Luận án Tiến sĩ Quản lý công: Thể chế Bảo hiểm xã hội nhằm đảm bảo an sinh xã hội bền vững ở Việt Nam (năm 2025)

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:192

Thêm vào BST

Báo xấu

2
lượt xem 1
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Luận án "Thể chế Bảo hiểm xã hội nhằm đảm bảo an sinh xã hội bền vững ở Việt Nam" được hoàn thành với mục tiêu nhằm làm rõ những vấn đề lý luận về thể chế bảo hiểm xã hội nhằm đảm bảo an sinh xã hội bền vững và thực trạng thể chế bảo hiểm xã hội ở Việt Nam hiện nay, luận án đưa ra các giải pháp mang tính hệ thống góp phần hoàn thiện thể chế bảo hiểm xã hội nhằm đảm bảo an sinh xã hội bền vững ở Việt Nam trong thời gian tới.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận án Tiến sĩ Quản lý công: Thể chế Bảo hiểm xã hội nhằm đảm bảo an sinh xã hội bền vững ở Việt Nam (năm 2025)

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO HỌC VIỆN CHÍNH TRỊ QUỐC GIA HỒ CHÍ MINH HỌC VIỆN HÀNH CHÍNH VÀ QUẢN TRỊ CÔNG NGUYỄN THẾ LINH THỂ CHẾ BẢO HIỂM XÃ HỘI NHẰM ĐẢM BẢO AN SINH XÃ HỘI BỀN VỮNG Ở VIỆT NAM LUẬN ÁN TIẾN SĨ QUẢN LÝ CÔNG Hà Nội - 2025
BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO HỌC VIỆN CHÍNH TRỊ QUỐC GIA HỒ CHÍ MINH HỌC VIỆN HÀNH CHÍNH VÀ QUẢN TRỊ CÔNG NGUYỄN THẾ LINH THỂ CHẾ BẢO HIỂM XÃ HỘI NHẰM ĐẢM BẢO AN SINH XÃ HỘI BỀN VỮNG Ở VIỆT NAM Chuyên ngành: Quản lý công Mã số: 9 34 04 03 LUẬN ÁN TIẾN SĨ QUẢN LÝ CÔNG NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC 1. PGS. TS. Nguyễn Thị Thu Hà 2. TS. Tạ Thị Hương Hà Nội - 2025
LỜI CAM ĐOAN Tôi cam đoan công trình nghiên cứu này của riêng tôi; các tài liệu tham khảo, số liệu trích dẫn hoặc kết quả tự điều tra, khảo sát trong luận án là trung thực và theo đúng quy định. Kết quả nghiên cứu trong luận án chưa được công bố trong bất kỳ tài liệu nào khác. Tác giả luận án Nguyễn Thế Linh
LỜI CẢM ƠN Trước tiên, tôi xin bày tỏ sự cảm ơn sâu sắc đến các giảng viên hướng dẫn khoa học là : PGS.TS. Nguyễn Thị Thu Hà và TS. Tạ Thị Hương đã tận tình hướng dẫn và đóng góp nhiều ý kiến khoa học trong quá trình nghiên cứu và thực hiện luận án. Tôi xin chân thành cảm ơn Ban Giám đốc Học viện Hành chính Quốc gia, nay là Học viện Hành chính và quản trị công; Ban Quản lý đào tạo cùng toàn thể các thầy, cô giáo đã nhiệt tình giảng dạy, hướng dẫn và tạo điều kiện cho tôi hoàn thành luận án. Tôi xin gửi lời cảm ơn Bảo hiểm xã hội Việt Nam, Bảo hiểm xã hội TP Hà Nội, các cơ quan đơn vị đã tạo điều kiện thuận lợi cho tôi trong quá trình nghiên cứu, tìm kiếm tài liệu. Cuối cùng, tôi xin gửi lời cảm ơn chân thành nhất tới tất cả thầy cô giáo, cơ quan, gia đình, bạn bè và đồng nghiệp. Sự quan tâm, giúp đỡ của thầy, cô giáo, gia đình, bạn bè và đồng nghiệp là nguồn động viên quý báu cho tôi hoàn thành luận án!
MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN LỜI CẢM ƠN MỤC LỤC DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT DANH MỤC CÁC BẢNG DANH MỤC CÁC HÌNH MỞ ĐẦU ....................................................................................................... 1 1. Tính cấp thiết của đề tài.............................................................................. 1 2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu .............................................................. 5 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu............................................................... 6 4. Phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu .......................................... 7 5. Câu hỏi nghiên cứu và giả thuyết khoa học ................................................ 9 6. Những đóng góp mới của đề tài nghiên cứu ............................................. 10 7. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của đề tài ...................................................... 10 8. Cấu trúc của luận án ................................................................................. 11 CHƯƠNG 1: TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI LUẬN ÁN ............................................................................ 12 1.1. Những công trình nghiên cứu liên quan đến đề tài ................................. 12 1.1.1. Những công trình nghiên cứu về thể chế ............................................. 12 1.1.2. Những công trình nghiên cứu về an sinh xã hội và thể chế bảo hiểm xã hội gắn với yêu cầu đảm bảo an sinh xã hội bền vững .................................. 16 1.2. Đánh giá chung về tổng quan tình hình nghiên cứu liên quan đến đề tài 28 1.2.1. Những kết quả nghiên cứu luận án kế thừa ......................................... 28 1.2.2. Những nội dung nghiên cứu luận án cần bổ sung, hoàn thiện ............. 29 KẾT LUẬN CHƯƠNG 1 ........................................................................... 31 CHƯƠNG 2: CƠ SỞ KHOA HỌC VỀ THỂ CHẾ BẢO HIỂM XÃ HỘI ĐẢM BẢO AN SINH XÃ HỘI BỀN VỮNG ............................................ 32
2.1. Khái niệm, đặc điểm, vai trò của thể chế bảo hiểm xã hội đảm bảo an sinh xã hội bền vững ............................................................................................ 32 2.1.1. Khái niệm ........................................................................................... 32 2.1.2. Đặc điểm của thể chế bảo hiểm xã hội đảm bảo an sinh xã hội bền vững ở Việt Nam ................................................................................................... 39 2.1.3. Vai trò, ý nghĩa của thể chế bảo hiểm xã hội trong đảm bảo an sinh xã hội bền vững ................................................................................................. 40 2.2. Nội dung thể chế bảo hiểm xã hội đảm bảo an sinh xã hội bền vững ..... 41 2.2.1. Thể chế về đối tượng tham gia bảo hiểm xã hội .................................. 41 2.2.2. Thể chế về thu bảo hiểm xã hội ........................................................... 42 2.2.3. Thể chế về các chế độ bảo hiểm xã hội ............................................... 44 2.2.4. Thể chế về quỹ bảo hiểm xã hội .......................................................... 45 2.2.5. Thể chế về tổ chức quản lý bảo hiểm xã hội ........................................ 46 2.3. Các yếu tố ảnh hưởng và điều kiện để thể chế bảo hiểm xã hội đảm bảo an sinh xã hội bền vững ................................................................................ 47 2.3.1. Các yếu tố ảnh hưởng ......................................................................... 47 2.3.2. Điều kiện để thể chế bảo hiểm xã hội đảm bảo an sinh xã hội bền vững ..................................................................................................................... 49 2.4. Thể chế bảo hiểm xã hội đảm bảo an sinh xã hội bền vững theo điều ước quốc tế và ở một số quốc gia trên thế giới, giá trị tham khảo cho Việt Nam . 52 2.4.1. Các điều ước quốc tế .......................................................................... 52 2.4.2. Bảo hiểm xã hội và an sinh xã hội ở một số quốc gia trên thế giới ..... 54 2.4.3. Giá trị tham khảo cho Việt Nam ......................................................... 59 KẾT LUẬN CHƯƠNG 2 ........................................................................... 62 CHƯƠNG 3: THỰC TRẠNG THỂ CHẾ BẢO HIỂM XÃ HỘI NHẰM ĐẢM BẢO AN SINH XÃ HỘI BỀN VỮNG Ở VIỆT NAM.................... 63 3.1. Khái quát về bảo hiểm xã hội ở Việt Nam ............................................. 63 3.1.1. Sơ lược quá trình hình thành của thể chế bảo hiểm xã hội ở Việt Nam .... 63
3.1.2. Chức năng, nhiệm vụ và mạng lưới cơ quan Bảo hiểm xã hội Việt Nam ..................................................................................................................... 65 3.2. Thực trạng các vấn đề về thể chế bảo hiểm xã hội ở Việt Nam hiện nay 69 3.2.1. Thực trạng thể chế về đối tượng tham gia ........................................... 69 3.2.2. Thực trạng thể chế về thu bảo hiểm xã hội ......................................... 72 3.2.3. Thực trạng thể chế về chế độ bảo hiểm xã hội .................................... 78 3.2.4. Thực trạng thể chế về quỹ bảo hiểm xã hội ......................................... 82 3.2.5. Thực trạng thể chế về tổ chức quản lý bảo hiểm xã hội ...................... 83 3.3. Thực trạng thực hiện thể chế bảo hiểm xã hội đảm bảo an sinh xã hội bền vững ở Việt Nam .......................................................................................... 85 3.3.1. Thực trạng thực hiện thể chế về đối tượng tham gia bảo hiểm xã hội ......... 86 3.3.2. Thực trạng thực hiện thể chế về thu bảo hiểm xã hội .......................... 91 3.3.3. Thực trạng thực hiện thể chế về chế độ bảo hiểm xã hội ..................... 94 3.3.4 Thực trạng thực hiện thể chế bảo hiểm xã hội về quản lý Quỹ bảo hiểm xã hội ......................................................................................................... 100 3.3.5 Thực trạng thực hiện thể chế về tổ chức quản lý bảo hiểm xã hội ...... 105 3.4. Đánh giá chung.................................................................................... 117 3.4.1. Kết quả đạt được .............................................................................. 117 3.4.2. Hạn chế ............................................................................................ 122 3.4.3. Nguyên nhân..................................................................................... 128 KẾT LUẬN CHƯƠNG 3 ......................................................................... 133 CHƯƠNG 4: PHƯƠNG HƯỚNG VÀ GIẢI PHÁP HOÀN THIỆN THỂ CHẾ BẢO HIỂM XÃ HỘI ĐẢM BẢO AN SINH XÃ HỘI BỀN VỮNG Ở VIỆT NAM ........................................................................................... 134 4.1. Phương hướng để thể chế bảo hiểm xã hội bảo đảm an sinh xã hội bền vững ở Việt Nam ........................................................................................ 134 4.2. Giải pháp hoàn thiện thể chế bảo hiểm xã hội đảm bảo an sinh xã hội bền vững ở Việt Nam ........................................................................................ 140 4.2.1. Nhóm giải pháp hoàn thiện thể chế................................................... 140
4.2.2. Nhóm giải pháp thực hiện thể chế..................................................... 153 KẾT LUẬN CHƯƠNG 4 ......................................................................... 159 KẾT LUẬN CHUNG ............................................................................... 160 DANH MỤC CÔNG TRÌNH KHOA HỌC CỦA TÁC GIẢ LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN ........................................................................................ 161 TÀI LIỆU THAM KHẢO........................................................................ 162 PHỤ LỤC...................................................................................................... 1 PHIẾU KHẢO SÁT ..................................................................................... 1
DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT ASXH An sinh xã hội BHXH Bảo hiểm xã hội BHYT Bảo hiểm y tế CNTT Công nghệ thông tin DN Doanh nghiệp HCSN Hành chính sự nghiệp HĐLĐ Hợp đồng lao động ILO Tổ chức lao động quốc tế KT-XH Kinh tế xã hội LĐ-TBXH Lao động -Thương binh xã hội LLLĐ Lực lượng lao động NLĐ Người lao động NN Nhà nước NSDLĐ Người sử dụng lao động NSNN Ngân sách nhà nước QLNN Quản lý nhà nước TTHC Thủ tục hành chính WB Ngân hàng thế giới
DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng 2.1: So sánh mức hỗ trợ của chính phủ Thái Lan trong các hệ thống BHXH........................................................................................................... 57 Bảng 3.1: Số người tham gia BHXH từ 1996 đến 2023 ................................ 86 Bảng 3.2: Tình hình thu BHXH giai đoạn 2016 - 2023 ................................. 91 Bảng 3.3: Tình hình nợ BHXH từ năm 2018-2023........................................ 93 Bảng 3.4: Chính sách BHXH ngắn hạn từ năm 2016 đến năm 2023 ............ 95 Bảng 3.5: Số người hưởng lương hưu BHXH bắt buộc hằng tháng tăng mới giai đoạn 2016 - 2023 .................................................................................. 97 Bảng 3.6: Số người hưởng BHXH một lần giai đoạn 2016 – 2023 ............... 99 Bảng 3.7: Kết quả đầu tư kết dư quỹ BHXH giai đoạn 2016-2019 ............. 101 Bảng 3.8: Cơ cấu đầu tư kết dư quỹ BHXH giai đoạn 2016-2019 .............. 102 Bảng 3.9: Đầu mối gửi tiền tại các NHTM giai đoạn 2016-2019 ............... 103 Bảng 3.10: Các vi phạm pháp luật về thu BHXH sau công tác thanh tra, kiểm tra................................................................................................................. 105 Bảng 3.11: Kết quả thanh tra chuyên ngành, kiểm tra về BHXH giai đoạn 2016-2019 .................................................................................................. 108 Bảng 3.12: Kết quả của công tác thanh tra, kiểm tra chuyên ngành về đóng BHXH giai đoạn 2016-2019 ....................................................................... 109 Bảng 3.13: Tình hình xử lý vi phạm pháp luật BHXH giai đoạn 20016 - 2023 ................................................................................................................... 110 Bảng 3.14: Tỷ lệ đóng góp BHXH một số quốc gia trong khu vực năm 2017 .......129 Bảng 4.1: Dự báo dân số Việt Nam từ năm 2015-2025………………………138
DANH MỤC CÁC HÌNH Hình 3.1: Sơ đồ tổ chức Bảo hiểm xã hội Việt Nam ...................................... 67 Hình 3.2: Sơ đồ quy trình thu BHXH ............................................................ 77 Hình 3.3: So sánh số người tham gia BHXH qua các năm ........................... 87 Hình 3.4: So sánh tình hình nợ BHXH với số thu BHXH……………………….93 Hình 4.1: Kết quả khảo sát đối tượng tham gia BHXHBB ký HĐLĐ dưới 1 tháng . 142 Hình 4.2: Kết quả khảo sát về linh hoạt trong hình thức tham gia BHXH BB đối với NLĐ ký HĐLĐ dưới 3 tháng ........................................................... 145 Hình 4.3: Kết quả khảo sát về việc đưa hưu trí bổ sung thành chế độ BHXH tự nguyện và do cơ quan BHXH thực hiện……………………………………..149
MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Bảo hiểm xã hội là chính sách lớn của Đảng và Nhà nước trong việc đảm bảo ASXH quốc gia, do đó các văn bản pháp luật để điều chỉnh các quan hệ về Bảo hiểm xã hội, xử lý các vi phạm pháp luật về Bảo hiểm xã hội, cơ bản đã được bổ sung đầy đủ, tạo thuận lợi cho người lao động nói riêng và nhân dân nói chung được dễ dàng tiếp cận và thụ hưởng. Tuy nhiên, trong quá trình thực hiện vẫn còn những tồn tại trong quy định dẫn đến tình trạng lạm dụng, trục lợi quỹ bảo hiểm xã hội với nhiều hình thức, mức độ khác nhau; việc trốn tránh trách nhiệm của các bên tham gia, chính sách bảo hiểm xã hội vẫn chưa chưa hấp dẫn, chưa khuyến khích được đông đảo người dân, trong đó có các đối tượng bắt buộc phải tham gia tích cực tham gia. Do đó, đòi hỏi thể chế bảo hiểm xã hội phải tiếp tục có những điều chỉnh sao cho đảm bảo tính hợp pháp, hợp lý, đảm bảo quyền lợi cho người lao động, người tham gia bảo hiểm xã hội đồng thời vẫn phải đảm bảo ổn định tài chính cho quỹ bảo hiểm xã hội là rất cần thiết. Vì vậy, đề tài “Thể chế bảo hiểm xã hội nhằm đảm bảo an sinh xã hội bền vững ở Việt Nam” là đề tài cần được nghiên cứu cấp thiết lúc này với các lý do sau: Thứ nhất, vai trò quan trọng của bảo hiểm xã hội trong hệ thống an sinh xã hội Chính sách ASXH là một chính sách xã hội phổ biến đã được Đảng rất quan tâm, chú trọng vì thực hiện tốt chính sách ASXH sẽ mang lại tính tích cực và lợi ích trong đời sống của nhân dân. Ở Việt Nam, cấu trúc của hệ thống an sinh xã hội ở nước ta gồm 5 hợp phần. Trong đó BHXH là một hợp phần (hay trụ cột) lớn nhất, bởi lẽ đối tượng tham gia BHXH phần lớn là NLĐ, chiếm phần lớn trong cộng đồng dân cư, là những người trực tiếp tham gia vào quá trình sản xuất tạo ra của cải cho xã hội và còn là chỗ dựa cho các thành viên khác trong gia đình họ. Qua việc đóng góp theo luật định của người tham gia đã tạo lên một quỹ tài chính lớn mạnh, được nhà nước bảo hộ nên đã tạo 1
sự ổn định của BHXH trong hệ thống ASXH. BHXH càng phát huy được vai trò của nó thì số người được đảm bảo đời sống càng lớn, càng góp phần vào tăng trưởng của quỹ BHXH, quỹ này sẽ lại quay trở lại đảm bảo ổn định đời sống của NLĐ và gia đình họ, góp phần vào đảm bảo ASXH bền vững. BHXH đã luôn được Đảng quan tâm qua các thời kỳ và càng tiếp tục thể hiện sự quan tâm hơn nữa bằng việc ban hành Nghị quyết số 28-NQ/TW, ngày 23/5/2018 về cải cách BHXH của Ban chấp hành trung ương, việc ban hành Nghị quyết này đã nêu cao việc cải cách chính sách BHXH để BHXH thực sự là một trụ cột chính của hệ thống ASXH. Cùng với Nghị quyết 42-NQ/TW ngày 24/11/2023 của Ban Chấp hành Trung ương Đảng về tiếp tục đổi mới, nâng cao chất lượng chính sách xã hội trong tình hình mới nêu rõ nội dung cần phải tăng độ bao phủ phạm vi ra toàn bộ các nhóm chính sách xã hội cho tất cả các đối tượng trên nguyên tắc bảo đảm tính toàn dân, toàn diện, trong đó coi trọng chính sách đảm bảo an sinh xã hội lấy trụ cột là bảo hiểm xã hội. Thứ hai, thực trạng và xu hướng phát triển của chính sách Bảo hiểm xã hội trong hệ thống an sinh xã hội: Chính sách ASXH, trong đó có chính sách BHXH đã luôn được Đảng và Nhà nước ta quan tâm trong thời gian qua thể hiện thông qua việc liên tục ban hành các Nghị quyết của Trung ương, pháp luật về BHXH liên tục được chỉnh sửa cho phù hợp với quan điểm bảo đảm tiến bộ và công bằng xã hội, coi thực hiện tốt chính sách BHXH sẽ vừa là mục tiêu, vừa là động lực phát triển bền vững đất nước, thể hiện tính ưu việt, bản chất tốt đẹp của chế độ ta. Tuy nhiên, bên cạnh những thành tựu đáng ghi nhận từ công cuộc đổi mới, chính sách BHXH, từ phụ thuộc vào NSNN trở thành quỹ độc lập với NSNN và bao phủ lên số đông NLĐ thì việc xây dựng và tổ chức thực hiện chính sách an sinh xã hội trong đó có chính sách Bảo hiểm xã hội vẫn còn nhiều hạn chế, bất cập. Các quy định của pháp luật về BHXH chưa đáp ứng được nhu cầu mong muốn của người dân, chưa tạo sự hấp dẫn khuyến khích để đông đảo nhân dân tham gia, chưa theo kịp tình hình phát triển kinh tế - xã hội và chưa có các dự 2
báo để việc điều chỉnh chính sách được kịp thời thích ứng với các rủi ro xã hội mới phát sinh. Số người tham gia BHXH còn thấp so với mức tiềm năng; trong khi số người thụ hưởng BHXH tăng nhanh, thêm vào tình trạng vi phạm pháp luật về BHXH ngày càng tăng dẫn đến quỹ hưu trí và tử tuất có nguy cơ mất cân đối trong dài hạn. Chính sách BHXH chưa phổ quát rộng đến các tầng lớp nhân dân lao động, chưa thực sự gắn với thị trường lao động, mới chỉ tập trung chủ yếu vào khu vực chính thức, chưa có chính sách khuyến khích phù hợp cho khu vực phi chính thức (nơi người lao động dễ bị tổn thương), chỉ mới chủ yếu theo khuyến cáo của các tổ chức quốc tế chứ chưa chủ động đón đầu những rủi ro trong tương lai nên chưa thực sự chú ý thoả đáng đến các giải pháp phòng ngừa theo thông lệ quốc tế. Cơ chế quản lý ở cả phương diện quản lý nhà nước, cơ chế tài chính và tổ chức bộ máy thực hiện bảo hiểm xã hội còn nhiều điểm bất cập. Các chế độ BHXH đã đảm bảo được quyền lợi của người tham gia nhưng chưa thể hiện đầy đủ các nguyên tắc đóng - hưởng; công bằng, bình đẳng; chia sẻ và bền vững. Do tình hình đất nước ta vừa trải qua chiến tranh, trước thời kỳ đổi mới, hoạt động kinh tế còn mang tính bao cấp nên chính sách ASXH ở Việt Nam chủ yếu là do Nhà nước thực hiện, điều này đã khiến Nhà nước đảm nhận cả hai vai, vừa là người ban hành chính sách, vừa là người tổ chức thực hiện chính sách. Điều đó đã khiến BHXH chủ yếu dựa vào ngân sách Nhà nước, không có vai trò đóng góp của NLĐ. Với việc áp dụng cơ chế cơ chế quản lý cũ đã không huy động được những nguồn lực của đông đảo người dân cho các hoạt động ASXH. Vì vậy đã gây ra lãng phí nguồn lực xã hội, tạo tâm lý ỉ nại vào trợ cấp của Nhà nước, khiến NLĐ không tự phát huy được vai trò của mình… Sau công cuộc đổi mới đất nước, nền kinh tế nước ta dần phát triển theo hướng cơ chế thị trường có sự quản lý của Nhà nước, nhờ có kinh tế phát triển mà chính sách ASXH mới được quan tâm đúng mức. Nếu như trước đây, đối tượng tham gia BHXH của nước ta chỉ quy định trong phạm vi đối với NLĐ làm việc trong khu vực Nhà nước và lực lượng vũ trang thì sau đổi mới, 3
đối tượng tham gia BHXH mới dần được quy định rộng ra cho cả NLĐ làm việc trong các thành phần kinh tế khác. Khi tham gia BHXH, NLĐ và NSDLĐ được tự đóng BHXH để hình thành quỹ BHXH và tự đảm bảo các quyền lợi của chính sách BHXH do quỹ BHXH chi trả mà không cần phải phụ thuộc vào NSNN. Quỹ BHXH được hình thành từ nguồn đóng góp của người tham gia và được NSNN bảo trợ đã dần độc lập với ngân sách Nhà nước, được chủ động về nguồn chi theo quy định của pháp luật đã đảm bảo hơn về quyền lợi cho người thụ hưởng theo nguyên tắc đóng hưởng, không còn tính bình quân như trước đây. Trong nền kinh tế thị trường, vai trò quản lý của Nhà nước về bảo hiểm xã hội càng cần thiết. Không giống như trước đây, việc xây dựng và thực hiện chính sách BHXH do chính các cơ quan quản lý nhà nước thực hiện, thì nay tách chức năng quản lý nhà nước và chức năng thực hiện chính sách làm 2 hệ thống cơ quan. Việc tách hai chức năng này riêng ra trong tình hình kinh tế xã hội hiện nay ở nước ta đã làm cho chính sách BHXH có cơ hội phát huy hiệu quả vai trò của mình trong việc đảm bảo tốt hơn quyền lợi của NLĐ. Do đó, để có một ASXH bền vững thì bảo hiểm xã hội với vai trò là trụ cột phải có một thể chế rõ ràng, minh bạch, hiệu lực, hiệu quả, với nguyên tắc đóng hưởng thì việc thu hút người tham gia và mở rộng đối tượng là cần thiết nhằm đảm bảo hình thành một quỹ tài chính đủ lớn dần thay thế ngân sách thực hiện chức năng an sinh xã hội, từ những yêu cầu đó thì cách thức tổ chức thực hiện thu, chi, phát triển đối tượng, giải quyết chế độ chính sách cho người thụ hưởng, chức năng thanh tra giám sát, chức năng đầu tư, phát triển quỹ, chi tiêu nội bộ chi trả lương cho bộ máy thực thi thừa hành cần phải hoàn thiện hơn nữa. Thứ ba, lý luận khoa học hành chính công về thể chế bảo hiểm xã hội còn đặt ra nhiều vấn đề phải giải quyết. Hiện nay dưới góc độ khoa học vẫn còn nhiều quan điểm khác nhau xung quanh khái niệm về thể chế, về thể chế an sinh xã hội và về thể chế bảo hiểm xã hội. Các thể chế, thiết chế, chế định dành cho bảo hiểm xã hội đã có nhưng 4
chưa được người dân nói chung và đối tượng điều chỉnh nhận thức đầy đủ. Ở Việt Nam, mặc dù thể chế về ASXH, bảo hiểm xã hội đã có manh nha từ khi mới thành lập nước nhưng thể chế về ASXH và thể chế về bảo hiểm xã hội là gì? Nó tác động đến xã hội như thế nào thì chưa được rõ để người dân nói chung và đối tượng tham gia được giám sát và tự giác thực hiện. Trong thể chế bảo hiểm xã hội, do chưa nắm rõ được nội hàm của nó nên chưa tách bạch chức năng quản lý nhà nước và chức năng thực hiện chính sách. Cần xác định địa vị pháp lý chính xác cho cơ quan bảo hiểm xã hội rõ ràng nhằm tạo cơ chế phát huy được tính tự chủ cho ngành Bảo hiểm xã hội, cách thực hiện cơ chế của một đơn vị sự nghiệp sao cho không bị hạn chế trong thực thi nhiệm vụ. Về chính sách Bảo hiểm xã hội về cơ bản đã đáp ứng được nhu cầu của đa số người dân, nhưng các thể chế quy định các chế độ chính sách còn thu hẹp, chưa đầy đủ theo khuyến nghị của ILO, chính sách chưa thu hút, chưa khuyến khích người lao động tham gia, chế tài xử lý chưa đủ sức răn đe đối với đối tượng bị điều chỉnh bởi pháp luật về bảo hiểm xã hội là người sử dụng lao động và người lao động. Từ những lý do cấp thiết trên tác giả đã lựa chọn đề tài: “Thể chế Bảo hiểm xã hội nhằm đảm bảo an sinh xã hội bền vững ở Việt Nam” làm luận án tiến sĩ chuyên ngành Quản lý công để nghiên cứu với mục đích đưa ra nội dung nghiên cứu không chỉ có ý nghĩa lý luận mà còn có ý nghĩa thực tiễn hiện nay ở nước ta. 2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 2.1. Mục đích nghiên cứu Trên cơ sở làm rõ những vấn đề lý luận về thể chế bảo hiểm xã hội nhằm đảm bảo an sinh xã hội bền vững và thực trạng thể chế bảo hiểm xã hội ở Việt Nam hiện nay, luận án đưa ra các giải pháp mang tính hệ thống góp phần hoàn thiện thể chế bảo hiểm xã hội nhằm đảm bảo an sinh xã hội bền vững ở Việt Nam trong thời gian tới. 2.2. Nhiệm vụ nghiên cứu Để thực hiện mục đích nghiên cứu trên, đề tài có nhiệm vụ: 5
- Tổng quan các công trình nghiên cứu trong nước và quốc tế liên quan đến thể chế nói chung, Bảo hiểm xã hội và thể chế Bảo hiểm xã hội gắn với mục tiêu bảo đảm an sinh xã hội bền vững, từ đó chỉ ra những khoảng trống mà đề tài luận án sẽ tiếp tục nghiên cứu. - Làm rõ cơ sở lý luận về thể chế bảo hiểm xã hội đảm bảo an sinh xã hội bền vững thông qua việc nghiên cứu nội hàm và ngoại diên các khái niệm có liên quan như: thể chế, thể chế bảo hiểm xã hội, an sinh xã hội bền vững, phân tích vai trò, mục đích và xác định cụ thể các yếu tố tác động và nội dung thể chế bảo hiểm xã hội đảm bảo an sinh xã hội bền vững. - Phân tích, đánh giá thực trạng thể chế BHXH hiện nay trên các văn bản pháp luật và trong quá trình thực hiện, từ đó nêu lên các kết quả, chỉ ra những hạn chế, nguyên nhân của hạn chế từ đó làm cơ sở cho việc đề xuất các giải pháp khắc phục hiệu quả. - Qua đó nêu rõ sự cần thiết phải hoàn thiện thể chế bảo hiểm xã hội ở Việt Nam hiện nay để đáp ứng yêu cầu đảm bảo ASXH bền vững, từ đó xác định phương hướng và đề xuất các giải pháp cụ thể để khắc phục hoàn thiện. 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 3.1. Đối tượng nghiên cứu Luận án nghiên cứu thể chế bảo hiểm xã hội chủ yếu tập trung vào việc nghiên cứu hệ thống các quy định pháp luật về bảo hiểm xã hội hiện nay cũng như việc bảo đảm thực hiện các quy định đó trong thực tế nhằm đảm bảo ASXH bền vững ở Việt Nam. 3.2. Phạm vi nghiên cứu - Phạm vi về nội dung: Thể chế bảo hiểm xã hội ở Việt Nam hiện nay là một vấn đề khá rộng và phức tạp. Để xác định rõ ràng phạm vi nghiên cứu của luận án cần tiếp cận những khái niệm then chốt ở một số góc độ nhất định. Trong luận án, phạm vi về nội dung, tác giả nghiên cứu thể chế ở cả trạng thái “ tĩnh” và “động”. Cụ thể, thể chế BHXH chỉ tập trung nghiên cứu về hệ thống văn bản pháp lý hiện hành có quy định về bảo hiểm xã hội (trạng thái tĩnh) và thực tiễn thực hiện các quy định này về bảo hiểm xã hội nhằm đảm 6
bảo an sinh xã hội bền vững (trạng thái động). - Phạm vi về không gian và thời gian: Đề tài đi sâu nghiên cứu thể chế bảo hiểm xã hội từ khi có Luật bảo hiểm xã hội 2014 đến nay ở Việt Nam 4. Phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu 4.1. Phương pháp luận Luận án được nghiên cứu trên cơ sở hệ thống lý luận của chủ nghĩa duy vật biện chứng và chủ nghĩa duy vật lịch sử, nguyên lý cơ bản của chủ nghĩa Mác-Lênin và tư tưởng của Chủ tịch Hồ Chí Minh; các quan điểm của Đảng và Nhà nước về thể chế, về BHXH được thể hiện trong Nghị quyết của Đảng và các văn bản pháp luật của Nhà nước, cùng với lý thuyết quản lý công như: Lý thuyết quản trị nhà nước tốt, Lý thuyết “Chính phủ mở” đã giúp luận án đảm bảo việc đánh giá một cách khách quan, toàn diện giữa “thể chế bảo hiểm xã hội” trong mối liên hệ với các yếu tố thể chế khác có liên quan. 4.2. Phương pháp nghiên cứu Luận án được nghiên cứu bằng các phương pháp như: phương pháp so sánh, tổng hợp, phân tích hệ thống, gắn lý luận với thực tiễn. Ngoài ra, các phương pháp khác cũng được áp dụng để làm sáng tỏ hơn các vấn đề cần nghiên cứu đề tài, cụ thể: * Phương pháp định tính: Việc sử dụng phương pháp định tính trong nghiên cứu của luận án nhằm giải đáp một cách thích hợp các câu câu hỏi nghiên cứu mang tính giải thích việc xác định hướng tiếp cận như thế nào? Hạn chế nào trong thể chế bảo hiểm xã hội ở Việt Nam hiện nay, nguyên nhân là gì? Giải pháp như thế nào để hoàn thiện thể chế bảo hiểm xã hội ở Việt Nam? Thu thập thông tin từ các nhóm đối tượng tham gia BHXH (NSDLĐ và NLĐ), trên cơ sở các ý kiến được thực hiện thông qua việc phát phiếu phỏng vấn những đối tượng hiện đang làm việc trực tiếp tại các địa bàn, ngành nghề khác nhau nhằm đánh giá về nhận thức về thực trạng pháp luật BHXH hiện nay của người tham gia và 7
nhu cầu mong muốn khi tham gia BHXH, từ đó rút ra những nguyên nhân đã khiến thể chế về BHXH chưa được đảm bảo ASXH bền vững và làm cơ sở để đưa ra các giải pháp nêu ở Chương 4. * Phương pháp khảo sát, đánh giá, phỏng vấn sâu: Để mục tiêu nghiên cứu đề ra được hoàn thành và làm sáng tỏ các giả thuyết nghiên cứu, cùng với phương pháp định tính, tác giả tiếp cận thêm phương pháp khảo sát, phỏng vấn, điều tra xã hội học để phân tích, đánh giá. Với bảng câu hỏi được thiết kế sẵn, sẽ tiến hành thu thập dữ liệu khách quan phục vụ công tác nghiên cứu. Do chính sách BHXH gắn liền với quyền lợi của người tham gia (cả người SDLĐ và NLĐ, cả nam và nữ), với mong muốn khảo sát quan điểm của người được phỏng vấn với các yếu tố tác động như giới tính, độ tuổi quan tâm, vị trí công tác, trình độ…về các ý tưởng của tác giả về một số góp ý, sửa đổi quy định trong thể chế BHXH nhằm đảm bảo ASXH bền vững ở nước ta hiện nay. Trên cơ sở đó, tác giả đã thực hiện điều tra khảo sát đối với 600 người là các đối tượng tham gia chủ yếu tập trung ở các tỉnh, thành phố có mật độ lao động hoặc khu công nghiệp dày đặc như: Thành phố Hà Nội, Tp Hồ Chí Minh, Bắc Giang, Thanh Hóa, Bình Dương, KonTum… Phiếu điều tra được phát ra cho 600 người phỏng vấn, kết quả tác giả đã thu về 456 phiếu điều tra (Trong đó có 345 người ở Hà Nội và 111 người ở tỉnh khác, các phiếu khảo sát còn lại ở phía Nam thì nhận được rất ít hoặc không nhận được ý kiến phản hồi của người được phỏng vấn. Có 144 nam và 312 nữ, tập trung ở 332 người dưới 40 tuổi và 124 người trên 40 tuổi, số người có trình độ đại học trở lên là 382 người và 74 người chưa có trình độ đại học). * Phương pháp phân tích và tổng hợp Từ khung phân tích được xây dựng, luận án đã phân tích từng khía cạnh của vấn đề thể chế BHXH trong đó tập trung vào 05 nội dung cốt lõi. Từ việc phân tích nội dung này, luận án tổng hợp lại các vấn đề gồm những nguyên nhân hạn chế, yếu kém và giải pháp nhằm hoàn thiện thể BHXH ở Việt Nam hiện nay. 8
* Phương pháp thống kê mô tả Để chứng minh cho các lập luận về sự cần thiết phải hoàn thiện thể chế BHXH ở Việt Nam, phương pháp thống kê mô tả được sử dụng nhằm thông qua mô tả các đặc tính của dữ liệu thống kê thu thập được dưới dạng các bảng dữ liệu, đồ thị liên quan đến thể chế BHXH ở Việt nam, để từ đó đưa ra những đánh giá, nhận xét. * Nguồn thu thập số liệu - Nguồn số liệu thứ cấp: Tài liệu phục vụ nghiên cứu được thu thập thông tin từ các nguồn báo cáo thường niên của các cơ quan, các ngành chức năng chuyên môn như: của BHXH Việt Nam, của Bộ Lao động Thương binh và Xã hội, của Bộ Tài chính…, trên các tạp chí chuyên ngành và các hội thảo khoa học trong và ngoài nước. Tìm kiếm dữ liệu mới nhất trên các phương tiện thông tin đại chúng như tạp chí chuyên ngành: tạp chí BHXH, sách báo và trên các website uy tín có liên quan. Các dữ liệu được đối chiếu và so sánh để có sự nhất quán thống nhất, đảm bảo nội dung phân tích có được độ tin cậy cao. - Nguồn số liệu sơ cấp: Thu thập thông qua kết quả điều tra xã hội học là phát phiếu khảo sát người tham gia BHXH. 5. Câu hỏi nghiên cứu và giả thuyết khoa học 5.1. Giả thuyết khoa học Thể chế BHXH ở Việt Nam (bao gồm hệ thống các quy định pháp luật về quyền và nghĩa vụ của người tham gia BHXH) còn nhiều bất cập cần phải được khắc phục thông qua hoàn thiện các quy định về chế độ BHXH, loại hình BHXH, đối tượng tham gia bảo hiểm xã hội và hoàn thiện quy định về thanh tra, xử phạt vi phạm hành chính trong lĩnh vực bảo hiểm xã hội mới góp phần đảm bảo ASXH bền vững ở Việt Nam trong thời gian tới. 5.2. Câu hỏi nghiên cứu Để nghiên cứu đề tài luận án cần giải quyết được 3 câu hỏi nghiên cứu lớn: - Những nội dung cơ bản trong thể chế BHXH ở Việt Nam là gì? 9