Khóa luận tốt nghiệp Văn học: Thi pháp thơ Hồ Chí Minh qua tập Nhật ký trong tù

Chia sẻ: Tiêu Sở Hà | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:88

Thêm vào BST

Báo xấu

32
lượt xem 12
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Khóa luận tốt nghiệp Văn học: Thi pháp thơ Hồ Chí Minh qua tập Nhật ký trong tù được thực hiện với mục tiêu nhằm nghiên cứu về thi pháp thơ Hồ Chí Minh đồng thời nâng cao kiến thức về thi pháp và vận dụng thi pháp trong phân tích tác phẩm văn học; mở rộng và nâng cao hiểu biết về giá trị tập Nhật ký trong tù đồng thời qua đó khám phá tài năng thơ của Hồ Chí Minh; khẳng định giá trị văn học của tập Nhật ký trong tù; nhằm phục vụ cho việc học tập và nghiên cứu. Mời các bạn cùng tham khảo!

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Khóa luận tốt nghiệp Văn học: Thi pháp thơ Hồ Chí Minh qua tập Nhật ký trong tù

TRƯỜNG ĐẠI HỌC VÕ TRƯỜNG TOẢN KHOA KHOA HỌC CƠ BẢN KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP CHUYÊN NGÀNH VĂN HỌC THI PHÁP THƠ HỒ CHÍ MINH QUA TẬP NHẬT KÝ TRONG TÙ LÊ THỊ TUYẾT TRINH Hậu Giang, tháng 05 năm 2013 1
TRƯỜNG ĐẠI HỌC VÕ TRƯỜNG TOẢN KHOA KHOA HỌC CƠ BẢN KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP CHUYÊN NGÀNH VĂN HỌC THI PHÁP THƠ HỒ CHÍ MINH QUA TẬP NHẬT KÝ TRONG TÙ Giảng viên hướng dẫn: Sinh viên thực hiện: NGUYỄN HOA BẰNG LÊ THỊ TUYẾT TRINH Hậu Giang, tháng 05 năm 2013 2
LỜI CẢM TẠ eôf Tôi xin chân thành cảm ơn Ban giám hiệu, cán bộ, nhân viên trường Đại học Võ Trường Toản, Khoa Cơ bản, thư viện Đại học Võ Trường Toản và trung tâm học liệu Đại học Cần Thơ đã tạo điều kiện thuận lợi để tôi hoàn thành khóa luận. Trân trọng cảm ơn các thầy giáo, cô giáo đã dành nhiều tâm huyết, hết lòng giảng dạy, giúp tôi và các bạn sinh viên khác có những kiến thức quý báu, những phương pháp, kỹ năng cần thiết trong công tác chuyên môn sau này. Đặc biệt, tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới Tiến sĩ Nguyễn Hoa Bằng người đã hướng dẫn tôi tận tình, giúp tôi hoàn thành luận văn này. Tôi xin chân thành cảm ơn! Hậu giang, ngày…tháng 05 năm 2013 Sinh viên thực hiện: Lê Thị Tuyết Trinh 3
LỜI CAM ĐOAN eôf Tôi xin cam đoan rằng đề tài này là do chính tôi thực hiện, các số liệu thu thập và kết quả phân tích trong đề tài là trung thực, đề tài không trùng với bất cứ đề tài nghiên cứu khoa học nào. Sinh viên thực hiện: Lê Thị Tuyết Trinh 4
PHIẾU ĐÁNH GIÁ LUẬN VĂN TỐT NGHIỆP (Giảng viên hướng dẫn) ---------------------------- 1. GIẢNG VIÊN HƯỚNG DẪN: NGUYỄN HOA BẰNG 2. SINH VIÊN THỰC HIỆN: LÊ THỊ TUYẾT TRINH MSSV:0956010075 KHÓA: II 3. TÊN ĐỀ TÀI: THI PHÁP THƠ HỒ CHÍ MINH QUA TẬP NHẬT KÝ TRONG TÙ NHẬN XÉT CỦA GIẢNG VIÊN HƯỚNG DẪN 1. Đánh giá chung quá trình làm luận văn tốt nghiệp: 1.1. Chuyên cần: ...................................................................................................... 1.2. Thái độ: ............................................................................................................. 1.3. Khác: ................................................................................................................. ................................................................................................................................... ................................................................................................................................... 2. Đánh giá luận văn: 2.1. Đặt vấn đề (theo 5 bước): .................................................................................. ...................................................................................................................................... ...................................................................................................................................... ...................................................................................................................................... ...................................................................................................................................... 2.2. Nội dung chính: ................................................................................................ ...................................................................................................................................... ...................................................................................................................................... ...................................................................................................................................... ...................................................................................................................................... ...................................................................................................................................... ...................................................................................................................................... 5
...................................................................................................................................... ...................................................................................................................................... ...................................................................................................................................... ...................................................................................................................................... ...................................................................................................................................... ...................................................................................................................................... ...................................................................................................................................... 2.3. Chú thích, thư mục: ........................................................................................... ...................................................................................................................................... ...................................................................................................................................... ...................................................................................................................................... ...................................................................................................................................... ...................................................................................................................................... ...................................................................................................................................... ...................................................................................................................................... 2.4. Hình thức trình bày: ........................................................................................... 2.4.1. Dung lượng (trang): ..................................................................................... 2.4.2. Khuôn khổ: .................................................................................................. 2.4.3. In ấn: ............................................................................................................ 2.4.4. Trình bày: ..................................................................................................... 2.4.5. Chính tả, ngữ pháp: ..................................................................................... ................................................................................................................................ ................................................................................................................................ ................................................................................................................................ 6
................................................................................................................................ 3. Đánh giá, xếp loại: ...................................................................................................... Đánh giá: ................................................................................................................ ................................................................................................................................ Xếp loại: ................................................................................................................ ................................................................................................................................ ………, ngày tháng 04 năm 2013 Giảng viên hướng dẫn (Kí và ghi rõ họ tên) 7
MỤC LỤC Trang LỜI CẢM ƠN………………………………………………………………………..i LỜI CAM ĐOAN…………………………………………………………………...ii PHIẾU ĐÁNH GIÁ CỦA GIẢNG VIÊN………………………………………….iii MỤC LỤC………………………………………………………………………….iv MỞ ĐẦU 1. Lí do chọn đề tài……………………………………………………………..1 2. Lịch sử vấn đề………………………………………………………..............2 3. Mục đích nghiên cứu……………………………………………………...…6 4. Phạm vi nghiên cứu……………………………………………………….....6 5. Phương pháp nghiên cứu…………………………………………….……….7 Chương 1 NHỮNG VẤN ĐỀ CHUNG VỀ THI PHÁP, THI PHÁP HỌC; VÀI NÉT VỀ HỒ CHÍ MINH VÀ NHẬT KÝ TRONG TÙ 1.1. Lí luận chung về thi pháp và thi pháp học…………………………………..8 1.1.1. Về “thi pháp”…………………………………………………………….8 1.1.1.1. Các ý kiến khác nhau về khái niệm “thi pháp”……………………...8 1.1.1.2. Xác định khái niệm “thi pháp”…………………………………….11 1.1.2. Về “thi pháp học”………………………………………………………11 1.1.2.1. Khái niệm “thi pháp học”………………………………………….11 1.1.2.2. Đối tượng và phương pháp của “thi pháp học”…………………....11 1.2. Cuộc đời, sự nghiệp sáng tác Hồ Chí Minh và giá trị tập Nhật ký trong tù 1.2.1. Cuộc đời Hồ Chí Minh…………………………………………………13 1.2.1.1. Vài nét về Hồ Chí Minh……………………………………………13 1.2.1.2. Sự nghiệp cách mạng của Hồ Chí Minh…………………………...14 1.2.2. Khái quát về sự nghiệp sáng tác Hồ Chí Minh và giá trị tập Nhật ký trong tù……………………………………...16 1.2.2.1. Sự nghiệp sáng tác............................................................................16 1.2.2.2. Giá trị tập Nhật ký trong tù………………………………………...18 8
Chương 2 THI PHÁP NHÂN VẬT, KHÔNG GIAN, THỜI GIAN NGHỆ THUẬT TRONG TẬP NHẬT KÝ TRONG TÙ CỦA HỒ CHÍ MINH 2.1. Thi pháp nhân vật trong Nhật ký trong tù………………………………….21 2.1.1. Lí luận chung về thi pháp nhân vật…………………………………….21 2.1.1.1. Nhân vật văn học và thi pháp nhân vật…………………………….21 2.1.1.2. Quan niệm nghệ thuật về con người………………………………22 2.1.2. Quan niệm nghệ thuật về con người trong Nhật ký trong tù…………..23 2.1.2.1. Con người mất tự do trong cảnh tù đày……………………………23 2.1.2.2. Con người trong cuộc sống sinh hoạt đời thường………………….27 2.1.2.3. Con người mang niềm tin, hy vọng hướng đến tương lai………….29 2.2. Thi pháp thời gian nghệ thuật trong Nhật ký trong tù……………………..31 2.2.1. Lí luận chung về thi pháp thời gian nghệ thuật ……………………….31 2.2.1.1. Khái niệm thời gian nghệ thuật…………………………………….31 2.2.1.2. Cấu trúc và biểu hiện của thời gian nghệ thuật…………………….31 2.2.1.3. Tính chất và chức năng của thời gian nghệ thuật…………………..34 2.2.2. Thời gian nghệ thuật trong tập thơ Nhật ký trong tù…………………..34 2.2.2.1. Thời gian vận động…………………………………………….…..34 2.2.2.3. Thời gian hướng đến tương lai……………………………………..35 2.3. Thi pháp không gian nghệ thuật…………………………………………….39 2.3.1. Lí luận chung về thi pháp không gian nghệ thuật……………………..39 2.3.1.1. Khái niệm không gian nghệ thuật…………………………………..39 2.3.1.2. Cấu trúc và biểu hiện của không gian nghệ thuật…………………..39 2.3.1.3. Tính chất và chức năng của không gian nghệ thuật………………...39 2.3.2. Thi pháp không gian nghệ thuật trong tập Nhật ký trong tù…………..40 2.3.2.1. Không gian trong tù…………………………………………….….40 2.3.2.2. Không gian ngoài nhà tù…………………………………………...42 2.3.2.3 Không gian trên đường chuyển lao…………………………………45 9
Chương 3 THI PHÁP THỂ LOẠI, KẾT CẤU, NGÔN NGỮ VÀ GIỌNG ĐIỆU TRONG TẬP NHẬT KÝ TRONG TÙ CỦA HỒ CHÍ MINH 3.1. Thi pháp thể loại trong Nhật ký trong tù …………………………………...50 3.1.1. Lí Luận chung về thi pháp thể loại……………………………………..50 3.1.1.1. Khái niệm về thi pháp thể loại……………………………………..50 3.1.1.2. Về thi pháp thể loại hiện nay………………………………………50 3.1.2. Thi pháp thể loại trong tập Nhật ký trong tù……………..…………….51 3.1.2.1. Thể tài tự sự trữ tình…………………………………………..……51 3.1.2.2. Thể tài đạo đức thế sự………………………………………..…….54 3.2. Thi pháp kết cấu…………………………………………………..………….54 3.2.1. Lí luận chung về thi pháp kết cấu…………………………….………...54 3.2.1.1. Khái niệm về thi pháp kết cấu……………………………..……….54 3.2.1.2. Các phương diện của thi pháp kết cấu………………….………….57 3.2.2. Thi pháp kết cấu trong tập Nhật ký trong tù…………………..…………..58 3.2.2.1. Kết cấu so sánh…………………………………………….………58 3.2.2.2. Kết cấu liên tưởng…………………………………………..……...60 3.2.2.3. Kết cấu tương phản………………………………………...………62 3.3. Thi pháp ngôn ngữ và giọng điệu…………………………….……………..63 3.3.1. Lí luận chung về thi pháp ngôn ngữ và giọng điệu……….…………...63 3.3.1.1. Những vấn đề chung về thi pháp ngôn ngữ……………………......63 3.3.1.2. Những vấn đề chung về thi pháp giọng điệu……………………....65 3.3.2. Thi pháp ngôn ngữ và giọng điệu trong tập Nhật ký trong tù………….67 3.3.2.1. Thi pháp ngôn ngữ trong Nhật ký trong tù………………………...67 3.3.2.2. Thi pháp giọng điệu trong Nhật ký trong tù……………………….70 KẾT LUẬN………………...…………………76 TÀI LIỆU THAM KHẢO…………………………………………………88 10
MỞ ĐẦU 2. LÍ DO CHỌN ĐỀ TÀI Chủ tịch Hồ Chí Minh là vị lãnh tụ vĩ đại của nhân dân Việt Nam, anh hùng giải phóng dân tộc và cũng là một danh nhân văn hóa thế giới. Cuộc đời và sự nghiệp của Người là niềm tự hào của toàn dân tộc, là tấm gương sáng để chúng ta noi theo. Trong suốt cuộc đời làm cách mạng của mình chủ tịch Hồ Chí Minh đã làm rất nhiều thơ. Nhật ký trong tù là tập thơ tiêu biểu nhất trong di sản thơ ca của Hồ Chí Minh. Trước hết Nhật ký trong tù là cuốn nhật ký bằng thơ phản ánh tâm hồn và nhân cách cao đẹp của người chiến sĩ cách mạng trong hoàn cảnh khó khăn và khắc nghiệt nhất, đồng thời lên án chế độ nhà tù hà khắc của chính quyền Tưởng Giới Thạch. Đó là tác phẩm văn học lớn của một chiến sĩ cộng sản vĩ đại. Thế nhưng với tính cách khiêm tốn Người lại không thừa nhận mình là một nhà thơ, có lần Người nói trong một cuộc gặp mặt với nhà báo: “Các chú không nhắc thì Bác cũng không nhớ đến nữa, Bác không phải là người hay thơ mà thơ của Bác cũng không hay. Mười mấy tháng bị nhốt trong cái phòng u ám và quạnh hiu, một mình một bóng, không được nói chuyện với ai, không có việc gì làm. Muốn đi “du lịch” thì đi dọc chỉ năm bước, đi ngang bốn bước. Để “tiêu khiển ngày giờ, chỉ có cách nghêu ngao, vắn tắt ghi lại sinh hoạt của người tù, cho khuây khỏa thế thôi, phải thơ phú gì”. Nhật ký trong tù là một sự kết hợp linh hoạt giữa ký và thơ nên đã tạo nên một dáng vẻ đặc biệt, vừa mang tính chân thực cao lại vừa trầm bổng thanh điệu của thơ ca, vừa trang trọng lại vừa gần gũi, giản dị, vừa như những lời kể, lời tâm tình nhưng vẫn vẽ nên được một bức tranh xã hội. “Từ hơn ba chục năm nay, nhiều trước tác của Người đã được chọn đưa vào giảng dạy chính thức trong trường phổ thông như: Tuyên ngôn độc lập, Nhật ký trong tù…Những trước tác ấy có vị trí quan trọng hàng đầu trong việc giáo dục tinh thần yêu nước, tình cảm cách mạng, lòng tự hào dân tộc, truyền thống văn hóa cho thế hệ trẻ học đường Việt Nam. Trong chương trình môn Văn ở trường phổ thông hiện nay, Hồ Chí Minh là một trong chín tác giả được lựa chọn để giảng dạy với tư cách là tác giả lớn của nền văn học Việt Nam cùng với Nguyễn Trãi (1380-1442), Nguyễn du (1865-1920) và một số tác giả khác. Trong các sách Tập làm văn, Đạo 11
đức, Giáo dục Công dân, Lịch sử dùng trong trường phổ thông đều có các tác phẩm của chủ tịch Hồ Chí Minh theo yêu cầu riêng của từng môn. Có thể nói, các trước tác của chủ tịch Hồ Chí Minh trong suốt nhiều năm qua đã trở thành tài liệu học tập không thể thiếu cho học sinh, giáo viên Việt Nam.” [17; tr 3]. Từ những điều trên chúng tôi nhận thấy rằng tìm hiểu thi pháp thơ Hồ Chí Minh qua tập Nhật ký trong tù là một vấn đề rất thú vị. Chúng tôi muốn đi sâu khám phá để có những hiểu biết đúng đắn về các giá trị độc đáo của Nhật ký trong tù về thi pháp cũng như khẳng định tài năng của Hồ Chí Minh không chỉ trong lĩnh vực quân sự mà cả thơ văn. Hy vọng đề tài nghiên cứu này sẽ giúp bạn đọc tiếp cận tác phẩm một cách trọn vẹn hơn. 3. LỊCH SỬ VẤN ĐỀ Nhật ký trong tù là một tập thơ nổi tiếng và có giá trị to lớn về nhiều mặt của Hồ Chí Minh cũng như của dân tộc Việt Nam. Đó là lí do mà tập thơ có rất nhiều bản dịch ra nhiều thứ tiếng trên thế giới, song song là rất nhiều công trình nghiên cứu, bài viết của các tác giả trong nước cũng như nước ngoài. Sau đây chúng tôi chỉ xin trích những công trình tiêu biểu mà chúng tôi sưu tầm được: v Những nghiên cứu ở nước ngoài Tiến sĩ Phê-Ren-Xơ Xdilaghi (Thụy Điển) là tổng biên tập báo chí văn học Lăng kính phương bắc xuất bản tại Thụy Điển. Tác giả đã được đọc tập thơ Nhật ký trong tù của Hồ Chí Minh qua bản dịch quốc tế ngữ của Đào Anh Kha, nhà xuất bản Ngoại văn, Hà Nội. Cũng trong tạp chí trên, số Xuân 1937, tiến sĩ có bài viết “Nhật ký trong tù-Một bức tranh tự họa của Hồ Chí Minh” với nội dung khen ngợi những bài thơ ngắn gọn, nhưng mang đầy cá tính, viết ra trong hoàn cảnh bị kẻ địch bắt, Hồ Chí Minh đã chọn cách làm thơ để giải khuây trong thời gian Người bắt buộc ngồi không ở chốn lao tù. Những đoạn thơ hoàn toàn riêng tư này đã biểu hiện những cảm xúc và những niềm hy vọng của người bị bắt. Thảng hoặc ở đây kia, người ta thấy tác giả ngụ ý nói đến những hoàn cảnh và lý do của tình huống, tuy nhiên những cái đó chỉ được phác qua một cách nhẹ nhàng chứ không phải chủ đích của tác giả. Tiến sĩ Phê-Ren-Xơ nhận xét: Giọng thơ mang đầy bản sắc, làm cho người đọc tự nhiên cảm thấy mình đang đứng trước một nhà thơ, đang sống trong hoàn cảnh hết sức ngặt nghèo, nhưng rõ ràng nhà thơ không hề thụ động và thiếu 12
sức mạnh…Nói chung người đọc có cảm giác như mình được đứng, dừng lại đôi chút trên dòng thác thời gian, tạm quên cuộc chiến tranh đau lòng đang diễn ra – cuộc chiến tranh phi nghĩa mà ai nấy đều mong muốn và tin tưởng là phải chấm dứt – để tập trung ý nghĩ vào một con người đang chân thành bộc lộ mình. Và chúng ta đã tiếp nhận được một bức chân dung làm cho mình phải ngạc nhiên. Đây là một cuốn sách mà tất cả mọi người yêu thơ đều nên đọc, vô luận người đọc ấy mang chính kiến như thế nào. (Đào Anh Kha dịch) Lelio Basso, giáo sư xã hội học, Trường Đại học Rooma – Italia – là người viết nhiều báo, sách ủng hộ cuộc đấu tranh của nhân dân Việt Nam cũng có bài viết về Nhật ký trong tù trích bài Lời nói đầu tập Nhật ký trong tù dịch sang tiếng Ý sơ lược lại như sau: Những bài thơ trong tập Nhật ký trong tù do Người viết bằng chữ Hán trong thời kì này và cũng là một trong các hoạt động cách mạng hàng ngày. Nhưng tình cảm được biểu hiện trong thơ của Người lại rất phong phú. Đó là tình yêu đất nước, yêu tự do, và đó cũng chính là lý tưởng mà Người đã cống hiến cả cuộc đời chiến đấu của mình. Trong đó lòng yêu nước và yêu nhân dân là nổi bật…Qua tập thơ Nhật ký trong tù, người ta tìm thấy những đặc tính nổi bật của nhân vật đặc biệt: Hồ Chí Minh. Những bài thơ Người viết vào thời kì mà tư tưởng xã hội chủ nghĩa đã chín muồi, càng chứng tỏ tinh thần dân tộc nổi bật trong suy nghĩ và hành động của Người. Điều đó giúp chúng ta hiểu rõ bản chất cách mạng của các dân tộc đang phát triển, nơi mà thành phần dân tộc luôn luôn nổi bật trong mọi lý tưởng xã hội chủ nghĩa và cộng sản chủ nghĩa. Mặt khác, chúng ta hiểu được rõ khả năng kỳ diệu của nhân dân Việt Nam chống xâm lược Mỹ. Nếu chúng ta nghĩ rằng trong mỗi con người Việt Nam đều mang ít nhiều tính cách vị lãnh tụ của họ, có sự gắn bó chặt chẽ với đất nước và dân tộc họ, có một yêu cầu bức thiết về tự do và công lý, chúng ta mới hiểu rõ hơn tại sao tên cường quốc quân sự hùng mạnh nhất thế giới không thể bắt một dân tộc đa số là nông dân quỳ gối. Bởi dân tộc đó đã được cụ Hồ Chí Minh giáo dục về ý thức dân tộc độc lập, dân chủ và chủ nghĩa xã hội. Chính Người đã dạy rằng: Trên đời ngàn vạn điều cay đắng/ Cay đắng chi bằng mất tự do. Và chúng ta có thể hiểu sâu sắc những giá trị đó mà Cụ Hồ Chí Minh đã chiến đấu, mà nhân dân Việt Nam đã bảo vệ hết sức kiên cường và dũng cảm, chính là giá trị đối với chúng ta, những giá trị có tầm thế giới… 13
Nhà báo Thụy Điển Gôxta-Môn-mơ-ko-vít viết bài đăng trên báo Paco (Hòa Bình, cơ quan của phong trào Quốc tế ngữ bảo vệ hòa bình thế giới, số do chi hội Thụy Điển xuất bản, 1967) với lời tựa: Những bài thơ tù, đã kết luận: là một con người chân chính của dân tộc Việt Nam, Hồ Chí Minh luôn luôn đầy tin tưởng, bất khuất, lạc quan trước viễn cảnh tương lai, nhận thức được những điều trên đây, người ta đi sâu vào tập thơ và đánh giá nó rất cao, vì tính bộc trực, chân thành và lối diễn đạt không chút kiểu cách của nó. Nhà văn Pháp – Roger Denux viết bài “Hồ Chí Minh, nhà thơ” đăng trên tạp chí Europe, số 458, tháng 6-1967 nhận định: “Cụ Hồ Chí Minh là một trong những nhà thơ Việt Nam lớn nhất hiện nay. Dù cho chính kiến của mỗi chúng ta có khác nhau chăng nữa, ai cũng phải thừa nhận cái sức mạnh về tâm hồn của con người đó: trong cảnh lao tù dã man, Cụ đã viết nên những bài thơ nhân đạo khiến cho chúng ta cảm thấy tác giả cống hiến cuộc đời mình để thực hiện sứ mệnh bảo vệ sự nghiệp cách mạng. Cuốn Nhật ký trong tù cho thấy cái chủ yếu và cái sâu xa nhất trong lòng cụ Hồ Chí Minh, và Người thì không lúc nào phô trương cảnh giam cầm của mình”. Ax-tơ-rô-gin-đô Pê-rê-I-ra (Braxin) tác giả này sinh năm 1890, bắt đầu hoạt động năm 1910. Từ năm 1922 đến 1930, đồng chí là Tổng bí thư Đảng Cộng Sản Braxin. Bài đăng báo Nhân dân, 21-1-1962 với tựa đề “Những bài thơ đẹp nhất”: “Tôi thật ngạc nhiên khi đọc những bài thơ của chủ tịch Hồ Chí Minh in trong cuốn sách mang cái tên đơn giản mà ý nghĩa biết bao, cuốn Nhật ký trong tù. Một con người vừa làm lãnh tụ cách mạng lớn lại vừa làm nhà thơ lớn thì vẫn là một chuyện hiếm xưa nay…” Eche Sec-nơ (Cộng hòa Dân chủ Đức) viết bài “Nhật ký trong tù – là sự bộc lộ bằng văn học của một nhân vật cách mạng đầy sức sống, cực kì uyên thâm” cho bản dịch tập thơ Nhật ký trong tù của Hồ chủ tịch sang tiếng Đức do chính tác giả và vợ là bà Henga Secno dịch từ nguyên văn chữ Hán. v Những nghiên cứu ở Việt Nam Năm 1979, Nhà xuất bản Khoa học xã hội đã xuất bản quyển “Nghiên cứu học tập thơ văn Hồ Chí Minh” do Phong Lê - Đặng Việt Ngoạn - Phạm Ngọc Hy - Trần Đình Việt - Nguyễn Trung Đức sưu tầm và biên soạn với nhiều bài viết hay và có giá trị nghiên cứu về tập Nhật ký trong tù của các tác giả như: 14
Đọc tập thơ “Nhật ký trong tù” của Hồ chủ tịch – Trần Huy Liệu. Bài đăng trong tập san Nghiên cứu Văn học số 6-1960. Ngoài việc nêu ra đặc điểm câu thơ giản dị, trong sáng và đậm đà thì tác giả tập trung phân tích “nguồn thơ” chính là nhà tù và xoáy sâu vào tình cảm yêu nước của Hồ Chí Minh. Đọc nhật ký trong tù – Đặng Thai Mai, Nhà xuất bản tác phẩm mới, Hà Nội, 1977. Bài viết đã giải quyết được câu hỏi: “Cái gì trong tập thơ này đã quyến rũ người đọc, đã làm cho người đọc ở nước ta cũng như ở nước ngoài đánh giá hết sức cao một tác phẩm vĩ đại mà tác giả hình như chỉ “đánh rơi” vào kho tàng văn học, như một hành động ngẫu nhiên, hoặc giả có thể nói là một câu chuyện bất đắc dĩ?” [8; tr 153]. Chính là cái tính ghi hằng ngày của tập nhật ký, tình cảm của Người với thiên nhiên và yếu tố tinh thần không nản trước gian nan mà vẫn luôn mang niềm lạc quan hướng tới tương lai của Người trong tập Nhật ký trong tù. Đọc “Nhật ký trong tù” – Hoài thanh, trích bài ở Tập san Nghiên cứu Văn học, số 4-1931. Bài viết phân tích những khó khăn, khổ cực của Bác, bên cạnh đó làm nổi bật lên tinh thần lạc quan, niềm tin hướng tới tương lai.[8; tr 290] In trong Tạp chí sông Hương – số 13(T.6-1985) Phong Lê có bài viết Nhật ký trong tù trên hành trình thơ văn của Bác. Phong Lê viết về hoàn cảnh ra đời của tập thơ Nhật ký trong tù. Hai phương diện được xét đến: thứ nhất đây là lúc nhà cách mạng, nhà thơ Nguyễn Ái Quốc trực tiếp được tiếp xúc với quần chúng, đồng bào. Thứ hai là vì Người không được tự do trò chuyện…nên một tình thế thơ đã xuất hiện. Quyển “Nhật ký trong tù – Tác phẩm và lời bình” của Tôn Thảo Miên, Nhà xuất bản Văn học, Đinh Tị. Quyển sách này đi sâu phân tích giá trị nhân đạo của tập thơ Nhật ký trong tù, tác giả nhận định: “Tình cảm nhân đạo trong Nhật ký trong tù là tinh thần trân trọng, yêu thương con người, vì con người góp phần giải phóng con người. Tình cảm đó được Bác biểu hiện với nhiều lớp người khác nhau…”. Quyển Hồ Chí Minh, tác gia, tác phẩm, nghệ thuật ngôn từ do Nguyễn Như Ý, Nguyên an, Chu Huy tuyển chọn, trong đó có bài viết Các thước đo thời gian của Nhật ký trong Tù – Tác giả Phùng Văn Tửu đã bàn đến vấn đề thời gian nghệ thuật. Tác giả viết: “Bản thân nhan đề Nhật ký trong tù của Hồ Chí Minh trước hết gắn với ý niệm thời gian”. [17, tr 382]. 15
Các bài viết trên báo, tạp chí, đến giáo trình, chuyên luận chủ yếu nhấn mạnh ý nghĩa nội dung, ý nghĩa xã hội của tác phẩm. Một bước tiến trong việc nghiên cứu đó là giáo sư Hà Minh Đức trong quyển Sự nghiệp báo chí và văn học của Hồ Chí Minh, Nhà xuất bản Giáo dục, 2008. Điểm nổi bật trong quyển này là có nhiều bài viết tiếp cận Nhật ký trong tù từ những yếu tố cấu thành nghệ thuật. Trên đây là một số công trình nghiên cứu về Nhật ký trong tù của các nhà nghiên cứu nước ngoài và Việt Nam đã đưa ra nhiều ý kiến có giá trị cao. Những nét đặc sắc về nội dung và cả nghệ thuật và được soi rọi từ nhiều góc độ, chúng tôi nhận thấy chưa có công trình nào chuyên đi sâu nghiên cứu tập Nhật ký trong tù dưới góc độ thi pháp. Với tinh thần học tập không ngừng, với thái độ tôn trọng và cầu thị. Chúng tôi sẽ kế thừa và tiếp thu có chọn lọc những thành tựu nghiên cứu, những ý kiến bổ ích từ các bài nghiên cứu của những người đi trước để đi sâu tìm hiểu Nhật ký trong tù theo một quan điểm mới dưới góc độ thi pháp. 3. MỤC ĐÍCH NGHIÊN CỨU - Nghiên cứu về thi pháp thơ Hồ Chí Minh đồng thời nâng cao kiến thức về thi pháp và vận dụng thi pháp trong phân tích tác phẩm văn học. - Mở rộng và nâng cao hiểu biết về giá trị tập Nhật ký trong tù đồng thời qua đó khám phá tài năng thơ của Hồ Chí Minh. - Khẳng định giá trị văn học của tập Nhật ký trong tù - Nhằm phục vụ cho việc học tập và nghiên cứu (học tập và làm theo tấm gương đạo đức Hồ Chí Minh…). 4. PHẠM VI NGHIÊN CỨU Phạm vi chính là tập Nhật ký trong tù của Hồ Chí Minh. Trong phạm vi nghiên cứu của đề tài này chúng tôi không có điều kiện khảo sát toàn bộ các bài thơ trong tập Nhật ký trong tù, nên đề tài này chúng tôi chỉ khảo sát trên những bài thơ tiêu biểu nói lên đặc điểm thi pháp thơ của Hồ Chí Minh. Nghiên cứu đề tài này dựa trên tài liệu Nhật ký trong tù-Hồ Chí Minh, Nxb Văn học, 2011. 16
5. PHƯƠNG HƯỚNG VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU 5.1. Phương pháp hệ thống Nhằm phục vụ cho việc nghiên cứu đề tài được thuận lợi, chúng tôi đã chọn phương pháp hệ thống để tuyển chọn những bài thơ tiêu biểu trong tập Nhật ký trong tù. Phương pháp này giúp bao quát tác phẩm và dễ dàng nhận ra những nét đặc sắc, đặc điểm nghệ thuật độc đáo. 5.2. Phương pháp thống kê Chúng tôi tiến hành thống kê, ghi lại những dẫn chứng cần thiết trong tập Nhật ký trong tù và các tài liệu liên quan để dẫn chứng phù hợp với từng đề mục của khóa luận. 5.3. Phương pháp phân tích tổng hợp Chúng tôi tiến hành phân tích các dẫn chứng nhằm làm nổi bật các luận điểm cần triển khai sau đó thâu tóm, khái quát chúng lại. 17
Chương 1 NHỮNG VẤN ĐỀ CHUNG VỀ THI PHÁP, THI PHÁP HỌC VÀ VÀI NÉT VỀ HỒ CHÍ MINH 1.1. LÍ LUẬN CHUNG VỀ THI PHÁP VÀ THI PHÁP HỌC 1.1.1. Về “thi pháp” 1.1.1.1. Các ý kiến khác nhau về khái niệm “thi pháp” Hiện nay có rất nhiều khái niệm khác nhau về thi pháp, mỗi tác giả nghiên cứu về thi pháp lại có một cách hiểu khác nhau về thi pháp. Nhà nghiên cứu Nga V.Girmunxki đã định nghĩa: “Thi pháp học là khoa học nghiên cứu văn học với tư cách là một nghệ thuật” (1923). Nhà nghiên cứu Roman Gia-cốp-xơn trong công trình “ngôn ngữ học và thi pháp học” (1960) định nghĩa: “Thi pháp là một bộ phận của ngôn ngữ học, chuyên nghiên cứu “chức năng thơ của phát ngôn thơ”, tức là những nghiên cứu những cách thức làm cho phát ngôn trở thành lời thơ. Nhà nghiên cứu Pháp Ts. Tô-dô-rốp trong công trình Thi pháp học (1975) định nghĩa: “Thi pháp là các qui tắc chung mà người ta sử dụng để sáng tác ra các tác phẩm văn học cụ thể. Nói cụ thể hơn là nghiên cứu tính văn học, chất văn học của tác phẩm văn học nói chung. Viện sĩ Nga V.V. Vi-nô-gra-đốp xác định “Thi pháp học là một khoa học nghiên cứu các hình thức, các dạng thức, các phương tiện, phương thức tổ chức tác phẩm, sáng tác ngôn từ, các kiểu cấu trúc, các thể loại tác phẩm nhằm nắm bắt…không chỉ là các hiện tượng của ngôn từ văn học, mà còn là bản thân các phương diện hình tượng khác nhau nhất của cơ cấu tác phẩm văn học và sáng tác văn học dân gian”. Theo Trần Đình Sử thì Thi pháp có nhiều cách hiểu nhưng có hai cách hiểu chủ yếu: Một là hiểu thi pháp như là nguyên tắc, biện pháp chung làm cho văn bản, phát ngôn trở thành tác phẩm nghệ thuật. Theo cách này, thi pháp học nghành nghiên cứu thi pháp trở thành lí luận văn học và người ta cũng thường gọi là “thi học”. Hai là hiểu thi pháp như là những nguyên tắc, biện pháp nghệ thuật cụ thể tạo thành đặc sắc nghệ thuật, của một tác giả, tác phẩm, thể loại, trào lưu v.v… trong Thi pháp văn học trung đại Việt Nam, ông nhấn mạnh: thi pháp là hệ thống các nguyên tắc nghệ thuật chi phối sự tạo thành của một hệ thống nghệ thuật với các 18
đặc sắc của nó. Thi pháp không phải là nguyên tắc có trước, nằm bên ngoài, mà là nguyên tắc bên trong, vốn có của sáng tạo nghệ thuật nhất định, mang một quan niệm nhất định đối với cuộc đời, con người và bản thân nghệ thuật. Thi pháp biểu hiện trên các cấp độ: tác phẩm, thể loại, ngôn ngữ, tác giả và bao trùm cả nền văn học. Thi pháp học là khoa học nghiên cứu về thi pháp. Nó bao gồm mấy bộ phận sau: - Lí luận về thi pháp của một giai đoạn văn học cụ thể. Ở đây sẽ bao gồm lý luận về thi pháp vốn có của giai đoạn văn học. - Hệ thống các nguyên tắc nghệ thuật thể hiện trong bản thân sáng tác của giai đoạn văn học được xét. Hệ thống này do tồn tại tiềm tàng trong sáng tác nên cần được miêu tả ra, đồng thời nó cũng không trùng khít với thi pháp học lý thuyết của giai đoạn văn học ấy. - Lý luận thi pháp của người nghiên cứu dùng để miêu tả một cách hệ thống thi pháp tiềm tàng trong thực tế văn học và lý giải mới đối với lý luận thi pháp đã có trong lịch sử. Ba bộ phận của thi pháp này liên hệ với nhau theo một mối quan hệ hết sức khăng khít. Lý luận thi pháp lịch sử là siêu ngôn ngữ thành văn của thi pháp văn học một thời. Lý luận thi pháp học hiện đại dùng để miêu tả lý luận thi pháp lẫn thi pháp học của một giai đoạn. Chính vì vậy thi pháp học hiện đại có một ý nghĩa quan trọng, bao trùm. Thiếu một quan niệm thi pháp học hiện đại sáng tỏ không thể tiến hành phân tích miêu tả hệ thống thi pháp văn học được. Đỗ Đức Hiểu trong Đổi mới phê bình văn học quan niệm: Thi pháp là phương pháp tiếp cận, tức là nghiên cứu, phê bình tác phẩm văn học từ các hình thức biểu hiện bằng ngôn từ nghệ thuật, để tìm hiểu các ý nghĩa biểu hiện hoặc chìm ẩn của các tác phẩm: ý nghĩa mỹ học, triết học, đạo đức học, lịch sử học, xã hội học,…cấp độ nghiên cứu thi pháp học các hình thức nghệ thuật (kết cấu, âm điệu, nhịp câu, đối thoại, thời gian, không gian, cú pháp…) yêu cầu đọc tác phẩm như một chỉnh thể, ở đó các yếu tố ngôn từ liên kết chặt chẽ với nhau, hợp thành một hệ thống để biểu đạt ý tưởng, tình cảm, tư duy, nhân sinh quan…, tức là cái đẹp của thế giới, con người. Điểm xuất phát của thi pháp là sự coi tác phẩm văn học là văn bản ngôn từ. Nếu mỹ học là lí luận các nghệ thuật, thì thi pháp là mỹ học của văn học, là lý luận văn học, vậy thi pháp gắn chặt với ngôn ngữ học và mỹ 19
học. Thi pháp hay lí luận văn học (theo định nghĩa của Vacga – Varga) trước hết nghiên cứu các phương thức nghệ thuật, miêu tả các đặc trưng thể loại văn học, từ đó mới tìm tòi các tầng lớp ý nghĩa ẩn giấu của tác phẩm. Theo Nguyễn Thị Dư Khánh trong Phân tích tác phẩm văn học từ góc độ thi pháp: Thì có thể xác lập nội dung của khái niệm thi pháp từ chính nội dung ngữ nghĩa của nó. Chữ “thi” ở đây chỉ toàn bộ văn học nói chung không phải chỉ riêng về thơ. Thi là cách nói đã thành quen, mang nội dung lịch sử, ghi dấu ấn của cả một thời kì lịch sử khá dài, khi mà mọi loại hình văn học từ anh hùng ca, truyện, kịch, tiểu thuyết đều được diễn đạt bằng thơ. Còn “pháp” là phương pháp, là phép tắc. Vậy thi pháp là phương pháp, phép tắc làm thơ, làm văn… Có thể nói ngay ở đây, phép tắc căn bản nhất của nó là sáng tạo, hư cấu nghệ thuật, tất nhiên không phải là xuyên tạc, làm méo mó đời sống mà là để thể hiện đời sống một cách nghệ thuật lung linh, hấp dẫn…Dù các quan điểm lý luận có khác nhau, có lệ thuộc vào những thiên kiến xã hội, giai cấp, chính trị như thế nào thì vẫn không thể không thừa nhận một thực tế là ngay từ buổi sơ khai, các nhà nghệ sĩ vô danh đã không chịu bằng lòng với việc mô phỏng, sao chép tự nhiên mà luôn luôn khát vọng, khám phá, chiếm lĩnh và chinh phục tự nhiên bằng những sáng tạo bay bổng của mình. Và từ buổi bình minh của lịch sử đến ngày nay, văn học nhân loại đã sáng tạo ra bao nhiêu hình thức đa dạng phong phú khác nhau, nhưng dù có biến đổi phát triển như thế nào thì bản chất của sự sáng tạo nghệ thuật bao giờ cũng là quá trình chủ quan hóa trong sự cảm nhận và lý giải đời sống, gắn liền với quá trình sáng tạo ra những hệ thống hình tượng nghệ thuật, với những phong cách cá nhân hay thời đại khác biệt. Nghệ thuật – thực sự là nghệ thuật đích thực – bao giờ cũng là khát vọng giãi bày những xúc động mãnh liệt, những suy nghĩ sâu sắc – mang đậm nét tính chủ quan của chủ thể sáng tạo trong nội dung tư tưởng và hình thức biểu hiện để tạo nên một thế giới thứ hai, một thế giới có thể có, thế giới khát khao, thế giới giống thật…chứ không phải là phép phản ánh giản đơn. Ở đây có mối tương quan giữa nội dung phản ánh và sự phản ánh, tư tưởng và nghệ thuật, cá nhân và thời đại …diễn ra trong một tiến trình nghệ thuật mang tính đặc thù : nó vừa là hoạt động của ý thức và vô thức, vừa là kết quả của quan sát thực tế và tưởng tượng bay bổng; vừa là sản phẩm của trạng thái hưng phấn xuất thần, đột ngột vừa có thể là một kết 20