác trên cơ s phát tri n kinh t - xã h i và c i cách th ch hành chính. - Các gi i pháp c th : M r ng ñ i tư ng hư ng l i nh m bao ph toàn b dân cư khó khăn, ñ xu t m c chu n tr c p t i thi u áp d ng t năm 2011 là 315.000 ñ ng/tháng (70% m c s ng t i thi u dân cư) và các h s xác ñ nh m c tr c p ñ i v i m i nhóm ñ i tư ng c th , ña d ng các hình th c chăm sóc, nghiên c u xây d ng lu t TGXH và hoàn thi n k ho ch chính sách TGXH thư ng xuyên c ng ñ ng.... 7. N i dung c a Lu n án Ngoài ph n m ñ u, k t lu n, danh m c công trình c a tác gi , tài li u tham kh o và ph l c, Lu n án trình bày trong 3 chương: Chương 1: Cơ s lý lu n v chính sách tr giúp xã h i thư ng xuyên c ng ñ ng Chương 2: Th c tr ng chính sách tr giúp xã h i thư ng xuyên c ng ñ ng Chương 3: Gi i pháp hoàn thi n chính sách TGXH thư ng xuyên c ng ñ ng.