Luận văn Thạc sĩ Quản lý kinh tế: Chuyển dịch cơ cấu kinh tế trong bối cảnh công nghiệp hóa, hiện đại hóa trên địa bàn thị xã Điện Bàn, tỉnh Quảng Nam

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:85

Thêm vào BST

Báo xấu

18
lượt xem 3
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Trên cơ sở phân tích thực trạng chuyển dịch cơ cấu kinh tế giai đoạn 2011 – 2017, đề xuất những định hướng và giải pháp nhằm thúc đẩy quá trình chuyển dịch cơ cấu kinh tế trong bối cảnh công nghiệp hóa, hiện đại hóa trên địa bàn thị xã Điện Bàn, tỉnh Quảng Nam đến năm 2030.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Quản lý kinh tế: Chuyển dịch cơ cấu kinh tế trong bối cảnh công nghiệp hóa, hiện đại hóa trên địa bàn thị xã Điện Bàn, tỉnh Quảng Nam

VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI LÊ THỊ KIỀU TRINH CHUYỂN DỊCH CƠ CẤU KINH TẾ TRONG BỐI CẢNH CÔNG NGHIỆP HÓA – HIỆN ĐẠI HÓA TRÊN ĐỊA BÀN THỊ XÃ ĐIỆN BÀN – TỈNH QUẢNG NAM LUẬN VĂN THẠC SĨ QUẢN LÝ KINH TẾ HÀ NỘI, năm 2019
VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI LÊ THỊ KIỀU TRINH CHUYỂN DỊCH CƠ CẤU KINH TẾ TRONG BỐI CẢNH CÔNG NGHIỆP HÓA – HIỆN ĐẠI HÓA TRÊN ĐỊA BÀN THỊ XÃ ĐIỆN BÀN – TỈNH QUẢNG NAM Chuyên ngành : Quản lý kinh tế Mã số : 8 34 04 10 NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: PGS.TS. BÙI VĂN HUYỀN HÀ NỘI, năm 2019
LỜI CAM ĐOAN Tôi cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu, kết quả nêu trong luận văn là trung thực và chưa từng được ai công bố trong bất kỳ công trình nào khác. Tác giả LÊ THỊ KIỀU TRINH
MỤC LỤC MỞ ĐẦU ....................................................................................................................1 CHƯƠNG 1: MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VÀ KINH NGHIỆM THỰC TIỄN VỀ CHUYỂN DỊCH CƠ CẤU KINH TẾ TRONG BỐI CẢNH CÔNG NGHIỆP HÓA, HIỆN ĐẠI HÓA ............................................................................7 1.1. Khái niệm cơ bản và vai trò của chuyển dịch cơ cấu kinh tế...............................7 1.2. Quản lý của chính quyền cấp Huyện nhằm chuyển dịch cơ cấu kinh tế ..................15 1.3. Kinh nghiệm của địa phương về chuyển dịch cơ cấu kinh tế ............................24 CHƯƠNG 2: THỰC TRẠNG CHUYỂN DỊCH CƠ CẤU KINH TẾ TẠI THỊ XÃ ĐIỆN BÀN TRONG BỐI CẢNH CÔNG NGHIỆP HÓA – HIỆN ĐẠI HÓA ..........................................................................................................................29 2.1. Khái quát về Thị xã Điện Bàn ............................................................................29 2.2. Thực trạng chuyển dịch cơ cấu kinh tế trên địa bàn Thị xã Điện Bàn, giai đoạn 2011 – 2017 ...............................................................................................................39 2.3. Đánh giá chung thực trạng chuyển dịch cơ cấu kinh tế trên địa bàn thị xã Điện Bàn, giai đoạn từ năm 2011 – 2017 ..........................................................................50 CHƯƠNG 3: PHƯƠNG HƯỚNG VÀ GIẢI PHÁP THÚC ĐẨY CHUYỂN DỊCH CƠ CẤU KINH TẾ TẠI THỊ XÃ ĐIỆN BÀN TRONG QUÁ TRÌNH CÔNG NGHIỆP HÓA – HIỆN ĐẠI HÓA ĐẾN NĂM 2020, TẦM NHÌN 2030 ...................................................................................................................................56 3.1. Các nhân tố ảnh hưởng đến phát triển kinh tế - xã hội và chuyển dịch cơ cấu kinh tế tại thị xã Điện Bàn, tỉnh Quảng Nam ............................................................56 3.2. Quan điểm phát triển và chuyển dịch cơ cấu kinh tế trên địa bàn thị xã Điện Bàn, tỉnh Quảng Nam ................................................................................................68 3.3. Phương hướng, mục tiêu phát triển và chuyển dịch cơ cấu kinh tế trên địa bàn thị xã Điện Bàn trong quá trình công nghiệp hóa – hiện đại hóa đến năm 2020, tầm nhìn đến năm 2030 ....................................................................................................69 3.4. Các nhóm giải pháp chủ yếu ..............................................................................71 KẾT LUẬN ..............................................................................................................77 TÀI LIỆU THAM KHẢO
DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT STT Từ viết tắt Nghĩa đầy đủ 1 CNH-HĐH Công nghiệp hóa – Hiện đại hóa 2 b/q Bình quân
DANH MỤC CÁC BẢNG Số hiệu Tên bảng Trang bảng 2.1 Dân số thị xã Điện Bàn giai đoạn 2011 – 2017 35 Lao động đang làm việc trong các khu vực kinh tế trên địa bàn thị 2.2 37 xã Điện Bàn giai đoạn 2011 - 2017 2.3 Tăng trưởng kinh tế thời kỳ 2011 - 2017 41 3.1 Dự báo phát triển nguồn nhân lực đến năm 2025 và 2030 66
MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XII của Đảng (tháng 01/2016) tiếp tục khẳng định đẩy mạnh công nghiệp hóa – hiện đại hóa nông nghiệp, nông thôn, chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông thôn gắn với xây dựng nông thôn mới và quá trình đô thị hóa một cách hợp lý, nâng cao chất lượng dịch vụ và kết cấu hạ tầng kinh tế - xã hội, thu hẹp khoảng cách về phát triển giữa đô thị và nông thôn, tăng cường kết nối giữa nông thôn với đô thị, phối hợp các chương trình phát triển nông nghiệp, nông thôn với phát triển công nghiệp, dịch vụ và đô thị. Từ nền nông nghiệp lạc hậu, tự cung tự cấp, Việt Nam chuyển sang nền kinh tế thị trường nên trong giai đoạn đầu của công nghiệp hóa, hiện đại hóa (CNH, HĐH) phải lấy phát triển nông nghiệp nông thôn làm tiền đề. Mục tiêu chính của CNH, HĐH nông nghiệp, nông thôn là chuyển dịch cơ cấu kinh tế theo hướng sản xuất hàng hóa lớn, đẩy mạnh cơ cấu nghành nông nghiệp, xây dựng nền nông nghiệp sinh thái, phát triển toàn diện, đáp ứng các chuẩn mực hiện đại và bền vững. Hiện nay, quá trình chuyển dịch cơ cấu kinh tế của Việt Nam còn chậm; nền kinh tế vẫn còn phát triển theo chiều rộng, tăng trưởng kinh tế còn phụ thuộc nhiều vào nhiều yếu tố như: vốn, tài nguyên, trình độ lao động, chưa đưa các thành tựu khoa học và công nghệ vào hoạt động sản xuất, nguồn lao động có kỹ năng chưa cao. Năng suất lao động chưa được cải thiện, chưa cạnh tranh được với một số nước trong khu vực. CNH, HĐH nông nghiệp, nông thôn còn nhiều mặt bất cập… Do vậy nội dung trong giai đoạn phát triển tiếp theo là đẩy mạnh sự chuyển dịch cơ cấu kinh tế, đặc biệt tập trung đẩy mạnh chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông nghiệp, nông thôn theo hướng CNH, HĐH, tăng tỷ trọng giá trị hàng hóa, gắn công nghiệp chế biến với thị trường; đưa các thành tựu khoa học công nghệ vào sản xuất như: công nghệ sinh học; nâng cao năng suất và chất lượng sản phẩm; tăng tỷ trọng ngành công nghiệp, tiểu thủ công nghiệp và thương mại,dịch vụ; giảm tỷ trọng ngành nông nghiệp trong cơ cấu GDP. Đẩy mạnh sức cạnh tranh của nền kinh tế; đổi mới mô 1
hình tăng trưởng, tái cơ cấu lại nền kinh tế, khai thác có hiệu quả lợi thế so sánh của Đất nước, của từng vùng, từng địa phương. Đẩy mạnh việc ứng dụng khoa học công nghệ, đặc biệt là công nghệ sinh học, công nghệ thông tin vào sản xuất và quản lý… Thị xã Điện Bàn là vùng đồng bằng ven biển phía Bắc của tỉnh Quảng Nam, nơi đây có diện tích tự nhiên là 21.471 ha, trong đó diện tích đất nông nghiệp là 10.046 ha. Trong những năm qua, cùng với sự phát triển của các địa phương trên địa bản tỉnh Quảng Nam, thị xã Điện Bàn đã chuyển dịch cơ cấu kinh tế trong quá trình CNH, HĐH; là một trong những địa phương có tốc độ chuyển dịch nhanh của tỉnh Quảng Nam và thu được nhiều kết quả. Tuy nhiên, chuyển dịch cơ cấu kinh tế trong quá trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa trên địa bàn thị xã Điện Bàn cũng nảy sinh nhiều vấn đề. Xuất phát từ lý do đó, tôi lựa chọn đề tài: “Chuyển dịch cơ cấu kinh tế trong bối cảnh công nghiệp hóa, hiện đại hóa trên địa bàn thị xã Điện Bàn, tỉnh Quảng Nam”, để thực hiện luận văn thạc sĩ chuyên nghành Quản lý kinh tế. 2. Tình hình nghiên cứu đề tài Trong thời gian gần đây, đã có nhiều công trình nghiên cứu về chủ đề cơ cấu kinh tế. Các công trình nghiên cứu được tiến hành dưới dạng đề tài khoa học với các cấp độ và quy mô khác nhau. Đáng chú ý là cuốn sách: “Chuyển dịch cơ cấu kinh tế theo hướng phát triển bền vững ở Việt Nam” do PGS.TS Phạm Thị Khanh chủ biên được nhà xuất bản Chính trị quốc gia ấn hành năm 2010. Theo đánh giá của các tác giả, cơ cấu kinh tế nước ta bộc lộ nhiều bất cập và phát triển thiếu bền vững. Đó là cơ cấu kinh tế ngành chuyển dịch chậm theo hướng hiện đại, cơ cấu vùng, lãnh thổ kinh tế phát triển còn mất cân đối, các vùng kinh tế trọng điểm chưa thể là đầu tàu, động lực mạnh để tạo sức lan tỏa, dẫn dắt các vùng, miền khác phát triển. Trước thực trạng trên, các tác giả cũng đề ra định hướng cơ bản và những giải pháp chủ yếu như: đổi mới và hoàn thiện công tác quy hoạch nhằm khai thác tốt tiềm năng, thế mạnh của ngành, vùng, lãnh thổ và thành phần kinh tế; huy động và sử dụng hiệu quả nguồn vốn đầu tư; đổi mới và hoàn thiện các chính sách điều tiết vĩ mô… Gần đây cũng có một số công trình nghiên cứu thực tiễn về cơ cấu kinh tế cả 2
nước và cơ cấu kinh tế các vùng kinh tế - lãnh thổ. Cuốn sách “Chuyển dịch cơ cấu kinh tế công - nông nghiệp ở đồng bằng sông Hồng- Thực trạng và triển vọng”, NXB Chính trị Quốc gia, năm 2003, đã phác họa quá trình chuyển dịch cơ cấu công- nông nghiệp, phân tích thực trạng quá trình chuyển dịch này, đồng thời kiến nghị những giải pháp thúc đẩy sự chuyển dịch cơ cấu kinh tế công - nông nghiệp vùng đồng bằng sông Hồng đến năm 2010. Nhìn chung, các công trình nghiên cứu về chủ đề chuyển dịch cơ cấu kinh tế đã phân tích làm rõ một số vấn đề lý luận và thực tế về chuyển dịch cơ cấu kinh tế. Tuy nhiên, do cách tiếp cận khác nhau nên còn nhiều ý kiến chưa thống nhất. Nhìn chung, các công trình nghiên cứu về chuyển dịch cơ cấu kinh tế còn một số hạn chế sau đây: + Hầu hết các tác giả mới dừng lại ở việc dựa trên số liệu thống kê và một số tài liệu để phân tích và lập luận cho các luận điểm khoa học của mình, có ít công trình đi sâu nghiên cứu, khảo sát thực tế nhất là khảo sát các mô hình chuyển đổi cơ cấu kinh tế tại các địa phương để từ đó phát hiện các vấn đề. + Chưa phân tích một cách sâu sắc vấn đề hội nhập kinh tế tác động như thế nào đến quá trình chuyển dịch cơ cấu kinh tế. + Chưa phân tích mối tương quan giữa chuyển dịch cơ cấu kinh tế với tăng trưởng kinh tế. + Chưa phân tích sâu sắc chỉ ra những hạn chế của quá trình chuyển dịch cơ cấu kinh tế và những tác động đến kinh tế, xã hội, đến xóa đói giảm nghèo và phát triển bền vững. Từ các góc độ khác nhau, những bài viết này đã góp phần làm sáng tỏ một số khía cạnh của vấn đề chuyển dịch cơ cấu kinh tế ở nước ta trong những năm qua, như: phân tích tình hình chuyển đổi ngành nghề của hộ gia đình trong điều kiện kinh tế thị trường, phân tich mối quan hệ giữa chuyển dịch cơ cấu kinh tế với xóa đói giảm nghèo... Tuy nhiên, đến nay chưa có công trình nào tập trung nghiên cứu về chuyển dịch cơ cấu kinh tế trong bối cảnh công nghiệp hóa, hiện đại hóa trên địa bàn thị xã Điện Bàn, tỉnh Quảng Nam. 3
3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 3.1. Mục đích nghiên cứu Trên cơ sở phân tích thực trạng chuyển dịch cơ cấu kinh tế giai đoạn 2011 – 2017, đề xuất những định hướng và giải pháp nhằm thúc đẩy quá trình chuyển dịch cơ cấu kinh tế trong bối cảnh công nghiệp hóa, hiện đại hóa trên địa bàn thị xã Điện Bàn, tỉnh Quảng Nam đến năm 2030. 3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu - Khảo sát tình hình phát triển kinh tế và thực trạng chuyển dịch cơ cấu kinh tế của thị xã Điện Bàn giai đoạn từ năm 2011 – 2017. - Phân tích, nhận xét và tìm hiểu nguyên nhân của những thành tựu, hạn chế trong quá trình chuyển dịch cơ cấu kinh tế của thị xã Điện Bàn từ năm 2011 – 2017. - Đề xuất phương hướng và giải pháp thúc đẩy chuyển dịch cơ cấu kinh tế ở thị xã Điện Bàn trong thời gian đến.` 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu - Đối tượng nghiên cứu: Luận văn nghiên cứu chuyển dịch cơ cấu kinh tế trong bối cảnh CNH, HĐH trên địa bàn thị xã Điện Bàn, tỉnh Quảng Nam. - Phạm vi nghiên cứu: + Phạm vi về nội dung: Luận văn tập trung vào chuyển dịch cơ cấu kinh tế, mối quan hệ của những tác động trong quá trình CNH, HĐH. + Phạm vi về không gian: thị xã Điện Bàn, tỉnh Quảng Nam. + Phạm vi về thời gian: Phân tích, đánh giá thực trạng chuyển dịch cơ cấu kinh tế trong bối cảnh CNH, HĐH trên địa bàn thị xã Điện Bàn, tỉnh Quảng Nam, tập trung vào giai đoạn từ năm 2011 – 2017. Đề xuất giải pháp, góp phần thúc đẩy chuyển dịch cơ cấu kinh tế trong bối cảnh CNH, HĐH trong thời gian đến. 5. Phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu 5.1. Phương pháp luận Trong quá trình nghiên cứu luận văn sử dụng cơ sở phương pháp luận của chủ nghĩa duy vật biện chứng và chủ nghĩa duy vật lịch sử. Theo đó, việc đánh giá, 4
nhận xét các vấn đề kinh tế - xã hội được xem xét trong mối quan hệ hữu cơ, tác động qua lại và ràng buộc lẫn nhau. Luận văn nghiên cứu cơ cấu kinh tế, chuyển dịch cơ cấu kinh tế, nghiên cứu các thành phần kinh tế, các ngành kinh tế trên địa bàn nghiên cứu, theo dõi quá trình thay đổi và tác động với nhau như thế nào trong quá trình chuyển dịch cơ cấu kinh tế, từ đó tìm ra một cơ cấu hợp lý, phù hợp với điều kiện tự nhiên, kinh tế - xã hội của địa bàn nghiên cứu. 5.2. Phương pháp nghiên cứu - Phương pháp thống kê kinh tế: bằng phương pháp điều tra, thu thập số liệu, trên cơ sở quan sát số lớn hiện tượng; xử lý, hệ thống hóa tài liệu thu thập được trên cơ sở phân tổ thống kê; tiến hành phân tích thực trạng cơ cấu kinh tế và tình hình chuyển dịch cơ cấu kinh tế từ đó đưa ra kết luận. - Phương pháp xử lý số liệu, thông tin: Hệ thống hóa các dữ liệu, thông tin thu thập được, sau đó tiến hành xử lý, phân tích, tính toán các chỉ tiêu liên quan đến nội dung nghiên cứu. - Phương pháp phân tích kinh tế và các phương pháp khác: + Phương pháp so sánh, được dùng để đánh giá tăng trưởng kinh tế chung; phương pháp này dùng để xem xét mức độ đạt được giữ các vùng, các hộ. + Phương pháp cân đối, phương pháp này để đưa ra phương hướng, chỉ tiêu, và giải pháp trong quá trình chuyển dịch cơ cấu kinh tế. + Phương pháp chuyên gia: Trên cơ sở tham khảo ý kiến của các chuyên gia về lĩnh vực nghiên cứu, từ đó kết quả đánh giá, nhận xét của luận văn được chính xác hơn, khách quan hơn. + Phương pháp dự báo: Sau khi tổng hợp, phân tích dữ liệu, phân tích thực trạng cơ cấu và tình hình chuyển dịch cơ cấu kinh tế, căn cứ vào mục tiêu phát triển chung, mục tiêu cụ thể, từ đó đưa ra các dự báo, các mục tiêu phát triển kinh tế và chuyển dịch cơ cấu kinh tế trên địa bàn thị xã trong thời gian đến. 6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận văn - Góp phần hệ thống hóa lý luận về chuyển dịch cơ cấu kinh tế trong quá trình CNH, HĐH trên địa bàn thị xã Điện Bàn. 5
- Phân tích, đánh giá thực trạng chuyển dịch cơ cấu kinh tế trên địa bàn thị xã Điện Bàn giai đoạn từ năm 2011 – 2017. - Từ quá trình nghiên cứu đưa ra những định hướng, giải pháp nhằm thúc đẩy quá trình chuyển dịch cơ cấu kinh tế ở thị xã Điện Bàn trong những năm tiếp theo. 7. Cơ cấu của luận văn Ngoài phần mở đầu, kết luận, danh mục tài liệu tham khảo, luận văn kết cấu thành 3 chương: Chương 1: Một số vấn đề lý luận và kinh nghiệm thực tiễn về chuyển dịch cơ cấu kinh tế trong bối cảnh công nghiệp hóa, hiện đại hóa. Chương 2: Thực trạng chuyển dịch cơ cấu kinh tế tại thị xã Điện Bàn trong bối cảnh công nghiệp hóa, hiện đại hóa giai đoạn từ năm 2011 – 2017. Chương 3: Phương hướng và giải pháp thúc đẩy chuyển dịch cơ cấu kinh tế tại thị xã Điện Bàn trong quá trình đô thị hóa đến năm 2020, tầm nhìn 2030. 6
CHƯƠNG 1 MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VÀ KINH NGHIỆM THỰC TIỄN VỀ CHUYỂN DỊCH CƠ CẤU KINH TẾ TRONG BỐI CẢNH CÔNG NGHIỆP HÓA, HIỆN ĐẠI HÓA 1.1. Khái niệm cơ bản và vai trò của chuyển dịch cơ cấu kinh tế 1.1.1. Khái niệm về cơ cấu kinh tế ` Cơ cấu kinh tế được hình thành một cách khách quan, do sự phát triển của lực lượng sản xuất và phân công lao động xã hội, cơ cấu kinh tế luôn luôn biến đổi theo hướng chuyên môn hóa, kết hợp với đa dạng hóa sản xuất hàng hóa. Đây chính là kết quả của sự phát triển lực lượng sản xuất, phân công lao động xã hội. Do sự phân công lao động xã hội, các ngành kinh tế được hình thành và phát triển tương đối độc lập với nhau, nhưng lại gắn bó mật thiết với nhau. Trong từng ngành lại phân thành lại phân thành những phân ngành. Việc hình thành các mối quan hệ và tỷ lệ giữa các ngành nông nghiệp, công nghiệp và dịch vụ có ý nghĩa rất quan trọng trọng việc xây dựng chiến lược phát triển kinh tế và xã hội. Từ nhiều góc độ khác nhau, cơ cấu các ngành kinh tế được đánh giá thông qua các chỉ tiêu như: Cơ cấu giá trị sản lượng, cơ cấu sản phẩm cuối cùng, cơ cấu theo quy mô vốn đầu tư và cơ cấu lao động... Các chỉ tiêu phản ánh cơ cấu ngành chỉ mang tính thời điểm, vì cơ cấu ngành luôn thay đổi để phù hợp với sự phát triển của lực lượng sản xuất, phân công lao động xã hội; đó là quá trình chuyển dịch cơ cấu ngành kinh tế. 1.1.2. Khái niệm về chuyển dịch cơ cấu kinh tế Phát triển kinh tế với tốc độ cao, bền vững là mục tiêu phấn đấu của tất cả các quốc gia. Để thực hiện được mục tiêu đó, cần thiết phải xây dựng một cơ cấu kinh tế hợp lý. Trong đó cần phải xác vai trò, tỷ trọng và mối quan hệ hợp thành giưã các ngành kinh tế quốc dân, giữa các vùng, lãnh thổ và giữa các thành phần kinh tế. Các yếu tố hợp thành cơ cấu kinh tế phải được thể hiện cả về mặt số lượng cũng như về mặt chất lượng và được xác định trong những giai đoạn nhất định, phù 7
hợp với những đặc điểm tự nhiên, kinh tế xã hội cụ thể của mỗi quốc gia qua từng thời kỳ. Cơ cấu kinh tế có thể được hiểu là một tổng thể các bộ phận hợp thành kết cấu (hay cấu trúc) của nền kinh tế, trong quá trình tăng trưởng sản xuất xã hội. Các bộ phận đó được gắn bó với nhau, tác động qua lại lẫn nhau, biểu hiện ở các quan hệ tỷ lệ về số lượng và tương quan về chất lượng trong những không gian, thời gian nhất định, phù hợp với những điều kiện kinh tế - xã hội nhất định nhằm đạt được hiệu quả kinh tế xã hội cao. Cơ cấu kinh tế không phải là một hệ thống bất biến mà luôn ở trạng thái vận động và không ngừng biến đổi. Chính vì vậy, cần phải nghiên cứu các qui luật khách quan, thấy được sự vận động phát triển của lực lượng sản xuất xã hội để xây dựng cơ cấu kinh tế hợp lý, phù hợp với những mục tiêu chiến lược kinh tế xã hội của từng thời kỳ lịch sử nhất định. Một cơ cấu kinh tế hợp lý là phải có các bộ phận kết hợp một cách hài hoà, cho phép khai thác tối đa các nguồn lực của mỗi quốc gia một cách có hiệu quả, đảm bảo sự tăng trưởng cuả nền kinh tế với nhịp độ cao và phát triển ổn định, không ngừng nâng cao đời sống vật chất, văn hoá tinh thần cho người dân. 1.1.3. Khái niệm về chuyển dịch cơ cấu kinh tế Qúa trình chuyển dịch cơ cấu kinh tế là đòi hỏi khách quan của sự phát triển lực lượng sản xuất, phân công lao động xã hội của mỗi đất nước. Đây là biện pháp cơ bản để giải quyết việc làm, sản xuất ra nhiều của cải vật chất, nâng cao thu nhập góp phần cải thiện đời sống nhân dân, làm tăng thêm giá trị hàng hóa xuất khẩu, đồng thời qua đó góp phần đẩy nhanh CNH – HĐH Đất nước. Cơ cấu kinh tế luôn thay đổi theo từng thời kỳ phát triển, bởi các yếu tố hợp thành cơ cấu ngành kinh tế không cố định. Đó là sự biến đổi về số lượng các ngành, hay sự thay đổi về quan hệ tỷ lệ giữa các ngành, do sự xuất hiện hoặc biến mất của một số ngành, tốc độ tăng trưởng giữa các yếu tố cấu thành cơ cấu kinh tế là không đồng đều. Sự thay đổi của cơ cấu kinh tế từ trạng thái này sang trạng thái khác theo xu hướng phù hợp với môi trường, điều kiện phát triển được gọi là sự chuyển dịch 8
cơ cấu ngành kinh tế. Đây không chỉ đơn thuần là sự thay đổi vị trí, mà là sự thay đổi cả về chất lẫn về lượng trong nội bộ cơ cấu. Việc chuyển dịch cơ cấu kinh tế phải được dựa trên cơ cở một cơ cấu hiện có, do đó nội dung của chuyển dịch cơ cấu là cải tạo cơ cấu cũ, lạc hậu hay chưa phù hợp để xây dựng cơ cấu kinh tế mới tiên tiến hơn, hoàn thiện hơn, bổ sung cho cơ cấu cũ, nhằm biến đổi cơ cấu cũ thành cơ cấu mới hiện đại và phù hợp. Như vậy, chuyển dịch cơ cấu kinh tế thực chất là sự điều chỉnh cơ cấu trên ba mặt gồm: Cơ cấu các ngành, thành phần, vùng; nhằm hướng tới sự phát triển của nền kinh tế theo mục tiêu kinh tế - xã hội đã xác định cho từng thời kỳ phát triển. Tóm lại, chuyển dịch cơ cấu kinh tế nghĩa là sự biến đổi cả về số lượng lẫn chất lượng của các ngành hay sự thay đổi về quan hệ giữa các ngành, sự thay đổi về tốc độ tăng trưởng giữa các ngành kinh tế, theo xu hướng phù hợp với môi trường và điều kiện phát triển của nền kinh tế thị trường, hội nhập kinh tế quốc tế. 1.1.4. Sự cần thiết và vai trò của chuyển dịch cơ cấu kinh tế 1.1.4.1. Sự cần thiết của chuyển dịch cơ cấu kinh tế Có nhiều nguyên nhận khiến cho chuyến dịch cơ cấu kinh tế trở thành xu hướng tất yếu, trong đó có ba nguyên nhân chính: Thứ nhất, cơ cấu kinh tế là biểu hiện của phân công lao động xã hội theo ngành, theo vùng và theo thành phần kinh tế. Phân công lao động xã hội phụ thuộc vào sự phát triển của lực lượng sản xuất trong xã hội. Với tác động của các quan hệ trong nền kinh tế thị trường, đặc biệt là của quy luật giá trị và quy luật cạnh tranh, lực lượng sản xuất luôn thay đổi và phát triển gắn liền với sự phát triển của khoa học kĩ thuật. Do vậy cơ cấu kinh thế phải luôn thay đổi từ một cơ cấu kinh tế này sáng một cơ cấu kinh tế mới phụ hợp với quá trình phát triển và tạo ra được một cơ cấu hợp lí mới. Do đó, một cơ cấu ngành phải tạo ra sự ổn định tăng trường, phát triển cho nền kinh tế và đời sống xã hội. Thứ hai, do sự thay đổi của thị trường, sản xuất hàng hóa là sản xuất theo nhu cầu của thị trường, đồng thời đáp ứng các đòi hỏi của thị trường. Nhu cầu của thị trường lại luôn luôn thay đổi, do sự phát triển của xã hội và sự thay đổi phạm vi, 9
quy mô, tính chất thị trường… Thứ ba, yêu cầu của sự phát triển nền kinh tế theo hướng CNH, HĐH đòi hỏi phải thay đổi cơ cấu ngành kinh tế, để từ đó tạo ra động lực cho tăng trưởng. Các quốc gia đang phát triển phải thay đổi căn bản cơ cấu công nghiệp, nông nghiệp và dịch vụ; đặc biệt vai trò của công nghiệp và dịch vụ được tăng lên và có xu hướng giảm mạnh tỷ trọng nông nghiệp trong cơ cấu GDP. Do đó, chuyển dịch cơ cấu kinh tế theo hương công nghiệp hóa, đô thị hóa là một đòi hỏi tất yếu. 1.1.4.2. Vai trò của chuyển dịch cơ cấu kinh tế đối với sự phát triển kinh tế - xã hội Qúa trình chuyển dịch cơ cấu kinh tế là một nội dung quan trọng, của quá trình CNH, HĐH đất nước. Nếu xác định được phương hướng, giải phát chuyển dịch đúng trong quá trình phát triển thì sẽ đảm bảo được hiệu quả kinh tế - xã hội cao. Vai trò quan trọng của chuyển dịch cơ cấu kinh tế đối với sự phát triển kinh tế - xã hội thể hiện ở các phương diện sau đây. Thứ nhất, chuyển dịch cơ cấu kinh tế nhằm khai thác và sử dụng có hiệu quả các yếu tố lợi thế của nền kinh tế, vùng hay địa phương. Các yếu tố đó như: nguồn lực tài nguyên, nguồn lao động; các yếu tố lợi thế so sánh như chi phí sản xuất. Thông qua quá trình tổ chức khai thác có hiệu quả các yếu tố lợi thế, trong quá trình chuyển dịch cơ cấu kinh thế sẽ tìm ra các ngành kinh tế mũi nhọn, tạo khả năng tăng trưởng mạnh cho đất nước, vùng hay địa phương; đồng thời giải quyết mỗi quan hệ tác động lẫn nhau giữa tăng trưởng kinh tế và bảo tồn tài nguyên thiên nhiên, cùng với phát triển nguồn nhân lực. Thứ hai, chuyển dịch cơ cấu kinh tế sẽ thúc đẩy quá trình tăng trưởng kinh tế. Trước hết, chuyển dịch cơ cấu kinh tế nhằm nâng cao vai trò, thiết lập mối quan hệ chặt chẽ giữa các ngành với nhau, tạo đà cho sự tăng trưởng và phát triển của các ngành. Chuyển dịch cơ cấu kinh tế tạo ddiều kiện cho các ngành có điều kiện áp dụng những thành tựu khoa học công nghệ, thúc đẩy quá trình CNH, HĐH. Đồng thời, chuyển dịch cơ cấu kinh tế sẽ nâng cao tính hiệu quả, mở rộng 10
quá trình hợp tác kinh tế giữa những vùng trong nước, cũng như với thị trường quốc tế. Thứ ba, chuyển dịch cơ cấu kinh tế sẽ tạo ra sự thay đổi trong cơ cấu xã hội. Quá trình chuyển dịch cơ cấu kinh tế không chỉ tác động đến cơ cấu dân cư, mà còn tạo điều kiện để nâng cao trình độ cho người lao động, mức sống của người dân, từ đó góp phần làm thay đổi cơ cấu tiêu dùng trong nhân dân. Trong quá trình công nghiệp hóa và hiện đại hóa, cơ cấu kinh tế chuyển dịch theo hướng từng bước tăng tỷ trọng công nghiệp và dịch vụ, giảm dần tỷ trọng nông nghiệp. Việc phát triển mạnh các ngành công nghiệp sử dụng nhiều lao động như: sản xuất vật liệu xây dựng, dệt may, chế biến nông – lâm – thủy sản…đã, đang và sẽ thu hút lực lượng lao động lớn từ các khu vực nông nghiệp và nông thôn. Bên cạnh đó, hiện nay mức thu nhập của dân cư ở khu vực thành thị thường cao hơn ở nông thôn, dẫn đến một bộ phận dân cư di chuyển từ nông thôn ra thành thị làm thay đổi cơ cấu dân cư. Trong quá trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa, đối với khu vực nông nghiệp và nông thôn, gắn với việc xây dựng nông thôn mới là việc chuyển dịch cơ cấu sản xuất theo hướng phát triển các ngành đem lại hiệu quả kinh tế cao, phát triển các lĩnh vực phi nông nghiệp; làm cho thu nhập và đời sống của người lao động trong những khu vực này được cải thiện, làm cho cơ cấu tiêu dùng của người dân cũng thay đổi. Nếu trước đây người dân chỉ tiêu dùng những hàng hóa thông thường thì ngày nay khi thu nhập tăng lên, người ta sẽ chuyển sang dùng hàng hóa xa xỉ, hàng hóa thứ cấp. Vậy nên, trong quá trình phát triển kinh tế xã hội của mỗi đát nước, chuyển dịch cơ cấu kinh tế có vai trò hết sức quan trọng. Vì vậy, vấn đề chuyển dịch cơ cấu kinh tế là một trong những yêu cầu bức thiết nhằm đẩy nhanh quá trình CNH, HĐH đất nước. 1.1.5. Tác động của quá trình công nghiệp hóa – hiện đại hóa đến chuyển dịch cơ cấu kinh tế 1.1.5.1. Khái niệm công nghiệp hóa - hiện đại hóa 11
Từ cuối thế kỷ thứ XVIII đến nay, trong lịch sử đã diễn ra nhiều loại công nghiệp hoá khác nhau như: Công nghiệp hoá tư bản chủ nghĩa và công nghiệp hoá xã hội chủ nghĩa. Các loại công nghiệp hoá này, xét về mặt lực lượng sản xuất, khoa học công nghệ là giống nhau. Tuy nhiên, chúng có sự khác nhau về mục đích, phương thức tiến hành, sự chi phối của quan hệ sản xuất thống trị. Công nghiệp hoá diễn ra ở các nước cũng khác nhau, vào những thời điểm lịch sử khác nhau, trong những điều kiện kinh tế - xã hội khác nhau, vậy nên nội dung khái niệm có sự khác nhau. Tuy nhiên, theo nghĩa chung, khái quát nhất, công nghiệp hoá là quá trình biến một nước có nền kinh tế lạc hậu thành một nước công nghiệp. Kế thừa có chọn lọc và phát triển những tri thức của văn minh nhân loại, về công nghiệp hoá vào điều kiện lịch sử cụ thể của nước ta hiện nay, Đảng ta nêu ra quan niệm về công nghiệp hóa, hiện đại hóa như sau: Công nghiệp hóa, hiện đại hóa là quá trình chuyển đổi căn bản, toàn diện các hoạt động sản xuất kinh doanh, dịch vụ và quản lý kinh tế - xã hội, từ sử dụng sức lao động thủ công là chính sang sử dụng một cách phổ biến sức lao động với công nghệ, phương tiện, phương pháp tiên tiến hiện đại, dựa trên sự phát triển của công nghiệp và tiến bộ khoa học công nghệ, tạo ra năng suất lao động xã hội cao. Quan niệm nêu trên cho thấy, quá trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa ở nước ta phải kết hợp chặt chẽ giữa nội dung công nghiệp hoá và hiện đại hoá trong quá trình phát triển. Quá trình ấy, không chỉ đơn thuần phát triển công nghiệp, mà còn phải thực hiện chuyển dịch cơ cấu trong từng ngành, từng lĩnh vực, toàn bộ nền kinh tế quốc dân theo hướng kỹ thuật và công nghệ hiện đại. Quá trình ấy không chỉ tuần tự trải qua những bước cơ giới hoá, tự động hoá, tin học hoá, mà còn sử dụng kết hợp kỹ thuật thủ công truyền thống, với công nghệ hiện đại, tranh thủ tiến nhanh vào hiện đại ở những khâu có thể và mang tính quyết định. Do những biến đổi của nền kinh tế thế giới cùng với điều kiện cụ thể của đất nước. Qúa trình công nghiệp hoá, hiện đại hoá ở nước ta có những đặc điểm chủ yếu sau đây: - Công nghiệp hoá, hiện đại hoá theo định hướng xã hội chủ nghĩa, thực hiện 12
mục tiêu "dân giàu, nước mạnh, xã hội công bằng, dân chủ, văn minh". - Công nghiệp hoá, hiện đại hoá gắn với sự phát triển nền kinh tế tri thức. - Công nghiệp hoá, hiện đại hoá trong điều kiện cơ chế thị trường chịu sự điều tiết của Nhà nước. - Công nghiệp hoá, hiện đại hoá trong bối cảnh toàn cầu hoá kinh tế và Việt Nam là quốc gia tích cực, chủ động hội nhập kinh tế quốc tế. 1.1.5.2. Tác động, ảnh hưởng của quá trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa đến chuyển dịch cơ cấu kinh tế Tính tất yếu của công nghiệp hóa, hiện đại hóa Mỗi phương thức sản xuất xã hội nhất định có một cơ sở vật chất - kỹ thuật tương ứng. Cơ sở vật chất - kỹ thuật của một xã hội là toàn bộ hệ thống các yếu tố vật chất của lực lượng sản xuất xã hội, phù hợp với trình độ kỹ thuật, công nghệ tương ứng mà lực lượng lao động xã hội sử dụng để sản xuất ra của cải vật chất, nhằm đáp ứng nhu cầu xã hội. Chỗ dựa để xem xét sự biến đổi của cơ sở vật chất - kỹ thuật của một xã hội là sự biến đổi và phát triển của lực lượng sản xuất; sự phát triển khoa học - kỹ thuật; tính chất và trình độ của các quan hệ xã hội; đặc biệt là quan hệ sản xuất thống trị. Nói cơ sở vật chất - kỹ thuật của một phương thức sản xuất nào đó là nói cơ sở vật chất - kỹ thuật đó đã đạt đến một trình độ nhất định làm đặc trưng cho phương thức sản xuất đó. Đặc trưng của cơ sở vật chất - kỹ thuật của các phương thức sản xuất trước chủ nghĩa tư bản là dựa vào công cụ thủ công, nhỏ bé, lạc hậu. Đặc trưng của cơ sở vật chất - kỹ thuật của chủ nghĩa tư bản là nền đại công nghiệp cơ khí hoá. Chủ nghĩa xã hội - giai đoạn thấp của phương thức sản xuất mới cao hơn chủ nghĩa tư bản - đòi hỏi một cơ sở vật chất - kỹ thuật cao hơn trên cả hai mặt: trình độ kỹ thuật và cơ cấu sản xuất, gắn với thành tựu của cách mạng khoa học và công nghệ hiện đại. Do vậy, có thể hiểu, cơ sở vật chất - kỹ thuật của chủ nghĩa xã hội là nền công nghiệp lớn hiện đại, có cơ cấu kinh tế hợp lý, có trình độ xã hội hóa cao dựa 13
trên trình độ khoa học và công nghệ hiện đại được hình thành một cách có kế hoạch và thống trị trong toàn bộ nền kinh tế quốc dân. Từ chủ nghĩa tư bản hay từ trước chủ nghĩa tư bản quá độ lên chủ nghĩa xã hội, xây dựng cơ sở vật chất - kỹ thuật cho chủ nghĩa xã hội là một tất yếu khách quan, một quy luật kinh tế mang tính phổ biến và được thực hiện thông qua công nghiệp hóa, hiện đại hóa. Đối với các nước quá độ từ chủ nghĩa tư bản lên chủ nghĩa xã hội, dù đã có công nghiệp, có cơ sở vật chất - kỹ thuật của chủ nghĩa tư bản tiến bộ đến đâu cũng chỉ là những tiền đề vật chất chứ chưa phải là cơ sở vật chất - kỹ thuật của chủ nghĩa xã hội. Muốn có cơ sở vật chất - kỹ thuật của chủ nghĩa xã hội, các nước này phải thực hiện quy luật nói trên bằng cách tiến hành cách mạng xã hội chủ nghĩa về quan hệ sản xuất; tiếp thu vận dụng và phát triển cao hơn những thành tựu khoa học và công nghệ vào sản xuất; hình thành cơ cấu kinh tế mới xã hội chủ nghĩa có trình độ cao và tổ chức, sắp xếp lại nền đại công nghiệp tư bản chủ nghĩa một cách hợp lý, hiệu quả hơn. Tác dụng của công nghiệp hóa, hiện đại hóa Thực hiện đúng đắn quá trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa sẽ có những tác dụng to lớn về nhiều mặt trong sự phát triển kinh tế - xã hội của đất nước: - Tạo điều kiện thay đổi về chất nền sản xuất xã hội, tăng năng suất lao động, tăng sức chế ngự của con người đối với thiên nhiên, tăng trưởng và phát triển kinh tế, nâng cao đời sống nhân dân, ổn định tình hình kinh tế, chính trị, xã hội, góp phần quyết định sự thắng lợi của chủ nghĩa xã hội. - Tạo điều kiện cho việc củng cố, tăng cường vai trò kinh tế của Nhà nước về vật chất; nâng cao năng lực quản lý, khả năng tích luỹ và phát triển sản xuất, nhằm giải quyết việc làm, nâng cao thu nhập, góp phần vào sự phát triển tự do, toàn diện của con người trong mọi hoạt động kinh tế - xã hội. - Tạo điều kiện thuận lợi cho khoa học và công nghệ phát triển, nhằm đạt trình độ tiên tiến hiện đại. Tăng cường lực lượng vật chất và kỹ thuật cho quốc phòng an ninh; đảm baỏ ngày càng cải thiện đời sống kinh tế, chính trị - xã hội của 14